De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

2000
‘Leren op leeg water droog te zwemmen’
Ellen Ombre

Maalstroom (1992) bevat op honderdzestig pagina's twintig verhalen, vaak heel kort in twee of drie bladzijden, soms wat langer, zoals ‘Flarden’ en het titelverhaal ‘Maalstroom’ met vijfentwinig pagina's elk. Zowel de heel korte als de wat langere verhalen zijn in hun soort beide goed, omdat Ombre én met weinig woorden een bepaalde situatie kan neerzetten en ontwikkelen, én in staat is een snel opgebouwde spanning over meerdere bladzijden vast te houden. Er is daarom veel te beleven aan deze bundel met verhalen, overwegend geschreven in een persoonlijke ik-vorm, soms in een wat afstandelijker derde persoon.

Een ‘maalstroom’ is een ronddraaiende stroom die veroorzaakt wordt door twee tegen elkaar inlopende stromingen, maar ook een woeling der gedachten, een loop van omstandigheden waarbij men zichzelf niet meester blijft. Deze betekenissen komen in het verhaal ‘Reis’ letterlijk, in het titelverhaal ‘Maalstroom’ figuurlijk expliciet voor, maar impliciet veel vaker. Want door het hele werk heen lezen we steeds weer een positiebepaling in de tijd en in de ruimte. Zoals die van de vroegere jeugd en het nu; die van de Surinaamse geschiedenis en de actualiteit; van menselijke confrontaties in Suriname, Miami, Afrika en Nederland; van het zoeken naar wortels en het bepalen van de toekomst; van innerlijke gedachten en uiterlijke gebeurtenissen. Waar een enkele keer een personage als min of meer onafhankelijke buitenstaander en toeschouwer aan de neerzuigende maalstroom ontsnapt, zoals Ludwig in het titelverhaal, gebeurt dat tegen een wel heel hoge prijs.

Zo bieden deze twintig verhalen samen een nogal sombere visie op het land Suriname en de positie van zijn inwoners na de onafhankelijkheid, van 1975 tot nu toe. De verhalen lijken chronologisch te zijn gerangschikt, wat onder meer valt af te leiden aan de voortgaande koersval van de Surinaamse gulden. Ellen Ombre laat wel heel duidelijk zien wat de functie van moderne literatuur kan zijn, omdat ze individuen schetst tegen hun maatschappelijke achtergrond, een privéwereld tekent in zijn verhouding tot de Umwelt. Ze doet dat door middel van een taalgebruik dat in zijn soberheid een direct contact met de lezer bewerkstelligt. Ombre heeft maar weinig woorden nodig om een bepaalde sfeer te schetsen. Ze hanteert een lineaire verhaalcompositie zonder veel uitweidingen of onderbrekingen. Ze verstaat de kunst van het weglaten, het understatement, dat ze met name aan het verhaalslot weet uit te buiten. Dat zijn sterke punten, zwak vind ik evenwel een bij tijden optredende hinderlijke neiging tot het afsteken van op journalistiek lijkende beschouwingen, als haar verteller kennelijk oordeelt dat er wat te becommentariëren of zelfs te moraliseren valt.

Een op het orale gebaseerde schrijfwijze kan zich uiten in een zwierige stijl met veel uitweidingen en onderbrekingen - als een rondcirkelende maalstroom zelf. Maar bij Ombre is de stijl niet die van zo'n cirkelende maalstroom, zoals we al zagen, maar lineair. Desalniettemin is de orale invloed sterk aanwezig. Veertien van de twintig verhalen zijn direct weergegeven eenvoudig gepresenteerde ik-verhalen waarin een persoon vertellend aanwezig is. Daarnaast zijn er de dialogen. Tot slot worden personages vertellend ingevoerd via een door hen direct verteld of indirect weergegeven verhaal in het verhaal, wat het orale dus via een achterdeurtje presenteert. Zinswendingen als: ‘ik zal u vertellen’; ‘dat is gepraat achteraf’ bewijzen het. Mag de orale vertelling dan al verdwijnen, haar invloed zal in de geschreven letteren nog lang doorklinken.

Wie goed bedoelt

In het Nederlandse boekenweekgeschenk Palmwijn (1996) beschrijft Adriaan van Dis de ‘wet van Diller’: ‘Afrika is één groot laboratorium, vol boeiende processen en reacties. Laat het borrelen en stomen, maar grijp niet in. We hebben al te veel verpest.’ Die ‘we’ zijn de bemoeizieke westerlingen met al hun goede bedoelingen. Ook Ellen Ombre gaat in Wie goed bedoelt (1996) naar Afrika, niet met de bedoeling om daar haar Surinaamse ‘roots’ te zoeken, zoals zovele schrijvers dat vóór haar deden, maar om na te gaan hoe het met de moderne ontwikkelingshulp verloopt, wat er gebeurd is met een aantal na de mislukte Drentse treinkaping van 1977 naar Benin uitgeweken Zuid-Molukse ballingen en of er verband is tussen deze twee omdat ze van hetzelfde jaar dateren. Wat Adriaan van Dis in zijn novelle een paar keer kort aanstipt omtrent mislukte ontwikkelingshulp is hoofdthema van Ellen Ombre's reisverhaal.

Een herinnering aan een eerder bezoek aan Benin doet de ‘ik’ besluiten opnieuw naar dat Westafrikaanse land te reizen. Ze doet dat per vrachtboot om de historische ‘middle passage’ van haar familie vol te maken. Ooit werden haar verre voorouders immers als slaaf naar het Caribisch gebied gedeporteerd, haar ouders besloten begin jaren zestig naar Nederland te gaan en namen haar uiteraard mee. De reis van Europa naar West-Afrika zal de driehoek sluiten. Maar Ellen reist niet in de eerste plaats om het land van haar voorouders te bezoeken, al speelt dat motief wel degelijk een rol in het verhaal omdat het van tijd tot tijd opduikt. Ze wil vooral weten hoe het nu met de moderne ontwikkelingshulp staat, omdat ze daar bij haar eerste bezoek alleen maar schaamte van had overgehouden, zoals ze zegt.

Benin is een van de drie landen waarmee Nederland bilaterale duurzame ontwikkelingsverdragen gesloten heeft, die gebaseerd zijn op gelijkwaardigheid en wederkerigheid. Ombre constateert: ‘Er werken momenteel meer blanken in Afrika dan ooit in de koloniale tijd. Het merendeel doet aan ontwikkelingshulp, dat wil zeggen welzijnswerk op wereldniveau.’ Ze vraagt zich af waarom het desondanks zo slecht gaat.

Ellen Ombre maakt als enige passagier de reis met een Italiaans containerschip, dat volgeladen is met oude vrachtwagens, schoolbussen, caravans, roestige tractors, sloopauto's, weggegooide koelkasten, oude televisies en computers en wat er nog meer aan oud roest te bedenken valt dat Europa dumpt in Afrika waar het gretige aftrek vindt. Het leidt tot de constatering: het Afrika van morgen is het Europa van gisteren. Tachtig procent van de Beninezen is analfabeet. In Ombre's optiek blijkt de ontwikkelingshulp een ramp, omdat ze is uitgegroeid tot een machtig bureaucratisch apparaat. Andere thema's dan die van het modieuze ‘vrouw en milieu’ maken bij het directoraat generaal Internationale Samenwerking geen kans meer. Ellen bezoekt de kilometerslange markt van Missébo waar tweedehands kleding verkocht wordt die door Europese en Amerikaanse charitatieve instellingen ingezameld wordt en vervolgens door commerciële sorteerbedrijven verscheept, waardoor ‘in Afrika duizenden arbeidsplaatsten in de textiel- en kledingindustrie verloren gegaan’ zijn. Dit zijn een paar van de vele voorbeelden van mislukking die Ellen Ombre registreert.

De reis is een poging alsnog te doorgronden, maar ze blijft steken in de verscheidenheid, de veelheid en de verwarring wat haar tot een verzuchting leidt over haar kindertijd toen de wereld nog overzichtelijk was. Ze vertelt kwetsbaar als iemand die op vele vragen geen antwoord weet te vinden en zich niet beter en begrijpender voordoet dan ze is. Het is een ‘onopgesmukt verhaal’ zoals dat heet. Ze tekent de enorme sociaal-economische tegenstellingen en vergelijkt die van tijd tot tijd met haar geboorteland Suriname. Ze is sterk bij haar onderwerp betrokken, maar verwoordt wat ze beschrijft in een sobere neutrale stijl. Dat is het ene deel van haar grote kracht als auteur. Het andere deel is dat ze is een eenling is die reist en nergens bij hoort - en ook niet bij wil horen: ‘Ik zou schuldloos in Benin willen rondreizen. Ik kom uit het rijke Europa, heb de Beninezen niets te bieden en blijk niet eens talent te hebben voor verwantschap.’ Ze voelt zich niet ‘een van ons’, een begrip dat weerzin in haar oproept, ze blijft eenling tussen de Afro-Amerikanen, zwarte Brazilianen, Haïtianen en Afro-Europeanen die of op voodoo-bedevaart gaan of als roots-toeristen het land bezoeken: Benin is wat Mekka is voor moslims, en Israël voor de Joden; Ouidah bezit een museum over de slavernij waar moderne toeristen zich vergapen aan het menselijk leed en de tragedie van de voorouders.

De verwarring wordt steeds groter. De een beweert dat alleen de sterkste Afrikanen als slaaf verkocht werden, een ander dat het inferieuren, krijgsgevangen, criminelen, misbare personen waren die indertijd aan de Portugezen en Hollanders verkocht werden. In die verwarring vindt ze geen antwoord op haar oorspronkelijke doel van het bezoek: ‘Hoe bestaat het dat ik ben die ik ben: geboren in een land dat nu één van de armste ter wereld is, dat ik woon in een van 's werelds rijkste landen en in Benin vertoef en godvergeten gebieden passseer waar het bestaan zich beperkt tot overleven.’ Maar ze kijkt vanuit haar persoonlijke geschiedenis wel met een bepaalde blik: ‘Als ik niet in Suriname was geboren zou ik naar Benin hebben gekéken, het niet hebben gevoeld, het niet ondergaan. En dan dat waterhoofd dat ontwikkelingshulp heet..’ Ze blijft de oplossing schuldig, pakt haar koffers en wil opnieuw per vrachtboot terugreizen, om zoals de slotzin luidt ‘niet al te vervreemd aan te komen’ - in Nederland.

Valse verlangens

‘Ik weet niets. Er is zo weinig bekend, dacht ik. Zoveel komt nooit aan het licht. Ik weet niets van andermans drijfveren,’ zo eindigt Ellen Ombre's Valse verlangens (2000). Net als in de vorige bundels vertelt Ombre in Valse verlangens verhalen van de omkering, waarbij ze haar lezers demonstreert dat elke medaille ook haar keerzijde heeft. Ze kiest daarvoor bizarre, in elk geval bijzondere onderwerpen en situaties. Wat te denken van het clubje vrouwen dat Martha Berens in haar luxe grachtengordelpand om zich heen verzameld heeft? Irene houdt zich bezig met lesbische moslimzusters; een andere vrouw heeft een leasedochter in Burkina; twee zijn gastvrouw in een abortus-kliniek; een volgende is ontwikkelingswerkster op wachtgeld en de gastvrouw zelf heeft de strijd tegen de vrouwenbesnijdenis aangebonden. Dat is een hilarisch gezelschap, maar Ellen Ombre beschrijft het doodserieus: ‘Zowel de actualiteit van het leed - honger, racisme, incest - als de aftrekbaarheid van een witte werkster waren onderwerpen waarover iedereen kon meepraten.’ De rijkeluiszoon van de gastvrouw, Bernard Berens, blijkt een pedofiele relatie met een negenjarig kind in Thailand te onderhouden, op zijn queeste naar stilte, naar zuiverheid en naar ongeschondenheid onder de kokospalmen. Zodra het kind Phanee secundaire geslachtskenmerken begint te vertonen is het voor Bernard uit met de liefde: de droom is voorbij.

De valse verlangens zijn in zo'n verhaal van nog geen twintig pagina's velerlei. Ellen Ombre slaagt er met haar koel observerende precieze taal in zo'n volstrekt absurde situatie haarscherp neer te zetten, die dan bovendien nog verteld wordt tijdens een ontmoeting in het deftige Haarlemse Teyler Museum op de expositie ‘De Tentoongestelde Mens’. De ironiserende titel ‘Ver van huis’ maakt de vervreemding compleet. Ik denk dat de auteur zelf zal zeggen dat de situatie bepaald niet absurd is maar dat dergelijke gezelschappen werkelijk bestaan. Dat zal misschien ook wel en dan ben ik maar gelukkig dat ik ze niet tegenkom. ‘Ik weet niets van andermans drijfveren’ zeg ik de auteur dan ook maar na.

De overige zeven verhalen zijn van vergelijkbaar kaliber. Ze beschrijven meestal interraciale relaties. In het eerste en langste verhaal biecht de uit Suriname naar Nederland gemigreerde jonge Marvin op hoe hij er toe gekomen is zijn Nederlandse partner op een gegeven moment flink toe te takelen. De blanke vrouw, reclasseringsambtenares notabene, verleidt haar cliënt en dumpt hem vervolgens zodra ze het gewenste kind van hem heeft. Zij heeft de zwarte man als fokstier gebruikt, een niet onbekend motief uit de literatuur over de slavernij. In een ander verhaal voorzien jonge Afrikaanse mannen als toeristengids ruimschoots in hun levensonderhoud door het sekstoerisme van rijpe blanke vrouwen die ze op hun koloniale schuldgevoelens aanspreken.

Mensen die niet zo erg deugen vind je overal in deze bundel. Zo gaat de Surinaamse hosselaar Moses Aron op de ecotoer en exploiteert hij om persoonlijk gewin een Stichting tot Behoud van de Bosnegercultuur. Zo ontmoet de Nederlandse toeriste Hannah Jongsma in Hotel Tropical in Benin de jonge vrouw Euphrasie die naar Europa zal gaan omdat ene Evert voor een ticket gezorgd heeft, nadat hij in een voodootempel een fetisj voor haar gekocht heeft: ‘Ik word zijn mannequin... Evert is machtig, geld is machtig.’ Zo verzamelt in een ander verhaal de ruim zeventigjarige kunsthandelaar Adolf Pfund als amateur-antropoloog verhalen in de Afrikaans orale traditie maar ook kleine meisjes van zo'n jaar of twaalf.

Zo verovert een oude Nederlandse professor een 32-jarige docente Duits die ervan droomt alsnog medicijnen te gaan studeren en die bij hem thuis komt ter voorbereiding op een wel heel curieus colloquium doctum. De aanstaande studente en de bejaarde professor spelen samen schaak. De zwarte vrouw speelt met de witte stukken, de blanke man speelt met zwart. ‘Zwart heeft de taak het initiatief van wit te breken, waarbij hij zich bewust moet zijn dat hij niet overijld te werk mag gaan,’ filosofeert de prof. Ik merkte in het begin al op dat Ellen Ombre verhalen van de omkering schrijft.

Een van de verhalen gaat over de tijd van de militairen in Suriname. Humphrey is na ruim twintig jaar naar Suriname teruggekeerd en visser geworden. Op een morgen hoort hij geweerschoten en vindt hij een lijk aan de monding van de Surinamerivier. Hij neemt het mee naar de wal maar de militairen dwingen hem het terug de brengen naar de riviermonding: ‘Sinds die dag kijkt Humphrey tegen een muur van vertwijfeling aan. Zijn wezen is gericht op de pijn die hem kwelt, een doffe, onbepaalde pijn, een mengeling van angst, schuldgevoel, schaamte. Om over die muur heen te komen, verzekert hij zichzelf alsmaar, zou hij de knoop moeten doorhakken, verdwijnen zonder een spoor achter te laten. De pijn heeft zijn levenslust vergald. Hij is nergens meer.’

‘Wat schrijf je: poëzie, proza, essays of gewone reportages?’ vraagt Adolf Pfund in een van de verhalen aan de verteller. ‘Ik noteer,’ luidt het antwoord. Ellen Ombre observeert en rapporteert over rijke Westerlingen die zeggen te verlangen naar primitiviteit en dat zoeken in de volgens hen nog zo pure tropen. Op hun beurt verlangen tropische mensen in Afrika en Suriname naar de welvaart van het westen. Maar de interraciale en interculturele misverstanden verhinderen elk succes. Over en weer lopen de ‘contacten’ op een grote mislukking uit en blijken de verlangens alle vals. De auteur speelt daarbij consequent de rol van de eenling die temidden van deze tegenstellingen een tussenpositie inneemt: ‘Er was aan mensen zoals Moses veel dat Lea niet aanstond. Zij dachten in termen van “wij” als het zo uitkwam. Zijzelf dacht meer in termen van “mij”. Dat had tot onenigheid geleid, zelfs met haar eigen verwanten, tot aan vervreemding toe.’ In het eerste verhaal zegt de verteller over haar eigen moeder: ‘...ik verachtte haar, haar type. Het type dat een dubbelleven leidt. Afro-Surinamer of benepen Hollands, naar gelang omstandigheden.’ Er valt aan deze wrange verhalen veel leesplezier te beleven. Door de zorgvuldige formulering en structurering lenen ze zich bij uitstek voor herlezing waarbij iedere keer nieuwe aspecten opduiken. Daarmee is deze derde bundel een prachtige voortzetting van de vorige. Ellen Ombre registreert inmiddels bijna tien jaar lang hoe mensen moeten leren ‘op leeg water droog te zwemmen’. Het beeld is ontleend aan een verhaal over een Surinaams gezin dat zich in Lelystad in de polder gevestigd heeft, maar is bij uitbreiding van toepassing op figuren in andere verhalen.