De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1997
Navelstreng
Clyde Lo-A-Njoe
Carel de Haseth
Walter Palm

In de jaren negentig van de vorige eeuw liet de oude generatie nog slechts mondjesmaat van zich horen. Shrinivasi dichtte in Sangam (1991): ‘Een ongebruikelijke stilte / heeft in ons een plaats veroverd’. Zowel de politieke ontwikkelingen als het ouder worden eisten hun tol: ‘Mijn verlangens / nog voor het einde / het Binnenland te betreden / is helaas een vrome wens gebleven / nu het land leger en leger wordt / zoals de pagina's / van mijn kotstondig leven / bezet met angst / ontwaard / door een verworden alfabet / en waar geen ziel in is / witter dan wit geworden is / op een onbedrukte pagina’ (60) Michael Slory: En nu voorgoed voor vriendschap (1996) schreef: ‘Revolutie // Toen ik nog van je droomde / als van een vrouw... // Maar nu / spotlacht zelfs / de ten dode opgeschrevene / waar ik jouw naam noem. // Is er dan zoveel veranderd? / Zoveel ontgoocheling? // De vluchtige blikken / raad ik / Schuw ontwijken ze me. // Toch weet ik / dat men weer gelogen heeft. / Dat ik niets zal krijgen / van jouw paradijs. // En nu de droom over is, / als een vliegtocht voorbij: / ik sta met beide benen op de grond / maar anders.’ (14) De algemene teleurstelling verhevigt zich nog in een besef persoonlijk te kort geschoten te zijn: ‘Al mijn vrienden / die ik verloren heb / en die ik nooit weer / terugvinden zal / dan in mijn hart (...) Ik ben als de man / die loopt / die drinkt / en niet weet / dat hij die koos / voor vrijheid en democratie / moest sterven.’ (39) Ook drie dichters van een jongere generatie positioneerde zich in tijd en ruimte.

Clyde Lo-A-Njoe

Clyde Lo-A-Njoe (Aruba 1948) volgde een opleiding als tekenaar-schilder en exposeerde zijn werk in Nederland, Duitsland en in het Caribisch gebied. Naast beeldend kunstenaar is Clyde Lo-A-Njoe eveneens dichter. In 1982 gaf hij de tweetalige bundel Dansen / Baliamentu uit, waarin vierentwintig gedichten die alle een dans als uitgangspunt hebben en acht litho's werden samengebracht. De oorspronkelijk Nederlandstalige gedichten werden door Luis H. Daal in het Papiaments vertaald. Lo-A-Njoe reisde veel, waar in zijn werk de neerslag van te vinden is. De thema's van zijn poëzie, waarin hij persoonlijke en mondiale noties verbindt, zijn het eigen verleden en zijn reiservaringen, het verleden van de Caribische regio daarvan specifiek Aruba, maar ook de gevolgen van de atoombom op Hiroshima aan het eind van de Tweede Wereldoorlog en actuele Derde Wereldproblematiek. In het gedicht ‘Merengue in mijmering’ luidt het: ‘Aruba, speldepunt waar mijn wereld om draait, / Refrésqueria en Latijnse melancholie, / je kromme bomen, / waardoor het spel van de / eeuwigdurende wind schiet. / Stil denk ik aan je overzoute lucht / en je verdwaalde blanken op de “waaf”.’ (43) Clyde Lo-A-Njoe behoort tot die generatie van Caribische dichters die zowel genspireerd worden door het eigene als door de wereld buiten het eigen eiland, waarnaartoe de vensters wijd worden opengezet. Na jaren verscheen in 1989 de bundel Echolood, een doorgeconstrueerde bundel in drie delen met respectievelijk twintig, drie en zeven gedichten, waarin de dichter opnieuw een persoonlijke positiebepaling van zijn persoon en kunstenaarschap onderneemt - dat wat een echolood doet: het peilen van de diepte of de hoogte. Echolood bevat een drievoudige zoektocht en ontdekkingstocht naar het zelf: naar de innerlijke wereld van de eigen persoonlijkheid, vervolgens naar het eiland en de wereld daarbuiten en tenslotte naar het dichterschap dat deze positiebepaling verwoordt. De eigen identiteit wordt beschreven in enkele gedichten waarin de spiegel als middel tot zelfontdekking een grote rol speelt, omdat de dichter er zichzelf in tegenkomt. De derde afdeling draagt zelfs de titel ‘aan de keerzijde van de Ebonieten spiegel’. In het gedicht ‘Voedingsbodem’ heet het daarom: ‘Ik vond / in deze spiegelsalon mijn voedingsbodem, / waarin ik helemaal hem werd, die ik / ooit was, en altijd wilde / zijn. / En daarom juist vooral mezelf. Ik ben / tegelijk pode-antipode, maar hoe / dan ook: alleen en / één met mezelf.’ (10) In ‘Echolied’ blijkt dat de uitkomst van deze innerlijke zoektocht niet zonder meer direct positief is: ‘Ik ken de geur van mijn eigen bloed, / het kruipen van mijn angst, / de kadans van mijn hulpeloze adem. / Er is geen steen der Wijzen.’ (19) Maar naar het einde toe is het uiteindelijke resultaat van de zoektocht positief: ‘Ik reisde niet meer vermomd... maar trof mezelf in het midden aan. Ik was er.’ (37) De reismetafoor wordt ook gebruikt om de positie ten opzichte van het eiland te bepalen. Enkele stadia van die zoektocht zijn met de volgende citaten weer te geven. In het begin luidt het nog ‘het eenzame tropenkind.. ergens in het land Grenzeloos’ (8) Het eiland is ‘Zomaar een plek. Het is wel mijn plek.’ (22) Buiten het eiland is de dichter op weg naar Niemandsland (24). Maar hij komt thuis zoals we al zagen, als hij zich in een positie bevindt van harmonie met de Umwelt, die pregnant gekarakteriseerd wordt met het beeld van de ibis en de merel, kortom het Caribische gebied en Europa. Hij heeft zichzelf gevonden in een dubbele culturele ervaring.

De bundel Echolood opent met het motief van de geboorte en de macht van het woord dat schept. Vóór het woord was er niets, dóór het woord ontstaat alles - deze allusie op de schepping wordt versterkt in het tweede gedicht dat om licht vraagt: ‘Ik schreeuwde om licht... licht... licht... Ik was blind op zoek naar mezelf.’ (6) Het titelgedicht ‘echolood’ dat direct daarna komt, beschrijft een nog prenataal stadium. De moeder wordt aanvankelijk verbonden met het eiland, later met het beeld van Moeder Aarde zelf. ‘Mijn inktschip’, de titel van het tweede centrale deel van de bundel, voert de dichter op zijn tocht naar het zelf naar de uiteindelijke vrijheid die in het slotgedicht van de bundel, waarin Moeder Aarde haar wieken als een condor uitslaat naar de vrijheid, verbeeld wordt met de vier oerelementen die het - dit - dichterschap beheersen. Clyde Lo-A-Njoe's aardse dichterschap verwoordt zo de vier oer-elementen. In Moeder Aarde ‘spiegelden zich vuur / en lucht. Beneden haar ontsproot / een bron van puur helder water.’ (39) Toch wordt de vraag niet beantwoord, het raadsel niet ontdekt, wordt het geheim van de creativiteit niet ontsluierd, klinkt het verlossende woord niet, want de uiteindelijke waarheid is niet blijvend vast te leggen, hooguit soms benaderd gedurende ‘een eindeloze afgewogen seconde’ in de woorden van een dichter.

Clyde Lo-A-Njoe schrijft hermetische en doorgeconstrueerde poëzie waarin de aardse menselijke existentie resoneert. In de eerste bundel kwamen nogal wat aan de Bijbel ontleende beelden voor; de poëzie in deze bundel is weliswaar onaards in die zin dat ze de aarde ontstijgt, maar desondanks volstrekt geseculariseerd.

Carel de Haseth

Carel de Haseth (Curaçao 1950) studeerde in Nederland en werkte vervolgens als apotheker op Curaçao, als Gevolmachtigd Minister van de Nederlandse Antillen in Den Haag en als politiek adviseur. De Haseth heeft een veelzijdige belangstelling, onder meer voor taal en archeologie. Hij debuteerde met het gedicht ‘Plantage’ in het tijdschrift Watapana. Hij dichtte aanvankelijk in het Nederlands, maar ging daarna over naar het Papiament. De debuutbundel 3 dagen vóór Eva (1969) bevat negenentwintig gedichten waarvan vier in het Papiament. De thematiek beschrijft vooral de student in Nederland, ver van huis met zijn heimwee. De bundel zou als vingeroefening beschouwd kunnen worden, als studentenpozie in dubbele betekenis. In 1975 volgde Berçeuse voor teleurgestelden, een sterk in de retoriek gewortelde bundel vol romantische gevoelens. Met Bida na koló (1981) ging De Haseth over naar het Papiament, in welke taal in 1985 eveneens Poesia venená verscheen, een bundel vol maatschappij-kritische elementen, waarbij het ‘romantische ondergangsbesef is vervangen door geëngageerd toekomstbesef: ik wil geen slaaf van de geschiedenis zijn...’ Naast poëzie schreef Carel de Haseth ook proza, met name in de Amigoe. In dat blad publiceerde hij eveneens talrijke recensies. In 1988 verscheen de novelle Katibu di shon die de grote Curaçaose slavenrevolte van 1795 thematiseert. Carel de Haseth kreeg er de prestigieuze Cola Debrotprijs voor.

Met de benoeming van Carel de Haseth tot Gevolmachtigd Minister verscheen de dubbelbundel Zolang er kusten zijn (1994) bestaande uit eerder gepubliceerd werk en bezorgd door een honderdtal vrienden van de auteur. De zestien gedichten van ‘Kleine zeereis’ in deze bundel vertellen het poëtische verhaal van een symmetrisch opgezette tocht, waarbij de eerste acht gedichten een heenreis en de volgende acht een terugreis beschrijven. De narratie begint en eindigt met het fort aan de haven. Naast dat ruimtelijke aspect van een zeereis is er ook een temporeel aspect, omdat de reis alludeert op het verleden. De zeereis die nu gemaakt wordt, vindt zijn pendant in de historische slavenschepen op de middle passage van Afrika naar Amerika. De reis begint met veel optimisme, al doen de forten aan de havenmond al even denken aan kapers en kruitdamp uit het verleden. Maar de zee lokt en de reis verloopt voorspoedig. Nu veronderstelt een reis een bepaald reisdoel, maar dat is hier nauwelijks het geval: ‘wij gaan, we laten ons gaan / waar wind en golven ons voeren’ (p. 12) Met een windstille dag slaat de stemming even om, maar de bestemming zal een ontmoeting met mensen betekenen: ‘mensen van onbekende streken / langs kusten van goud, ivoor of slaven (...) of op overigens nutteloze eilanden’. Met deze verzen zitten we midden in de koloniale geschiedenis. De reis naar het onbekende is voltooid als men landt op de verre onbekende kust: ‘in vrouwenarmen overmant ons / de zilte vermoeidheid van de reis // de tijd zal leren / wat in haar, ons lichaam, rijpt’ (p. 16) Maar dan slaat het heimwee toe en wordt de thuisreis aanvaard, die op een stormpje na - zoals op de heenreis de windstilte - voorspoedig verloopt.

Wat is het resultaat van de kleine zeereis? Aan het eind van de heenreis is de verteller optimistisch: ‘waar wij mensen treffen / zullen wij met hen spreken / in taal, gebaar of daad /: van mens tot mens’. Maar als de terugreis aanvaard wordt, nemen de ontdekkers slechts onbegrip mee: ‘Wij namen hem mee, de vergrijsde (...) hij is het onbegrip / de onbegrepene / der golven intimiteit’ (p. 19) Ondanks de met zoveel bravoure begonnen reis is er geen duurzaam contact bewerkstelligd. Toch is er een verschil met de werkelijke geschiedenis van de slavenvaart want de mensen aan de verre kusten blijven waar ze waren en de reizigers zijn weer thuis en hoeven voorlopig niet meer zo nodig naar zee. De tocht naar het onbekende mondt uit in de veilig vertrouwde thuishaven.

Kleine zeereis is minder hermetisch dan Clyde Lo-A-Njoe's Echolood maar dat wil nog niet zeggen dat hij dan ook minder knap zou zijn. Carel de Haseth's poëzie is van geraffineerde eenvoud, waarbij de twee delen van de symmetrisch opgebouwde bundel elkaar spiegelen. Deze doordachte structuur wordt verwoord in speels eenvoudige, gewone woorden, met een vloeiende zinsbouw in vrije versvorm. Carel de Haseth zingt zich los van de traditie en schrijft een persoonlijke visie op zijn eiland en zijn geschiedenis.

Walter Palm

Walter Palm (Curaçao 1951) studeerde wiskunde en muziekwetenschappen en is nu ambtenaar belast met het minderhedenbeleid, maar daarnaast is hij schrijver en dichter: ‘Het interesseert me buitengewoon waarom Antilliaanse moeders hun eigen zonen opvoeden tot macho's terwijl zijzelf vaak te lijden hebben van diezelfde machomentaliteit van hun mannen.’ (Amigoe-Ñapa 20 november 1997) Walter Palms poëzie is een voorbeeld van uiterste precisie en woordeconomie. Hij publiceerde in het Engels Winds of words (1978), in het Papiamento Un boka di poesia (1983) en in het Nederlands Genesis en Apokalypse (1980), Palmblad (1990) en Avondmuziek (1997).

De eerste Nederlandstalige bundel, Genesis en Apokalypse is een dunne en kleine bundel, maar als resultaat van de woordenspaarzaamheid met veel inhoud. Walter Palm kan met weinig woorden veel zeggen. Het gedicht ‘Ruiterstandbeeld’ bijvoorbeeld telt niet meer dan tien verzen. Palm ziet ‘de fiere ruiter op zijn vurige ros onder de felle zon’ als een anachronisme van de moderne tijd. Waartegen heft die trotse ruiter zijn zwaard eigenlijk op, tegen de duivelse zon of tegen de duiven die spottend zijn epauletten bevuilen, of tegen de opdringerige auto's die hem omsingeld hebben? De ‘sprakeloze uit het veld geslagen held’ heeft geen boodschap meer voor deze moderne tijd. (14) In een gedicht met de ironische titel ‘Serenade’ berekent een ‘verdwaalde voodookoning’ met zijn calculator de uitkomst van zijn bestaan: nul komma nul. (19) Palms poëzie wijst de martiale traditie en historische retoriek volstrekt af. Ook in de mini-bundel Palmblad; een kleine Curaçaose cyclus die verscheen in 1990 ter gelegenheid van Chris Engels en Johan van de Walle voor het eerst compleet uitgegeven briefwisseling Klein Venetië, Curaçao in vroeger dagen, geeft Palm een persoonlijke visie op verleden en heden: ‘Met ontploffende tijdbommen achtervolgt mij het verleden (...) Hoe spring ik door brandende hoepel?’

In Avondmuziek (1997) werden dertien al in diverse uitgaven verschenen gedichten met vijf andere bij elkaar gebracht en bewerkt. De uitgave is als combinatie van beeldende kunst, fotografie en poëzie. Het eiland, zijn natuur en de liefde staan centraal in diverse gedichten. In ‘Een boom aan het strand’ worden die motieven met elkaar verbonden. Zoals de wortels van een boom bij elk vloed ‘omhelsd’ worden door de zee, zo is het misschien ook bij mensen, bij jou en mij, ‘het spel van avance en retireren.’ (16) Het centraal in de bundel geplaatste titelgedicht ‘Avondmuziek’ verwoordt de eilandelijke multiculturaliteit. Na het Lof van de nonnen met hun melodieën uit Rome en Roosendaal, klinkt er een Antillianse wals door de nachtelijke straten: ‘het weeë ritme van hemelse gezang vervangen door de sensuele syncope’. Maar die wals gaat op zijn beurt over in een vlammende tumba: ‘En Rome, Roosendaal, Ghana. Guinee en / Curaçao zijn takken / van één boom, woorden / op één pagina, vijf vingers / van één hand, de fluwelen / handschoen van de nacht.’ (12-13)

‘Hier en daar’ geeft de dualistische positie van de migrant tusen de tropen en de winter, maar hoewel er in ‘Gesprek aan het strand’ weliswaar van zwerftochten gesproken wordt, weten dichter en gesprekspartner ‘dat al onze zwerftochten / toch hier zullen / eindigen, / op de navel van Zuid- / en Noord-Amerika, / waar onze / navelstrengen begraven zijn.’ (18) Dat lijkt allemaal op een sterke eilandelijke identificatie en dat is juist. In zoverre geeft Walter Palm een traditioneel standpunt vorm, zoals zoveel auteurs dat rond hem deden en doen. Maar vervolgens is er meer dan dat. De wereld houdt niet bij de kust van het eiland op, want ‘dromen openen mijn venster.’ (7) Het aan Jules de Palm opgedragen ‘Non plus ultra’ loopt uit op een volstrekte afwijzing van het insularisme, dat in dat gedicht aanvankelijk nog positief beoordeeld lijkt te worden: ‘Voor eilandbewoners / is het eiland het universum, / het universum het eiland.’ Maar dan komt de slotstrofe: ‘En daar waar de blik niet / verder reikt, is de horizon / is het einde, is de dood.’ (20) Walter Palm ontleent zijn beelden dientengevolge aan de culturele erfenis van de hele wereld. Zijn poëzie opent vensters naar buiten en behelst een voorstel om de wereld te zien.

Haseth, Carel de
1994	Zolang er kusten zijn. Amsterdam: In de Knipscheer
Lo-A-Njoe, Clyde
1989	Echolood. Utrecht: Kwadraat
Mahawatkhan, Orchida
1997	‘Duizendpoot Walter Palm over jeugd, cultuur en machismo’ Amigoe-Ñapa 20 november 1997
Palm, Walter
1997	Avondmuziek. Willemstad: A.A.D.
Rutgers, Wim
1986	‘De minuut van de constante extase; Over de poëzie van Clyde Lo-A-Njoe’ In: Skol y Komunidat XV-7: 10-13 & Dubbeltje lezen stuivertje schrijven. Oranjestad/Amsterdam: Charuba/Leopold
1989	‘Cola Debrot-prijs '89 voor Carel de Haseth’ Amigoe-Ñapa 2 september