De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1992
Drievoudige zoektocht naar het persoonlijk verleden
Denis Henriquez

‘Een verleden heb je, maar dat verleden bén je niet. Wat je bent, is wat je van jezelf gemaakt hebt.’ (De zomer van Alejandro Bulos 1999: 277)

Denis Henriquez studeerde natuurkunde, was leraar op het Colegio Arubano en geeft al jarenlang les op een middelbare school in Rotterdam. In het verleden publiceerde hij op Aruba korte verhalen in het onderwijsblad Vorm. De Arubaanse uitgeverij Charuba publiceerde zijn op Lewis Caroll gebaseerde Soño di Alicia en de gedichtenbundel Kas pabow. In 1990 won Denis Henriquez de ‘Prijsvraag van het Antilliaans Verhaal’, uitgeschreven door het Corps Consulaire. In 1991 verscheen voor de Arubaanse en Nederlandse televisie de film Dera Gai, waarvoor Denis Henriquez het script schreef. Het hoofdstuk ‘Het feest van San Juan’ in zijn debuut-roman Zuidstraat is kennelijk op dit script geïnspireerd. In 1995 verscheen een tweede roman Delft blues, in 1999 De zomer van Alejandro Bulos. In deze drie romans onderneemt Denis Henriquez een zoektocht - een queeste - naar jeugd en familiebanden vanaf de kinderjaren op Aruba tot de studietijd in Nederland.

Zuidstraat

In negen hoofdstukken vertelt Denis Henriquez hoe Binchi en Alejandro, die uit de veelheid van namen als hoofdpersonages aangemerkt kunnen worden, tijdens hun middelbare schooltijd opgroeien te midden van gezin, familie, buren en kennissen, over kattekwaad en ouderlijke straf, over school en leraren, over verliefdheid en de eerste sexuele contacten, over wat jonge jongens die levensgenieters willen zijn allemaal kan overkomen. Daarbij komen steeds weer andere personages uit het straatleven in het middelpunt van de vertellers-belangstelling te staan. Elk hoofdstuk vormt als het ware een afgerond geheel. Van enige chronologie is daarbij slechts in de hoofdverhaaldraad sprake - het opgroeien van de twee jongens. Wat de aanloop van een episode betreft grijpt de verteller vaak ver in de tijd terug, eer hij weer tot een vertel-heden komt. Alleen door de Zuidstraat als samenbindend decor en door de dwarsverbanden van de beurtelings gefocuste personages ontstaat er een zekere eenheid in deze ‘roman’.

De Volkskrant-criticus Willem Kuipers vergeleek Zuidstraat met De Kapellekensbaan van de Belgische Louis Paul Boon, maar hij had beter in een andere richting kunnen kijken om relevanter overeenkomsten te vinden. Denis Henriquez' roman-debuut vertoont qua inhoud enige overeenkomsten met de Caribische ‘novels of childhood’, want vanaf de lagere school volgen we de ontwikkeling van de jongens tot het einde van de middelbare school en wel het moment dat ze het eiland verlaten om in het buitenland hun verdere beroepsopleiding te volgen. Maar terwijl in deze romans vaak het opgroeien van individuen tevens symbool wordt voor een zich ontwikkelende maatschappij, ontbreekt dat laatste hier: de roman geeft alleen een portret van het veelzijdige samenleven in een straat. Veel eerder valt daarom nog te denken aan romans als van Edward de Jongh: De steeg (1976) of van de Trinidese schrijver V.S. Naipaul: Miguel street (1959). Met name in het laatste is eveneens het gebruik van de meervoudige hoofdpersonages de samenbindende kracht van de afzonderlijke verhalen, die op deze wijze het karakteristieke leven in een straat en buurt van zeer verschillende kanten belichten.

In Denis Henriquez' straat wonen mensen van allerlei slag en soort, van uiteenlopende economische positie, afkomstig van de Engelse eilanden, Madeira, Santo Domingo, Bonaire, een macamba en natuurlijk autochtone Arubanen, kortom een Caribische multiculturele samenleving. Mensen die hun roddeltjes hebben, maar vooral en in de eerste plaats solidair zijn met elkaar. De straat als hoofdpersonage beeldt het leven in een kleine middenstandswijk in het Oranjestad van de jaren veertig en vijftig uit.

Delft blues

In Delft blues bepaalt Denis Henriquez zijn houding ten opzichte van twee dominante thema's in enerzijds de Nederlandse en anderzijds de Caribische literatuur. Je zou het verhaal een ‘mei-boek’ kunnen noemen omdat elk van de drie delen in drie opeenvolgende mei-maanden van 1967 tot en met 1969 speelt. Het verhaal speelt gaat over een centrale hoofdfiguur, de Arubaanse student Bernardo Rincones, en begint als deze op de dag van de dodenherdenking het joodse meisje Katinka Roos ontmoet. Dat bepaalt hem persoonlijk bij de Tweede Wereldoorlog waarmee hij eigenlijk helemaal niets te maken wil hebben: ‘De oorlog was het privé-domein van Nederland, dat verleden hoorde bij het land net als de klompen en de bollen, het had met zijn eigen leven niets te maken. Het gebied waar hij vandaan kwam was door die oorlog hoogstens licht geschampt. Op school was die oorlog droge leerstof uit een boek, snel geleerd en snel vergeten; de ernst ervan was niet bestand tegen de lichtheid van een jeugd die zich voltrok onder de tropenzon. De joden die hij op zijn eiland kende waren stuk voor stuk geslaagde zakenlieden die in grote huizen woonden; oorlogsleed had hij achter zulke mensen nooit vermoed.’

De Nederlandse Katinka Roos heet eigenlijk Wacjberg. Zij raakt haar verleden niet kwijt, waarmee ze op vijftienjarige leeftijd door haar pleegouders werd geconfronteerd toen die haar de waarheid vertelden dat haar joodse ouders in de oorlog zijn omgekomen. Ze vertrekt na de Zesdaagse Israëlisch-Arabische Oorlog naar een kibboets, kan daar evenmin aarden, keert naar Nederland terug, maar kan het leven niet meer aan. Katinka is slachtoffer van een verleden dat ze niet van zich kan afschudden.

Ten opzichte van de Caribische literatuur verzet Denis Henriquez zich in Delft blues tegen ideologieën die individuen de baas worden. Bernardo's Curaçaose vriend Ito Gums is van een Delfts corpslid in driedelig grijs onder invloed van de geest van de jaren zestig een echte linkse activist geworden die tegen de Vietnam-oorlog protesteert, die tegen Israël is, die zich met de Cubaanse Revolutie identificeert en tenslotte een werkgroep ‘Kambio’ (Verandering) opricht om tegen de koloniale en imperialistische uitbuiting van zijn geboorte-eiland te protesteren: ‘Als ze hier [in Nederland op 4 mei] bezig zijn te weeklagen over hun doden zal ik een minuut stilte houden voor de slaven op Curaçao die gevallen zijn onder het racisme van de Hollanders.’ Zodra hem het nieuws van de Curaçaose opstand op 30 mei 1969 bereikt, vertrekt hij onmiddellijk naar zijn geboorte-eiland. Daar raakt hij echter al spoedig compleet ingekapseld in een streven naar geld en macht. Weg ideologie! Een andere vriend, de op Curaçao geboren Rakish Assang, zoon van een rijke handelaar, die zich meer voor zijn studie wiskunde dan voor politiek interesseert, wordt met heel wat meer sympathie beschreven: ‘Ik ben op Curaçao geboren en opgegroeid, maar daar vinden ze me een vreemdeling; in Nederland hoor ik ook niet thuis. Ik hoor nergens bij, lullig, ik kan me daar niet druk om maken. Je hechten aan een stukje grond vind ik banaal, beter gezegd: ik kan het niet. Mensen als ik zullen hun gezicht zelf moeten bepalen.’ Denis Henriquez verzet zich in Delft blues steeds weer tegen alle eenzijdig gedweep zonder nuchter verstand. De Nederlandse onderwijzeres Janine wordt verliefd op een Ecuadoriaan, raakt zwanger, maar heeft geen schijn van kans op een huwelijk. Vanuit die persoonlijke ervaring slaat ze van bewondering voor alles wat des Derde Werelds is, helemaal door naar een even eenzijdige anti-buitenlander-houding: ‘Ik wil niks meer met buitenlanders te maken hebben! Jullie buitenlanders zijn geil. Jullie zijn allemaal hetzelfde.’

Tussen de personages die zich op een of andere wijze ideologisch vastzetten, beweegt Bernardo Rincones zich als een individu die vooral ook graag individu wil blijven: ‘Hij was te veel een eenling om idolen te aanbidden, om bedwelmd te raken door het gregoriaans van welk geloof dan ook.’ Hij gelooft niet in De Mens maar wel in mensen met al hun goede en slechte eigenschappen: ‘Ik heb schijt aan het volk, ik heb schijt aan de massa; de mens is een individu of hij is niks!’ In een discussie zegt vriendin Janine: ‘Je bent gewoon een ongelovige Thomas, dat is alles. Weet je wat er aan jou schort? Je bent van nature een pessimist, je vertrouwt de mensen niet.’ Bernardo antwoordt op die aantijging: ‘Iemand zei eens tegen me: ik ben geen pessimist, ook geen optimist, want beide hebben “mist” gemeen en in een mist kan je de werkelijkheid niet onderscheiden.’

Terwijl Zuidstraat vol was van melancholieke herinnering aan een voorbije jeugd, is de tweede roman Delft blues een veel harder en kritischer verhaal dat afrekent met de geest van verzet van de jaren zestig in Nederland en met ideologisch gedweep over ‘roots’, verleden en uitbuiting zoals dat in veel Caribische literatuur nog steeds in zwang is. Denis Henriquez zweert de ‘held’ - of die nu negatief is of positief - compleet af en stelt daar een nuchter individu tegenover.

De zomer van Alejandro Bulos

Met zijn derde roman, De zomer van Alejandro Bulos, heeft de Arubaanse auteur Denis Henriquez als het ware een drieluik met een zoektocht naar de jeugd en de wortels van het bestaan afgesloten. Het debuut Zuidstraat (1992) beschreef de schooltijd van de twee jongens Bernardo Rincones en Alejandro Bulos. Delft blues (1995) vertelde vervolgens van Bernardo's studietijd in Delft. Met De zomer van Alejandro Bulos keren we terug naar de andere persoon, Alejandro, die dit keer als vijftigjarige gescheiden man met een volwassen zoon op zoek gaat naar zijn familie en daarmee naar de wortels van zijn existentie. Het beroep van hoofdpersoon Alejandro kan als metafoor voor diens positie worden opgevat. Hij is namelijk eigenaar van een dakdekkersbedrijfje en zorgt er daardoor voor dat iedereen op het eiland een dicht dak boven zijn hoofd heeft - A Bulos roof is waterproof - terwijl zijn eigen dak lekt als een mandje - letterlijk in zijn huis, maar eveneens figuurlijk in zijn wijze van leven.

Alejandro leidt het sobere en routineuze leven van een kleine hardwerkende zelfstandige die zich daardoor wel het een en ander financieel kan permitteren en die klaarblijkelijk de jongensdroom om piloot te worden ver achter zich heeft gelaten. Hij stelt prijs op de eigen zelfstandigheid en wil van niemand afhankelijk zijn, maar leidt daardoor tevens een wat eenzaam en teruggetrokken leven. Zijn beide ouders zijn afkomstig uit de Dominicaanse Republiek. Vader Minimo Gustavo Bulos is allang geleden gestorven en de overbezorgde moeder Tonita vraagt zoveel aandacht dat de moeder-zoon-relatie knellend wordt voor hem, maar Alejandro wil haar niet kwetsen. Hij is al jaren gescheiden van zijn Amerikaanse vrouw van Italiaanse afkomst, Gilde Ventura, en zijn volwassen zoon Dino die in de Verenigde Staten is opgegroeid en nu heel Europa bereist, heeft hij uit het oog verloren.

Het uit drie delen bestaande verhaal is snel verteld. In het eerste deel, het is 1995, sterft de nog geen zestig jaar oude ook uit Santo Domingo afkomstige straatverkoopster Memé, Mercedes Immaculata Vicioso, die vroeger bij de familie Bulos in de huishouding werkte en daar zoon Alejandro toen die zeventien jaar was, in de liefde inwijdde, maar ook een relatie met de vader onderhield, waaruit zoon Timón Dario geboren werd. Niemand weet echter van dat vaderschap. Een tijdlang was Memé vervolgens werkster en prostituee in een van de grote hotels, maar door een ernstig ongeluk waarbij ze op het trottoir werd aangereden door een zeventienjarige laveloos dronken jongeman, verloor ze een been, waarna ze zich als armoedige straatvenster in leven moest zien te houden: ‘Niks is erger dan arm te zijn in een vreemd land.’ Maar vader Don Minimo die het kind zorgvuldig heeft verzwegen, geeft haar elk einde van de maand wel geld, een gewoonte die Alejandro later overneemt, zonder dat hij echter weet of zelfs maar vermoedt waarom Memé steeds geld van zijn vader kreeg. Memé sterft ‘als een hond’ op straat als ze daar door een hartaanval in elkaar zakt. Memé's zoon Timón Dario Vicioso woont in Nederland, waar hij een rijk huwelijk sluit en niets meer met zijn moeder te maken wil hebben.

Dit biedt Denis Henriquez de mogelijkheid twee aspecten van Aruba tegenover elkaar te zetten: de armoede van straatverkoopster Memé die van liefdadigheid moet leven versus de toeristische luxe op Aruba: ‘Een samenleving is net een vrouw die haar charmes graag te koop aanbiedt. Dat ze daardoor verlept, daar bekommert ze zich niet om. Zo zijn vele kuststreken naar de bliksem gegaan. Dit eiland doet zijn best dat voorbeeld na te volgen.’ (43) Ook tegenover de politiek is Denis Henriquez' kritiek niet mals. Op het eiland tieren corruptie en witwasschandalen weelderig. Van Alejandro's vroegere jeugdvriend Bernardo wordt verteld dat hij als afgestudeerde civiel ingenieur, terug op Aruba, bij DOW werkte, waar hij het zelfs tot diensthoofd bracht. Maar omdat hij niet wilde meedoen aan de politikería, werd hij tijdens verkiezingstijd als ‘vijand van het volk’ zelfs het ziekenhuis in geslagen. In Aruba teleurgesteld vertrok Binchi met vrouw en kind daarop weer naar Nederland. Bitter merkt Denis Henriquez over de armoede in de Derde Wereld in het algemeen op: ‘De mensen die niks hebben, die uit de zogeheten derde wereld, bezitten het uitzonderlijk talent hun kansen om zeep te helpen. (...) De mensen houden zichzelf gevangen in hun archaïsche denkbeelden en noemen hun armoede hun identiteit.’ (36-37)

Op vakantie in Europa zoekt Alejandro in het tweede romandeel de zoon van Memé, Timón Dario, die dus zijn halfbroer is, op, om deze het nieuws van het overlijden en de begrafenis van diens moeder mee te delen. Maar hij vindt weinig gehoor bij Timón en diens Nederlandse vrouw Machteld van Zijl. Het blijkt dat Timón een verhaaltje verzonnen heeft over een vliegtuigramp waarbij zijn gefantaseerde welgestelde ouders jaren geleden omgekomen zijn. Hij doet zich dus mooier voor dan hij is, omdat hij met de armoede van zijn moeder niets te maken wilde hebben. Haar brieven stuurde hij zelfs als onbestelbaar retour. Alejandro brengt ze weer voor hem mee en vertelt Timón niet dat hij zijn halfbroer is. Toch is er bij deze ‘verloren zoon’ een gevoelige snaar geraakt en gaan Timón en Machteld met vakantie naar Aruba om het graf van Memé te bezoeken. Uit Memées laatste brief, die ze drie maanden voor haar dood schreef, leest Timón de hele toedracht.

Inmiddels is Alejandro naar Rome doorgereisd, waar hij de gast is van de familie Tenebre, een zakenrelatie van een Arubaanse vriend. Hier ontmoet hij in het gastvrije gezin de bijna veertigjarige Marina, een gescheiden kunsthistorica die nu als toeristengids werkt, met wie het in de enkele weken van zijn verblijf tot zo'n hechte liefdesrelatie komt, dat ze besluiten dat Marina hem na enkele maanden naar Aruba zal volgen.

Op de terugweg van Rome naar Amsterdam - we zijn inmiddels in het derde deel van het verhaal - ontmoet Alejandro zijn zoon Dino toevallig op een treinstation. De verloren zoon - de tweede dus in het verhaal - is terug en er ontstaat snel zo'n intiem contact tussen vader en zoon dat Dino, het voortdurende zwerven moe, besluit ook naar Aruba te gaan om bij zijn vader in dienst te treden. Alejandro heeft eindelijk een echte zoon gevonden! In Amsterdam zoeken ze samen nog Timón en Machteld op, die zegt: ‘We zijn familie. Als je eens wist hoe blij ik voor jou en Timón ben.’

Denis Henriquez heeft in deze derde roman, De zomer van Alejandro Bulos, een hoofdpersoon neergezet met een gevoelsleven vol ambiguïteiten, die cirkelen rond de behoefte zich enerzijds te binden en ergens bij te horen, en anderzijds het verlangen zich te onthechten en te zoeken naar rust en vooral vrijheid, wat een zekere eenzaamheid tot gevolg heeft.

De drang naar ontsnapping uit de sleur van het alledaagse leven bezat Alejandro al toen hij in zijn jeugd ervan droomde om piloot te worden. Het verhaal begint en eindigt dan ook symbolisch met een vliegtuig: aan het begin op Aruba, aan het eind op Schiphol, maar beide keren landt het vliegtuig, arriveert het en komt het veilig op de luchthaven aan. De droom behoort inmiddels tot het verleden. Maar Alejandro is ook op zoek naar geborgenheid, naar zijn familie, niet alleen naar zijn halfbroer, maar ook naar wat zijn vader en moeder nu werkelijk voor personen waren. Hij ontdekt daarin nieuwe dimensies. Maar tegelijk ergert hij zich dan weer aan de overbezorgdheid van zijn moeder, die hem niet voldoende ruimte laat en van wie hij zich, nu hij volwassen is, geheel los wil en moet maken. De band knelt des te meer omdat deze overbezorgde moeder tegelijkertijd niet tot enige uiting van affectie in staat blijkt. Door haar jaloerse schoonmoederlijke bemoeizucht die vol kritiek was op haar Amerikaanse schoondochter, loopt Alejandro's huwelijk mede stuk. Zo vertelt het verhaal van een zoektocht naar wie de moeder werkelijk is, maar tegelijkertijd van de absolute noodzaak en de worsteling om zich van de knellende banden van die moeder te bevrijden. Alejandro's behoefte aan privacy blijkt ook daaruit dat hij alleen leeft met zijn hond Max en dat hij na zijn scheiding nooit hertrouwd is.

Als in een luchtig verteld gedeelte van het boek de Japanse televisie het Arubaanse carnaval komt filmen, vertelt een van de Japanse bezoekers dat een Japanner een grote behoefte heeft om alles te fotograferen, omdat er in zijn land zo veel zo snel verandert dat slechts het fotografisch vastgelegde beeld nog voor bestendigheid kan zorgen: het is de behoefte aan permanentie... Direct verbindt Alejandro deze idee met zijn eigen leven, zijn jeugd en zijn volwassen zijn: ‘de jeugd is geen speelgoed dat je kunt bewaren. De jeugd is een ziekte die vanzelf overgaat.’ (41) Maar het overgaan van die ziekte doet wel enige pijn, zoals ook al in het romandebuut Zuidstraat bleek met zijn motto van Carlos Gardel: fantasmas del pasado, perfumes de ayer... In De zomer van Alejandro Bulos constateert de hoofdpersoon dan ook met pijn in zijn hart dat de Zuidstraat van zijn jongensjaren totaal veranderd is: ‘Alles wat me aan mijn jeugd herinnerde is nu weggevaagd. Ons huis is gesloopt. Daar is nu een modern kantoorgebouw voor in de plaats gekomen. Waar ik vroeger sliep, zitten nu secretaressen achter hun computers.’ (41)

De keerzijde van dat willen bestendigen is het besef dat het leven zelf ook betekent afstand te moeten doen. De dood speelt een niet onbelangrijke rol in het verhaal, dat immers begint met de dood en begrafenis van Memé, maar waarin ook nog later de ongeneeslijk zieke oude Italiaanse vrouw Margeritha Tenebre in Rome beschreven wordt, die hoewel nog levend in feite al afscheid heeft genomen, al heeft moeten nemen. Ook in Timón komt dit dualisme naar voren van binden en ontbinden. Hij wil zich definitief losmaken van zijn moeder maar wordt na haar dood toch weer met haar geconfronteerd. Hij keerde zijn geboorte-eiland de rug toe, maar komt er toch weer terug. Nu hij er in feite los van is, kan hij weer genieten van zijn verblijf op Aruba, omdat zijn verworven onafhankelijkheid hem nu milder stemt. Ook zoon Dino heeft voorlopig genoeg van zijn zwerversleven en gaat zich op zijn geboorte-eiland vestigen.

Deze ambiguïteit van binden en onthechten herkennen de Arubaanse Alejandro en de Italiaanse Marina in elkaar. Alejandro en Marina zijn verwante zielen en daarom voor elkaar bestemd. Hun behoefte tot vrijheid blijkt ten overvloede uit hun beider ontkerkelijking; zowel Alejandro als Marina zijn de vastheid van een geloofsbeleving kwijtgeraakt. Dat zoiets niet vanzelf is gegaan, blijkt uit de uitvoerige discussies die daarover in het boek gevoerd worden. Marina leeft zelfstandig in het grote familiehuis, maar zal zich daarvan losmaken als ze Alejandro naar Aruba volgt. Het motto van W.H. Auden: ‘Man must either fall in love with Someone or Something or else fall ill’ geeft van het begin al aan dat een mens in zijn ambiguïteit tussen gebondenheid en vrijheid uiteindelijk toch voor het eerste moet kiezen. De drang bij iemand te horen en ‘ergens’ deel van te zijn is beslissend in het leven.

Denis Henriquez' romandebuut Zuidstraat bestond nog uit een aantal losse met elkaar samenhangende verhalen, terwijl de tweede roman Delft blues een consistent gecomponeerde roman was. Dit proces heeft Denis Henriquez in deze derde roman voortgezet. In De zomer van Alejandro Bulos zijn niet alleen de hoofdpersonen ouder en wijzer en misschien ook een beetje droever geworden, maar getuigt ook het vertellen van een gerijpter talent. Net als de vorige romans leest ook dit verhaal vlot. De taal is nog wat losser en eenvoudiger geworden omdat de schrijver veel meer kan en durft in de dialogen die uitwaaieren over onderwerpen van alledaagsheid tot existentile beschouwingen. Daarbij zit het verhaal vol sententies, die in het geheugen van een lezer blijven hangen, zoals ‘het verleden is een kooi waaruit je door een nieuwe liefde kunt ontsnappen’, ‘elk genie is de slaaf van zijn talent’, en ‘een verleden heb je, maar dat verleden bén je niet. Wat je bent, is wat je van jezelf gemaakt hebt’.