De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1991
Drie dichters
John Leefmans
Bea Vianen
Chitra Gajadin

John Leefmans

John Leefmans, geboren in 1933 in Nieuw-Nickerie, trok op vijftienjarige leeftijd naar Nederland, studeerde rechten in Leiden, volgde een attaché-opleiding en kreeg als standplaatsen onder meer Madrid, Brussel, Abidjan, Santiago de Chile en Oslo. In 1981 publiceerde hij onder het pseudoniem Jo Löffel in de bundel Intro zijn tussen 1952 en 1967 geschreven gedichten. In 1984 publiceerde Leefmans een tweede bundel, Terugblikken zonder blozen. In 2001 verscheen de derde bundel, Retro. De Intro was die van een achtenveertig jaar oude dichter, de Retro van een inmiddels achtenzestig jarige. In Retro is de tweede bundel opnieuw opgenomen.

John Leefmans kent talrijke leeftijdgenoten die ook dichter zouden worden: Bernardo Ashetu (1929), Corly Verlooghen (1932), Hans Favery (1933), Bhai (1934), R. Dobru (1935), Michael Slory (1935), Bea Vianen (1935), Vene (1936) en vele anderen. Toch zou ik hier niet van een generatie willen spreken omdat de verschillen tussen deze dichters groter lijken, veel groter, dan de overeenkomsten. Ook John Leefmans is een volstrekte eenling in het land der poëzie. Er zijn van die spreekbuisdichters die denken namens een groep te moeten schrijven. Maar daar hoort Leefmans bepaald niet bij. Hij verwoordt allereerst het eigen innerlijk en verwijst nauwelijks naar de buitenwereld in zijn diverse zo verscheiden standplaatsen. Wél bedient hij zich van beelden uit diverse tijden, plaatsen en culturen. Leefmans spreekt zich uit in een singulier taalgebruik waarbij hij diverse taalregisters bespeelt. Zo hij al met iemand vergeleken zou kunnen worden, dan zou dat wegens zijn taalspel en zijn levensgevoel met Bernardo Ashetu zijn. Maar iedere dichter heeft het recht op eigen merites beoordeeld te worden.

Een veelschrijver is John Leefmans niet bepaald. Intro, het resultaat van vijftien jaar dichten, bevat nog geen vijftig gedichten. Het twintig jaar later verschijnend Retro telt er 75. Dat is een gemiddelde van nog geen drie per jaar. John Leefmans hecht daarbij weinig aan chronologie. Zo is de volgorde van de gedichten in Intro anti-chronologisch van 1967 tot 1952. Wie de ontwikkeling van de dichter wil weten, moet de bundel daarom achterstevoren lezen. In Retro staan de nieuwe gedichten voorop, waarna de gedichten uit de tweede bundel, nagenoeg twintig jaar eerder geschreven, herdrukt worden, overigens eveneens met volgorde verschillen. Dat weinig hechten aan chronologie lijkt wel begrijpelijk voor een dichter die zichzelf zeer gelijk blijft in vorm en thematiek.

Toch is er naast alle overeenkomsten in bijna een halve eeuw dichterschap wel enig verschil tussen de nieuwe gedichten in Retro en de gedichten uit de twee vorige. Retro is meer verhalend, met zijn lange volzinnen die over verzen uitwaaieren en bevat een wat minder exuberant taalspel dan Intro en Terugblikken zonder blozen. De eerste twee bundels zijn feller van toonzetting, de laatste protesteert minder en accepteert meer, ook de teleurstellingen in het leven.

Voor Retro ontleent Leefmans zijn stof aan zijn geboorteland Suriname, maar vervolgens aan zo ongeveer overal en altijd. Zijn poëtische vensters staan wijdopen, zijn dichterswoning biedt ruim uitzicht. Hij toont zich een culturele omnivoor in tijd en ruimte, waarbij dichtbij en veraf, jeugd en volwassenheid, vroeger en nu, christendom en de klassieken van West en Oost, kinderspelen en kinderliedjes, sprookjes en de bijbel resoneren in één culturele métissage. Leefmans poëzie is een grote intertekst als oogst van de in een kosmopolitisch bestaan verworven lees- en leefervaring. Voor Leefmans' wereld kan alles als metafoor dienen: het schaakspel, een spelletje biljart, een schilderij, lokaties in Suriname, Zuid-Amerika of waar dan ook, de kleine eigen en de grote geschiedenis van de mensheid. De beelden buitelen barok over elkaar heen in een stoeipartij met de taal, waarin de lezer de vrije associaties maar moet zien te volgen.

Retro is het product van een gerijpt levensgevoel, waarin relativering van de wereld en het ‘ik’ centraal staan: ‘het afzichtelijk domme dubbelspel / van het historisch toeval, / van schakels en toevallige ketens, / met beperkingen van tijd en plaats’ (p. 39). Dat levert niet altijd opgewekte poëzie op, maar van enig retrospectief in wrok is geen sprake. De emoties liggen aan de ketting van de ironie. Uit de recente gedichten spreekt distantie van de dingen, van de mensen en van zichzelf.

De dichterlijke associaties waaieren alle kanten op. Het concentratiepunt daarbij is het spel met de taal, het genieten van de taal op zich. Dat uitte zich in Intro nog in talrijke gedichten over het dichten zelf. Deze uitgesproken meta-poëzie komt in Retro niet meer voor, is impliciet geworden.

John Leefmans schrijft hermetische poëzie, leespoëzie in tegenstelling tot gemakkelijk te volgen voordrachtspoëzie. Door lezen en herlezen vallen er iedere keer nieuwe aspecten in te ontdekken, waarbij ontleden en beleven samengaan.

De stijl is van een bestudeerde nonchalance, een vrijheid die zich niet laat binden in strakke traditionele schema's. Hij plundert als het ware in het wilde weg alles wat van zijn gading is uit het pakhuis van de wereldrijken. Hij slipt daarbij overal tussendoor, ontglipt aan elk vast schema en laat zich niet vastleggen. Een recensie van John Leefmans' poëzie betekent voor mij daarom het trekken van cirkels die weliswaar steeds nauwer worden, maar die me toch nooit de zekerheid bieden dat ik de kern heb geraakt. Zo hoort goede poëzie ook te zijn: een dialoog met een lezer, waarbij de interpretatieve mogelijkheden meer intrigeren dan de zekerheid hét antwoord te hebben.

Bea Vianan

Bea Vianan: Over de grens (1986), bevat Bea Vianens positiebepaling van tien jaar dichterschap, de jaren 1976 tot 1986. In het eerste deel gaat het daarbij vooral over haar jeugd in Suriname, in het tweede deel over haar reiservaringen in Zuid-Amerika. De gedichten vormen de neerslag van belevenissen en indrukken en vormen zo een verbaal foto-album vol persoonlijke impressies. Met haar schooltijd, de natuur, plekken in en buiten Paramaribo, plaatsen als Nieuw-Nickerie, Mariënburg en Nieuw-Amsterdam associeert de dichteres haar indrukken. Voor het eerst komen er daarnaast een aantal met name genoemde personen voor, zoals ene Van der Helm, Mea Veldkamp, Carla Alwart, Singh en Chin A Sen. De Zuid-Amerikaanse gedichten gaan over Peru (Cuzco, Lima), Ecuador (Quito), Colombia en Venezuela. De gedichten spreken van onrust, van angst en nostalgie. Toen na 1979 kennelijk de inspiratie en vormkracht voor een ‘groot genre’ als de roman was opgedroogd beperkte Bea Vianen zich tot het ‘kleine genre’ als het gedicht. Ze maakt het de lezer daarbij niet gemakkelijk door zo vrij te associëren dat het vaak moeilijk wordt de dichteres te volgen op haar persoonlijke paden.

Zorgvuldig lezen brengt echter enkele constanten aan het licht. In de nacht wil de slaap niet komen, er is geen rust: ‘Slapen, slapen, slapen wil ik vannacht / Leg daarom weg papier en pen...’ (34) In de gedichten overheersen negatieve gevoelens van angst en onrust, van dood van familieleden, van nostalgie naar een voorgoed verloren jeugd en een geliefde, als in het volgende gedicht ‘Territorium’: ‘Eb en blootsvoets / Heel gewoon bleek zand waarmee ik met / Al het onmogelijke dat ik toen was / De beklemmende stilte tussen jou en mij verbrak: / Dit hier alleen door mij te betreden. // Er kwam een zenuwachtig handschrift van - / Klein naar boven toe en zo moeilijk te lezen / En eigenlijk erg bemoedigend als je bedenkt dat / Naast het Nederlands ook het Hindi werd geschreven...’ (42)

Deze persoonlijke preoccupaties worden vooral en veelvuldig op het schrijfproces betrokken, maar waar haar debuutbundel Cautal (1965) eindigde met het geloof in het schrijverschap is dat nu niet meer vanzelfsprekend. Het schrijven is een gevecht geworden om toch nog enig contact te bewerkstelligen, maar vaak tevergeefs: ‘Schrijfster / Ik doe weer met je mee maar wordt het / Niet te veel?’ (45) Een eind verderop in de bundel luidt het: ‘Met de volgende zin bied ik je aan / De ellende van mijn beroep...’ (73) Zowel in Zuid-Amerika als in het Suriname van de sergeanten kan schrijven zelfs gevaarlijk zijn.

Dichterlijke onmacht

Ook in Op het laatst krijgen we met z'n allen donderop (1989) speelt Bea Vianen door haar vrij associëren een spel van onthullen en verbergen met haar lezer. Ze verbindt een gebeurtenis of een waarneming met gedachteflarden van andere tijden en plaatsen, op een ironiserend relativerende toon die misschien als misogyn, maar toch liever als getuigend van volstrekte vereenzaming gekarakteriseerd zou kunnen worden. Bea Vianen heeft nergens rust kunnen vinden: ‘Wonen was toch altijd trekken naar elders.’ (51) In deze bundel zijn ervaringen van een heel leven thematisch verwerkt, zoals haar ongelukkige katholieke jeugd: ‘De desillusie dat je alsnog bezig bent / Katholicisme te ontluisteren’. (10) Over haar verblijf in Nederland, het tweede grote thema, wordt evenmin iets positiefs gemeld: ‘Je hebt dan, om het zo te zeggen / In het protestantse Holland echt wel je best gedaan / En om er niet bekaaid van af te komen / De hypocrisie als koud water over je heen laten gaan.’ (12)

Over de Zuid-Amerikaanse ervaringen, wordt uitvoerig bericht, zoals in ‘Junta’ dat eindigt met de strofe: ‘Jazeker ben ik sociaal bewogen / Zo niet bevangen door een utopie te geloven / Dat Indianen altijd en overal waar zij staan / Snel doorformeren. De omwenteling. De Revolutie / Fractie van de frequentie die communicatie / Mogelijk maakt. (...) Ik was ideologisch.’ (45) Opvallend zijn hier de werkwoordstijden, de tegenwoordige tijd in het begin van het citaat, ‘ik ben sociaal bewogen’ en de verleden tijd, ‘ik was ideo-logisch’ aan het eind. Ook Zuid-Amerika heeft niet gebracht wat er van verwacht werd. Die teleurstelling spreekt ze uit in ‘Condor’: ‘uit Zuid-Amerika te zijn vertrokken / Zonder mij te hebben uitgesproken. Zonder de macht van de / Andes / Te hebben ondergaan.’ (69) Over de recente geschiedenis van haar geboorteland Suriname schrijft ze ‘De Surinaamse onafhankelijkheid heeft mij / Niets verduidelijkt...’ (64) Dan rest nog slechts het vierde thema, dat van het schrijven zelf, maar ook hier is de uitkomst negatief: ‘het niervretende dat / Er zelfs in mijn schrijfmachine analfabetisme zit.’ (40)

In een verzuchting als ‘Ik heb heimwee en verlang naar Turcán / Niet om er te schrijven maar om te bewijzen / Dat ik het nog kan’ (47) komen de laatste grote thema's, het Zuid-Amerika thema en het schrijfthema, pregnant samen. Maar het citaat verwoordt nu slechts de onmacht van Bea Vianens eens zo groot talent.

Chitra Gajadin

Chitra Gajadin begon haar dichtersloopbaan als dichteres van de migratie. Geboren en opgegroeid in Suriname verhuisde ze in 1972 op achttienjarige leeftijd naar Rotterdam, waar ze in meestal Nederlandstalige poëziebundels als Van erf tot skai (1977), Padi voor Batavieren (1979), De zon vloeit weg uit mijn ogen (1983) en Opgravingen van jezelf (1994) de problematiek van de eerste-generatie-migrant van India naar Suriname en van daaruit naar Nederland en de eventuele mogelijkheid tot remigratie verwoordde. Naarmate de tijdsafstand tot haar vertrek toenam en de politiek-economische situatie in Suriname verslechterde werd de kloof tussen het geboorteland en het land van actueel verblijf breder en de migratie definitiever.

Van erf tot skai (1977) beschreef het terugkeer- en het acculturatiedilemma: ‘je bewaart je cultuur / om de volle prijs / niet te betalen / van het nederlanderschap.’ Het verblijf en zijn ongemakken zijn tijdelijk: ‘ik kan me niet losscheuren / de plek van mijn navelstreng / ligt begraven / komt terug / met onophoudelijk roepen / ook ik heb eens gekozen / voor de hollandse droom / belofte van jeugd // de glansrijke studies / en de terugkomst / in jas, das en colbert.’ Als lijfelijke hereniging met het land van herkomst uitblijft, omdat ‘iedere brief meer ontgroeiing’ inhoudt, blijft culturele identificatie als mogelijkheid nog steeds open.

In Padi voor Batavieren (1979) is de hoofdfiguur al verder vervreemd en is Suriname vakantieland geworden, waar ze toeristische uitstapjes in de romantische natuur maakt: ‘de stilte / de rust overal / de kalmte / de tijd staat hier niet stil / maar laat ook geen veranderingen toe.’ Het gaat eind jaren zeventig economisch nog goed, maar ‘bruine smalle mensen / gehurkt op een houten bank / kruidnagelshag rokend / informeren naar holland / dromen over holland (...) haperend beantwoord ik hun vragen / over holland’. Wie kan gaat alsnog weg: ‘de ramen in het huis / wachtten om gesloten te worden / boven sliepen de dochters / die niet konden leren / boven sliepen de dochters / die uitgehuwelijkt / moesten worden’. In schilderijtjes van woorden wordt de positie van de migrant verbeeld, ‘opgevreten van binnen / door honger naar identiteit’. Welvaart en welzijn worden scherp tegenover elkaar geplaatst. De economische tegenstellingen staan contacten in de weg: ‘sommigen zeiden / ik kom naar holland // holland als bevrijding / van hun leven dat / boven het hoofd is gegroeid / de rekening bij de chinees / alsof holland hen een / nieuw mens kan maken / een mens dat nog zou schuilen / achter het dagelijks leven / achter de façade / voor vrouw en kinderen / op het werk de kameraden // alsof het dronken liggen / langs de weg / zou worden weggewist’. In Nederland is alles keurig geregeld, maar er is geen leefwarmte voor deze economische vluchtelingen van wie lang niet iedereen slaagt: ‘ieder op zijn beurt / vlucht / slechts enkelen / bijtijds terug / met dr of drs voor zijn naam’.

Per bundel intensiveert het vervreemdings- en aanpassingsproces. De zon vloeit weg uit mijn ogen (1983) bevat korte gedichten vol van nostalgie naar de jeugd en heimwee naar het geboorteland in de vraagstelling naar de identiteit: ‘wie ben ik, waar kom ik vandaan?’ Uit de gedichten spreekt een verlangen naar Suriname en de jeugd, ‘Suriname / mijn land / je bent het afgebroken / heimwee in mijn bloed’. Korte, nostalgische beelden roepen het verloren land op: ‘tussen de maalstenen / van culturen en continenten / angst en verlangen / raak ik verblind / wat van mezelf is / keert niet weer’.

Ondanks geregelde bezoeken aan Suriname is in de tussen 1983 en 1993 geschreven gedichten die verzameld werden in Opgravingen van je zelf (1994) het verwijderingsproces nog verder voortgeschreden. De persoonlijke poëzie beweegt zich hier tussen de polen India, Nederland en Suriname. Het opgraven van de roots resulteert in het aanvaarden van de migrantenpositie en daardoor het aanvaarden van de vervreemding van Suriname: ‘mijn land / de scherpe / omtrekken je gestalte / haarfijn uitgetekend / wissen in vage vormen uit / onschuldig verlangen / waarin jij gekoesterd bleef / heeft geen recht / meer van bestaan / nu ik jou moet afstaan / aan mensen / die roven en moorden / wild om zich graaien / ondoordringbaar / dit het vacuum / waarin niets / zich conserveren laat / in deze atmosfeer / gedachte onderdrukt / tot denkkopieën / bewaar ik / gezouten / gedroogde / fragmenten’. De kritiek op Nederland maakt plaats voor kritiek op de actuele politiek-economische situatie in Suriname en de dreigende ondergang van het land: ‘verweerde affiches / propageren revolutie / op een wijze waarbij / de fowrudoti zich / tot koning proclameert’. De vervreemding van het land van geboorte is compleet: ‘Het land bleef hij liefhebben / de ondergang godzijdank / heeft niet híj meegemaakt.’