De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1990
De Tweede Wereldoorlog als getuige
Denis Henriquez
Cola Debrot
Boeli van Leeuwen
Albert Helman
Clark Accord

In 1995, veertig jaar na de Duitse capitulatie en de bevrijding van Nederland, laat de Arubaanse auteur Denis Henriquez in Delft blues zijn Arubaanse hoofdpersoon die in Delft studeert, over de Tweede Wereldoorlog denken: ‘De oorlog was het privé-domein van Nederland, dat verleden hoorde bij het land net als de klompen en de bollen, het had met zijn eigen leven niets te maken. Het gebied waar hij vandaan kwam was door die oorlog hoogstens licht geschampt. Op school was die oorlog droge leerstof uit een boek, snel geleerd en snel vergeten; de ernst ervan was niet bestand tegen de lichtheid van een jeugd die zich voltrok onder de tropenzon. De joden die hij op zijn eiland kende waren stuk voor stuk geslaagde zakenlieden die in grote huizen woonden; oorlogsleed had hij achter zulke mensen nooit vermoed.’ Als de Arubaanse student Bernardo Rincones op 4 mei, de dag van de dodenherdenking, het joodse meisje Katinka Roos ontmoet, bepaalt hem dat persoonlijk bij een oorlog waarmee hij eigenlijk helemaal niets te maken wil hebben. De Nederlandse Joodse Katinka Roos, die eigenlijk Wacjberg heet, raakt haar verleden niet kwijt, waarmee ze op vijftienjarige leeftijd door haar pleegouders werd geconfronteerd toen die haar de waarheid vertelden dat haar joodse ouders in de oorlog zijn omgekomen. Ze vertrekt na de Zesdaagse Israëlisch-Arabische Oorlog van 1967 naar een kibboets, kan daar evenmin aarden, keert naar Nederland terug, maar kan het leven niet meer aan. Katinka is slachtoffer van een verleden dat ze niet van zich kan afschudden. Doordat ze haar Europese oorlogsverleden niet kan verloochenen, mislukt de relatie met de Arubaanse student Bernardo, die zich daar niet in kan en wil verplaatsen.

In Oost en West en Nederland (1985) tekende de Nederlandse journalist-literatuurcriticus Jos de Roo de gesproken mémoires van de Surinamer Hugo Pos op en diens ervaringen in Indonesië: ‘Toen Japan na de tweede bom capituleerde, was er een vreugdefeest. Ja, wat voor vreugde? De bevolking in Tarakan [Borneo, Indonesië] was na al die jaren van bezetting een beetje dof. Je kunt het niet vergelijken met de Europese bevrijding, waar de Amerikanen, Engelsen en Canadezen als makkers en bevrijders werden binnengehaald. In Tarakan keek de bevolking naar ons, maar ze stak de vlag niet uit en ze juichte niet, geen sprake van. Later waren we jaloers, toen we hoorden hoe het in Europa toegegaan was.’ De Surinaamse jood mr. Hugo Pos is aan het begin van de oorlog uit Nederland gevlucht en na lange omzwervingen in Indonesië terechtgekomen als aanklager bij de processen tegen Indonesiërs die zich in de oorlog niet loyaal genoeg tegenover hun voormalige Nederlandse meester hadden opgesteld. Een merkwaardige situatie. De uit de ene kolonie afkomstige klaagt andere gekoloniseerden in naam van de kolonisator aan wegens hun veronderstelde on-loyale houding ten opzichte van hun gezamenlijke kolonisator. Toen de Indonesiërs van de Jappanners bevrijd werden, waren ze nog niet werkelijk vrij. Na verloop van tijd realiseert Hugo Post zich dit duidelijker en begint hij zich daarover ongemakkelijker te voelen.

Zowel Pos als Henriquez tonen aan dat er in de in het Caribisch gebied gelegen koninkrijksdelen anders gereageerd werd op en gedacht werd over de Tweede Wereldoorlog dan in het moederland. De Nederlandse Antillen waren met Suriname de enige twee koninkrijksdelen die tijdens de oorlog vrij waren en vrij bleven. De oorlog betekende voor hen weliswaar ongemak - de verplichte verduistering - en gevaar - de torpedo's van de Duitse U-boten -, maar ook een sterke economische opleving door stationering van geallieerde soldaten en toenemende industriële bedrijvigheid. De benzine van de raffinaderijen op Aruba en Curaçao, het vliegveld Zanderij en het bauxiet van Suriname werden van essentieel belang voor het verloop van de oorlog in de Pacific en Afrika. Suriname en de Nederlandse Antillen hebben zo een belangrijke bijdrage geleverd aan de bevrijding van Europa! (Buddingh' 1995: 272-278; Van de Walle 1983)

Toen Nederland op 10 mei 1940 in de Tweede Wereldoorlog betrokken raakte, werden de hechte banden tussen moederland en de kolonies in de West van de ene op de andere dag doorgesneden. Zodra het nieuws van de oorlog in mei 1940 in De West bekend was, lieten enkele Duitse kapiteins hun boten zinken, zodat ze niet in handen van de geallieerden zouden vallen. Door het koloniale gouvernement werden Duitse onderdanen en mogelijke collaborateurs onmiddellijk gevangen gezet en in concentratiekampen ondergebracht. Jongeren werden opgeroepen voor de schutterij, wat inhield dat er 's nachts gepatrouilleerd moest worden. Tip Marugg (Curaçao 1923) werd ook opgeroepen en schreef daar later over: ‘Vijf jaar lang duurde de picknick. Wachtlopen: Suffisant, Caracasbaai, Bullenbaai, het Waterfort, de Shell-raffinaderij, het detentiekamp voor Duitsers en Nazi-sympathisanten op Bonaire.’

De oorlog raakte de bevolkingen evenwel nauwelijks en werd niet zo aan den lijve gevoeld als in Europa. In de Nederlands-Caribische literatuur is er daarom ook nauwelijks iets van te merken, op enkele korte verwijzingen na. Belangrijke Antilliaanse poëzie of Surinaamse romans leverden de oorlogsberoeringen niet op, ook ná de oorlog niet. De journalist-auteur Johan van de Walle (1983) en de historicus Ben Scholtens (1985) schreven over de oorlogsomstandigheden in Suriname, maar noemden daarbij geen enkel literair werk van een Surinaams auteur. De oorlog bleek geen inspiratiebron voor de Nederlands-Caribische schrijver. Noch Tip Marugg (1923), noch Shrinivasi (1926), noch Bea Vianen (1935), noch Frank Martinus Arion (1936), noch R. Dobru (1935) wijdden gedichten, verhalen of een roman aan de oorlog, terwijl ze qua leeftijd die oorlogsjaren toch min of meer bewust hebben meegemaakt. Op deze regel zijn drie uitzonderingen. De Antillianen Cola Debrot en Boeli van Leeuwen en de Surinamer Albert Helman brachten de oorlogstijd in Europa door en schreven er wél over. De laatste was zelfs actief in de verzetsliteratuur. Zij benaderen de oorlog alle drie vanuit een eigen optiek, waarbij de oorlog motief is voor een dieperliggend thema.

Cola Debrot

Cola Debrot was tijdens de oorlog huisarts in Amsterdam. Hij en zijn vrouw Estelle met hun kleine dochtertje Jane hebben de oorlog, inclusief de hongerwinter 1944-1945, dus aan den lijve ervaren. Zijn woning werd gebruikt als ‘doorgangshuis’ voor illegale werkers. ‘Over deze gebeurtenissen schreef noch praatte Debrot ooit, al zijn echo's ervan in Bewolkt bestaan terug te vinden.’ (Oversteegen 1994: 338) Op een enkel gedicht na wordt de toch ingrijpende oorlogservaring niet literair verwerkt. Met enkele fragmenten in Bewolkt bestaan (1948) als uitzondering. Daarin raakt de van Curaçao afkomstige hoofdpersoon in Europa bij het gewapend verzet betrokken, wat zijn ondergang betekent. De verteller ziet de oorlog als ‘de noodwendige strafvoltrekking over een werelddeel dat in gebreke was gebleken om het verlossende woord te spreken’. We zien hier dus aan de ene kant vereenzelviging, aan de andere kant cultuurkritiek op Europa: identificatie èn distantie. Van de ongeveer honderd gedichten die Cola Debrot publiceerde gaat er één over de Tweede Wereldoorlog, namelijk het aan dichtervriend Ed. Hoornik opgedragen ‘Dachau’, dat ik hier in zijn geheel overneem.

Als mensen met de mensrechten spotten,
hoort men van de wanhopigen eerst het gillen,
maar weldra volgt de eeuwigheid der stilte,
die uitgaat van een veld bezaaid met botten.

En die hier verder aan een water rotten,
eens glansden hemelen in hun pupillen
en ook het voorjaar, dat de boom deed botten,
kon nooit het heimwee van hun harten stillen.

Op deze wijs, in 't grauwe dal der zuchten,
zijn onze vrienden met een snik vergaan,
terwijl wij 't enkel hoorden van geruchten

tegengesproken, nauwelijks verstaan,
uit kampen, ook na eeuwen niet te luchten
van 't misdrijf aan onschuldigen begaan.

Boeli van Leeuwen

Boeli van Leeuwen was met zijn moeder, broer en zus in Nederland toen de oorlog uitbrak en zodoende leefde het gezin vijf jaar noodgedwongen gescheiden. In zijn werk speelt de oorlog (daarom) een relatief grotere rol; in de debuutroman De rots der struikeling (1959) en opnieuw in Schilden van leem (1985). De laatste roman vertelt het leven van een buitenkind van Curaçao, over wiens werkelijke afkomst uit schaamtegevoelens nooit gesproken wordt en zijn Nederlandse vrouw, de notarisdochter Marjolein. Als vijftienjarig schoolmeisje raakt zij in de oorlog zwanger van een Duitse soldaat en wordt ze dus na de bevrijding als een ‘moffenhoer’ beschouwd, een verhaal dat de notaris openlijk aan Djanklo vertelt en dat deze ‘in boeien zou slaan’, wegens die openheid waaraan geen ontsnappen is: ‘Overal vlaggen en mensen op straat in oranjesjerpen en met papieren mutsen op, en maar zingen, dansen en hossen... Toen stopte een vrachtwagen met een stelletje kerels in blauwe overalls erop bij ons voor de deur, en even later was het daar beneden een gejoel en gebrul van jewelste. Ik hoorde ze schreeuwen, bezopen natuurlijk: “Waar is die vuile moffenhoer, we zullen die vieze slet een lesje leren.” Een de volgende dag... hoorden we op straat een gejoel en geschreeuw en daar kwam langzaam een open vrachtwagen aanrijden en daarop stond in haar onderjurk, onze Marjolein, en haar hoofd was kaalgeschoren... Om haar hals hadden die schoften een bord gehangen: “Ik ben een hoer geweest van de moffen.”’ Dit door de notaris vertelde gebeuren bindt Djanklo definitief aan Marjolein: beiden zijn uitgestotenen. De relatie zal mislukken - medelijden is een slechte huwelijksmakelaar - wegens het cultuurverschil tussen de Nederlandse vrouw en de Antilliaanse man. De eerste komt uit een bekentenis-, de laatste uit een zwijgcultuur. Dat te benadrukken is de functie van deze oorlogsepisode.

In De rots der struikeling fungeert het oorlogsgebeuren voor hoofdpersoon Eddy als de kathalisator voor zijn heimwee naar de geboortegrond èn de hemel. Het hele vierde hoofdstuk speelt zich in een concentratiekamp af. Maar toch is ook hier de oorlog niet meer dan een motief om het eigenlijke thema - dat van de persoonlijke vertwijfeling en de niet op te lossen vraag naar de zin van het leven en het lijden daarin - te ondersteunen. Zo hebben de contemporaine critici het ook opgevat: geen van hen stelt de oorlogshandelingen centraal. Voorzover ze al even genoemd worden, ziet men ze als verklaring van het algemene thema.

Albert Helman

Albert Helman woonde na een Mexicaans verblijf sedert 1939 weer in Nederland, waar hij de oorlog meemaakte. In 1946 zou hij naar zijn geboorteland Suriname remigreren. Tijdens de oorlogsjaren was Lou Lichtveld lid van de Grote Raad der Illegaliteit en het Kunstenaarsverzet, hij was redactielid van het illegaal verschijnende De Vrije Kunstenaar, hij schreef en publiceerde verzetsverzen en schreef essayistisch werk tegen de Nazi's onder diverse pseudoniemen. Na de oorlog was Helman lid van het Noodparlement. Voor de Duitse bezetting een feit werd schreef Helman al zijn Millioenen-leed (1940) over het lot van de joodse vluchtelingen. Hij was de eerste die de biografie van een verzetsheld schreef, Een doodgewone jongen. De levensgeschiedenis van Gerrit-Jan van der Veen 1902-1944. Albert Helman is van de Nederlands-Caribische schrijvers het meest actief betrokken geweest bij de oorlog.

Clark Accord

Clark Accord (Paramaribo 1961) maakte in 1999 met zijn debuut De koningin van Paramaribo een vliegende start als bekende Nederlandse auteur van Surinaamse herkomst. Het boek verkocht enorm. Wilhelmina Angelica Adriana Rijburg (1902-1981) stond bekend als Paramaribo's meest bekende prostituee van de eerste eeuwhelft. Ze had al jong de bijnaam Maxi Linder wegens de verering die ze koesterde voor de Noorse cowboy-acteur Max I Linder, maar vooral wegens haar maximum cilinder, de ‘goed gesmeerde machinerie, met alle zuigers en stangen en lagers erop en eraan’ (212) waarmee ze zelfs sigaren kon roken. Maxi Linder was als jonge vrouw van grote schoonheid, maar tegelijk een ongelooflijk provocerende en ordinaire door niets te imponeren volkshoer, die iedereen overdonderde met haar grove scheldpartijen als het op ruzie maken aankwam. Ze was op haar dertiende jaar door een oude ‘huisvriend’ verkracht en liet zich nadien nooit meer door enige autoriteit imponeren. Ze kreeg bijnamen als de Koningin van Paramaribo wegens de voornaam die ze met de Nederlandse koningin gemeen had, de Afrodite van Suriname, de Zwarte Parel uit de West, en de Zwarte Spin.

In twintig episoden, verdeeld over de drie delen - vóór, tijdens en ná de Tweede Wereldoorlog - beschrijft Clark Accord de opgang, bloei en trieste ondergang van Maxi Linders veelbewogen leven, tegen het decor van de Surinaamse geschiedenis van die periode met zijn Killingeroproer, de arbeidersorganisatie door Anton de Kom, de oorlogsjaren en daarna tot de machtsovername door de militairen.

Maxi was een ruwe bolster, blanke pit. Dat ze haar ruim verdiende geld deelde met de armen, en dat ze ervoor zorgde dat begaafde jongeren in het buitenland konden studeren, bezorgde haar de naam van Robin Hood. Tijdens de Tweede Wereldoorlog komt de neergang - Maxi is inmiddels de veertig gepasseerd - als ze door een racistische Amerikaanse soldaat wordt afgetuigd, als ze verliefd wordt op een twintig jaar jongere man, als ze met alle andere prostituees in een kamp in Katwijk wordt geïnterneerd en vooral omdat ze haar vijf huizen voor een habbekrats moet verkopen. Door haar leeftijd wordt ze na de oorlog gedwongen de hoerenmadam te gaan spelen. Maar haar glorietijd is voorbij. Zij die eerst iedereen die het minder had met gulle gaven kon bedélen, is nu gedwongen zelf te gaan bédelen en daarbij zelfs chantage toe te passen. En er zijn er maar weinigen die haar dan nog goed gezind zijn - ondanks dat ze inmiddels een levende legende is geworden. Ze leeft haar laatste jaren in eenzaamheid en armoede in een klein huisje met eenenvijftig honden waarvoor ze dagelijks het eten bij elkaar moet zien te schrapen.