De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1982
Het verleden leeft door in het heden
Edgar Cairo
Ruud Mungroo
J.E. Hokstam
Maria Miranda
Cola Debrot

De Nederlands-Caribische literatuur kent traditioneel nauwelijks historische romans. Albert Helmans slavernijroman De stille plantage (1931) en de herschrijving daarvan in dagboekvorm tot De laaiende stilte (1952), Eddy Bruma's toneelstuk: Geboorte van Bonnie (1951) en André Pakosies novelle De dood van Boni (1972) zijn uitzonderingen. Maar na de onafhankelijkheid op 25 november 1975 wijzigde zich deze gereserveerdheid ten opzichte van de historie en als gevolg daarvan de historische roman. De Surinaamse regering herdoopte het Prins Bernhard Kampement tot Memre Boekoe Kazerne, daarmee het historische fort erend dat de legendarische marron-leider en vrijheidsstrijder Boni in de achttiende eeuw in het Cottica-gebied gebouwd had, een fort vanwaaruit zelfs het koloniale bestuur in Paramaribo aan het wankelen was gebracht. Met de politieke zelfstandigheid, maar meer nog met de coup van 25 februari 1980 ontstaat er ook in de Surinaamse literatuur belangstelling voor het verleden, voor een alternatieve geschiedschrijving waarin de rebellen van de koloniale geschiedschrijving tot nationale helden herschreven worden.

Edgar Cairo

Edgar Cairo's vuistdikke roman Dat vuur der grote drama's (1982) heeft alles in zich. Het is een migrantenroman, minderhedenroman en allochtonenroman over het dilemma tussen assimilatie en eigenheid, maar ook een historische roman en een afrekening met de traditionele Caribisch-Nederlandse zendingsroman. De historie wordt gezien als een vloek die doorwerkt in het heden. Cairo's roman kent geen helden, maar mensen die compleet in verwarring raken door hun positie tussen twee werelden. Het was Edgar Cairo's doel de volgens hem blanke geschiedenis vanuit een zwart perspectief te herschrijven: ‘Geschiedenis is een vrouw. Een blanke vrouw, machtig als de eigenares van een grootplantaasje! En blankwit ook, want alleen zij hebben de macht om over ons te zeggen, zodat wij in hún termen bestaan.’ (62) Zijn toneelstuk Dagrati! Dagrati! Verovering van De Dageraad van twee jaar eerder noemde hij een ‘stukje zwartemanswaarheid’ waarin de grote slavenopstand van 1763, exact honderd jaar voor de emancipatie, in de toenmaals nog Nederlandse kolonie Berbice verbeeld werd vanuit plantage Dageraad.

Afwisselend is het verhaal van Dat vuur der grote drama's gesitueerd in het twintigste eeuwse Nederland en in de achttiende eeuwse toen nog Hollandse kolonie Berbice. In de bijna vijfhonderd pagina's dikke roman zijn acht historische fragmenten in Pilgerhuth in de Berbice gesitueerd, een van de belangrijkste zendingsposten van de Evangelische Broedergemeente. In zoverre zouden we van een zendingsverhaal in het romangeheel kunnen spreken, maar dan wel een waarin dit traditionele bekeringsgenre volkomen herschreven wordt. Met het bijbelse Cham-motief als vertrekpunt, verlegt Edgar Cairo het perspectief van de traditionele zendingsroman compleet. Hij gebruikt de historische namen van zendelingen, als van Schuhmann bijvoorbeeld, hoewel deze niet meer dan een kleine rol in het verhaal speelt. Th. Schumann werd in 1747 zendeling in Pilgerhuth, hij leerde de taal der Arowakken en preekte in die taal, hij vertaalde Bijbelfragmenten in het Arowaks, hij vervaardigde een grammatica en een woordenboek, hij dichtte en vertaalde vele liederen in die taal. P.M. Legêne beschreef deze vertegenwoordiger van de missionaire linguïstiek uitgebreid in zijn in 1941 gepubliceerde De roode man en het evangelie; Pioniers in de Zuid-Amerikaanse oerwouden.

Edgar Cairo volgt de historische gegevens, zoals Legêne die beschreef. Zijn herschrijving is dus een zeer bewust doordacht proces. Hij vertelt zijn verhaal vooral vanuit de jonge Akwembene, die herdoopt is tot Matthias, en de oude ‘vliegende neger’ Esthello, niet vanuit de blanke zendelingen. De historische fragmenten lopen uit op de grote slavenopstand in de Berbice van 1763. Edgar Cairo keert de tradititionele zendingsroman compleet om: ‘Zie je, ze zeggen van ons negers, overal waar we zijn, dat we heiden zijn, geboren om afgod te dienen in het bukken & aanbidden van ze. Weldan: zíj, die witkristen, is zíj zijn de ware heiden!’ [64] De altijd zo negatief beschreven medicijnman wordt positief, de blanke wordt met zijn rare gewoonten belachelijk gemaakt, de blanke weet geen weg met natuur en seksualiteit, de blanke is indringer in een oord waar hij niet thuishoort en dat hij leegrooft. De gevluchte slaven, Indianen en koloniale blanken drijven gezamenlijk de spot met de Broeders en hun leer, die het dus in het kwadraat te verduren krijgen. Bekeringen worden ironisch beschreven: ‘De broeders hadden menige indiaan bekeerd en afgeholpen van dat exotisch afgodische.’

Akwembene - Matthias fungeert als een intermediair tussen zendeling en Indiaan. Hij leeft als het ware tussen twee werelden. Zijn bekering bevrijdt hem niet, maar brengt hem in een niemandsland: ‘Hij verstond zijn eigen negers niet. Een diepe diepe kloof. De wanhoopskloof van de kolonie!’ (444). Zijn christelijke opvoeding heeft hem totaal vervreemd van zijn afkomst: ‘een bijbellezer in 't gesloten Pilgerwereldje was hij.’

Als tijdens de opstand in 1763 Pilgerhuth wordt overvallen en verbrand, en de mensen vermoord, vlucht Matthias in opperste verwarring naar het kamp van de blanke kolonialen die hem verwelkomen als hulp tegen de opstandige negers! Matthias is totaal gedesoriënteerd: ‘hij zou blijven rennen, zijn geest, zien ziel, zijn bosspirit! Dwars door de bossen, door het land! Rennen, rennen, vluchtend wegrennen,... tot op de jongste neger-dag!’ (448) En de bloeiende zendingspost Pilgerhuth? De natuur, de wildgroei en het wilde dier hernemen hun rechten: ‘De slang zou er opnieuw de slang verwekken. De tijger zou er weer verschijnen voor een nieuw domein. En de spin, Master Tarantula, zou opnieuw de netten van de roof gaan spinnen tussen al het struikgewas, vergaan! Vergaan!’ (448) Het is weer een spel van eten en gegeten worden. De ‘oogst’ van de zending is nihil.

Edgar Cairo bepaalt in Dat vuur de grote drama's zijn positie in tijd en ruimte door het verhaal beurtelings in het eigentijdse Amsterdam en Suriname te laten spelen en door achttiende eeuwse fragmenten over Berbice op te nemen: ‘Europa als een oude, walgelijke hoer, met versleten botten, versleten tussenbeense grotruimte, vuile ouwe kaken, de walm der eeuwenoude kanselen dragend, van waaraf de moraal over de werelden gepredikt werd.’ (14) Hoofdfiguur Atti komt niet los van de geschiedenis - ‘Wist hij wel hoe gevaarlijk het was? Al dat gehistoriseer!’ (21) - en vervreemdt daardoor drievoudig van zijn actuele cultuur, door het genoten geschiedenisonderwijs en door de onbekendheid met het eigen verleden. (126-127)

‘In mijn werk is de slavernij sowieso het meest eminente thema,’ schreef Edgar Cairo op pagina 24 van Dagrati! Dagrati! Verovering van De Dageraad. (1984) Dit toneelstuk werd als ‘een stukje zwartemanswaarheid’ (21-22) al in eerdere versie in 1980-1981 door Djompo Abra opgevoerd en beschrijft de grote slavenopstand in Berbice van 1763, exact honderd jaar voor de emancipatie, hier verteld vanuit plantage Dageraad en de drie zwarte opstandelingenleiders Coffy, Accara en Atta: ‘het bastiljon der verdrukten strijdt tegen het bastiljon der onderdrukkers: Dagrati kontra de Brandwacht. Deze tegenstelling werkt dóór in de strijd van heidenen tegen kristenen, zwart tegen blank, goede mensen (in beide kampen) tegen kwade mensen (in beide kampen).’ (8)

Als de ex-slaven hun overwinning nog vieren, komt het voorstel van de blanken tot een vrede waarbij de kolonie zal worden opgedeeld in een wit en een zwart deel. Coffi wil onderhandelen, de andere twee niet, waarna de eerste gevangen genomen wordt en gedwongen wordt zand te eten - zelfmoord te plegen. In het tweede bedrijf, blijkt Accara, nu Coffi dood is, een nog groter machtswellusteling dan zijn blanke voorgangers. De despoot ‘Goefeneur Granman Accara de Geweldige’(120) eist voor zich luxe en Europese kleding, pracht en praal. Hij neemt Jaba, de echtgenote van Coffi, tot vrouw. De halbloed Hebro, tragische man van twee culturen en dubbele opvoeding door wit en zwart, die niet weet te kiezen en met identiteitsproblemen worstelt, wordt gemarteld en vermoord. Hij is vergelijkbaar met Atti die in Dat vuur der grote drama's door zendelingen opgevoed werd.

Atta vergiftigt Accara en neemt diens heersersplaats op diens troon in: ‘Nauwelijks is de ene weg, of er is een andere heerser. Waanzinsmacht die onsterfelijk lijkt. (...) Volkeren zien nieuwe tijden onder 't oog van 't oude juk. Nieuwe heersers, nieuwe tijden.’ (132) Atta keert zich af van Europese en kleedt zich weer Afrikaans, maar ook hij wil macht, steekt Jaba de ogen uit en doodt zich zelf tenslotte. Alle drie leiders van de opstand zijn nu dus dood en de blanken staan op het punt De Dageraad te heroveren. Wie overblijven zijn een waarzegster Srenkumani en de blinde vrouw Jaba: ‘Verdeeldheid is het gif dat me heeft blindgemaakt.’ (144) Onenigheid onder de leiders, hun machtshonger en Indianen-verraad beteken het einde van de opstand.

In het begin van de jaren tachtig verschijnen er enkele historische romans over (vermeende) historische vrijheidshelden. De tijd die als ‘revolutionair’ wordt bestempeld vraagt een herschrijving van het verleden en nationale helden. Die worden gevonden in vage historische opstandige figuren als de achttiende eeuwse marronleider Boni en de charismatische negentiende eeuwse profeet Tata of ook ook wel als god aangeduide Colin. Als representant van het nabije verleden krijgt Anton de Kom een ereplaats, naar wie zelfs de universiteit van Suriname vernoemd werd.

Ruud Mungroo

In 1982 vroeg Ruud Mungroo door middel van de kleine roman Tata Colin aandacht voor de profetische, charismatische Colin en diens mislukte rebellie in het district Coronie in de jaren dertig van de vorige eeuw, een opstand ontstaan uit de verwachting van de spoedige emancipatie toen in de Engelse kolonie de slavernij in 1833 werd afgeschaft. Tata Colin werd geschreven na de militaire staatsgreep van 1980 en de frustratie van de in 1975 door Nederland geschonken onafhankelijkheid klinkt er nog in door: ‘de vrijheid waar wij Surinaamse slaven recht op hebben, zal ons niet worden geschonken. We zullen deze met strijd opeisen.’

Colin werd goddelijke macht toegedicht, hij wordt beschouwd als een obiaman die door Anana zelf werd voorbestemd om de slaven te bevrijden, in Coronie en vervolgens waar ook ter wereld. (75) Het palmendistrict Coronie kende Engelse kolonisators, zoals William Mackintosh van plantage Leasowes. De jaren dertig van de negentiende eeuw waren roerig begonnen in de kolonie. In 1832 staken Codjo, Mentor en Present een groot deel van de houten hoofdstad Paramaribo in brand. De planters beraden zich wat hun te doen staat, de slaven in Coronie worden onrustig en dreigen met een opstand die wordt neergeslagen. Tata Colin begint dan een zwijgperiode van drie jaar, waarna hij zijn hut in brand steekt en de opstand preekt: Leasowes zal door een grote overstroming worden getroffen. (45) Dat gebeurt inderdaad in het verhaal, maar door sabotage wordt erbij verteld - waardoor Colin in feite door de verteller ontmaskerd wordt als bedrieger, een niet zo handige auteurstruc! De opstand wordt verijdeld door het verraad van een slaaf George, die voor zijn verraad in 1837 een beloningspenning krijgt. De opstandelingen worden naar Paramaribo gebracht en berecht, maar Colin ontsnapt op mysterieuze wijze uit Fort Zeelandia door dwars door de muur heen naar de rivier te stappen en over het water naar zee te lopen. Hij zal terugkeren wanneer de granmaster en de officiersster aan de hemel samenkomen. Dan zal er, zoals hij ons jaren geleden voorspeld had, geen slavernij meer zijn: ‘Jullie zullen niet in staat zijn een einde te maken aan mijn leven voordat ik mijn volk heb bevrijd.’ (79)

J.E. Hokstam

Al in 1952 had Eddy Bruma met De geboorte van Boni een kort toneelstukje aan de achttiende eeuwse marronstrijder Boni gewijd, wiens guerrilla tegen het Nederlandse koloniale gezag die als de Boni-oorlogen de geschiedenis in gingen. Twintig jaar later schreef de Aukaner André Pakosie zijn visie op de marron in een kleine novelle De dood van Boni (1972). Hij baseerde zijn verhaal op de orale overlevering van de Aukaners. André Pakosie (Paramaribo 1955) vertelt dat er twee Boni's zijn geweest, een pleegvader Boni Amoesoe en diens pleegzoon Boni Okilifoe. Boni Amoesoe's moeder was een slavin van Susanna Duplessis. Dat moet een voorbeeld van epische verdichting zijn, waarbij nu aan deze spreekwoordelijk wrede meesteres de verminking van een slavin die Boni's moeder zou worden en de dood van een slaaf, de geliefde van Boni's moeder, worden toegeschreven. Boni's moeder, ‘een zeer mooie dame’ werd zwanger gemaakt door haar eigenaar. De jaloerse meesteres Duplessis snijdt een borst van de slavin af. Deze vlucht het bos in, waar de tweeling Kaikon en Angisa (de latere Boni Amoesoe) geboren worden. Ze vallen op wegens hun lichtere huidskleur. Moeder vertelt haar wedervaren aan haar kinderen als deze volwassen zijn. Dat heeft de opstand en wraak van Boni tot gevolg, waarbij talrijke plantages verwoest worden. Boni bezit bovennatuurlijke machten, zoals onkwetsbaarheid voor geweerkogels. Als hij desondanks sterft, draagt hij aan Boni Okilifoe zijn obia's over. Deze zet de strijd tegen de blanken voort: de Boni-guerilla tegen de stad en de Redi Moesoes van Fourgeoud en Frederici. De blanken proberen de marronleider en de Aucaners tegen elkaar op te hitsen. Door verraad van een tot vrouw betoverde aap, die Boni Okilifoe zijn treef ontfutselt, verliest Boni de strijd. Hij kon niet tegen de Aukaner Kentoe op. Boni wordt gevangen en onthoofd, maar zijn hoofd valt overboord in de rivier, zoals de gangbare overlevering het wil.

André Pakosie vertelt zijn verhaal half in het Sranan, half in het Nederlands van de zijde van de Aucaners. De eigenlijke held van het verhaal is daarom de Aukaner Kentoe: ‘Hij was de enige die in staat was zich tegen het onrechtvaardige optreden van Boni te keren. Niemand was in staat want zij vreesden hem. Boni Okilifoe doodde allen die in zijn weg kwamen, alleen voor Kentoe was hij op de vlucht geslagen.’ (21)

Boni bleef tot de verbeelding spreken. De Hindostaan Shrinivasi wijdde een gedicht aan hem. In 1987 schreef J.E. Hokstam met zijn dikke roman Boni het geromantiseerde verhaal ‘over een vrijheidsstrijder, een man die werd belogen, bedrogen en verraden en uiteindelijk door de handen van zijn eigen volk, het volk dat onder alle ontberingen heeft moeten lijden, werd vermoord.’ (Voorwoord) De legendarische hoofdfiguur leeft niet alleen voort in alle geschiedenisboeken maar ook in de Memre Boekoe kazerne van de militairen die hun kampement naar Boni's onveroverbaar geachte fort vernoemden. De visie van dit verhaal is die van een verzoening, van vrede tussen zwart en wit, en de eigen identiteit van de marrons, of zoals de slotzin op pagina 365 zegt, ‘een volk dat in een radeloos fanatisme op zoek is naar zijn waardigheid en dat nu, gedegradeerd en ontredderd, niet goed weet waartoe en waarom hij bestaat.’ Hokstam publiceerde zijn boek in 1983, drie jaar na de revolutie - op het moment dat de burgeroorlog tussen het junglecommando van Ronnie Brunswijk en legerleider Desi Bouterse bij wijze van spreken al voor de deur stond, een guerrillastrijd waarbij opnieuw de bosbewoners tegen Paramaribo zouden opstaan, al was het dit keer niet tegen de koloniale overheersers maar tegen de eigen regering.

Naar de legendarische Boni en zijn Fort Boekoe werden de Boni-oorlogen vernoemd, een dertigjarige guerrillaperiode in de tweede helft van de achttiende eeuw, een strijd vanuit het bos door gevluchte marrons, tegen de plantages en de stad. De in Nederland wonende auteur Hokstam heeft er echter meer een romantische historie dan een historische roman van gemaakt. Hij doet de historie veelvoudig geweld aan: ‘de kennis die Hokstam over Boni en het achttiende-eeuwse Suriname bezit, blijkt uitermate mager. Daardoor wordt het boek een aaneenschakeling van historische onwaarheden en onwaarschijnlijkheden, zodat het beeld van Boni eerder vertroebeld dan verduidelijkt wordt.’ (Hoogbergen 1985: 76) Bovendien is het verhaal slecht verteld in clichématige stijl, waarbij een alwetende verteller vaak uitgebreid commentaar levert op wat er beurtelings bij de blanken en de slaven gebeurt.

Op plantage Fauconberg aan de Cottica woont de oude planter D.B. wiens mooie Friese vrouw in het kraambed is gestorven. Hij heeft twee kinderen, een zoon van twaalf en een dochter van acht. Deze oude planter heeft een oude geilbaard Kruijthof als vriend, die de mooie, zwarte Cery tot zijn liefje maakt: ‘grote gitzwarte pijpekrullen omkransten het honingkleurige gelaat, waarin reebruine amandelvormige ogen schuin naar boven liepen.’ (26) Als de oude geilaard en de vurige zwarte paren schrijft Hokstam: ‘Hun lichamen smolten ineen tot een groteske verti-sexuele sculpture.’ (25) Hokstam noemt haar ‘een prachtig, ongetemd wijfjesdier’ (26). Op dertienjarige leeftijd krijgt Cery een kind van Kruijthof dat echter direct verkocht wordt. Cery is weer in verwachting, maar ze ontloopt Kruijthof, die krankzinnig wordt van het gemis. Tijdens een opstand op de plantage sluit Cery zich bij de marrons aan. Ze zou de moeder van Boni zijn, die in vrijheid werd geboren. Maar Hoogbergen (1985: 81) schrijft dat het niet waarschijnlijk is dat Boni een blanke vader had. Het marronleven wordt beschreven als een idylle - zoals het leven van de Indianen vóór de komst van de conquistadores. Boni groeit op tot een bijzonder kind en niet alleen omdat hij er als halfbloed anders uitziet. Van zijn stervende jaja krijgt hij de opdracht zijn volk te leiden. (174)

Johan Edwin Hokstam laat steeds twee kanten zien als hij beschrijft hoe het land feitelijk in een oorlogstoestand verkeert, waarbij bosbewoners tegen plantagehouders vechten en blanken marrondorpen verwoesten. In Boni's ogen heerst er onnodige bloedige wreedheid van weerszijden! Boni en zijn mannen gaan naar Fort Boekoe, waar hij de andere leiders Joli-Coeur en Baron aantreft. Gouverneur Frederici gebruikt zwarte soldaten in de strijd tegen de marrons. Zij veroveren tenslotte fort Boekoe met behulp van de Indianen. Boni wijkt uit naar Frans Guyana, waarna het Franse koloniale gouvernement zich via gezant Malouet met de Surinaamse toestanden bemoeit: ‘Heren, ik heb niet één neger op de plantages gezien die niet onder de littekens zat die wijzen op bruut misbruik. Dit is een onaanvaardbare toestand... die niet gecontinueerd kan worden.’ (300) Hokstam sluit aan bij de opvattingen omtrent de wreedheid van het Nederlandse slavernijsysteem in Suriname! Malouet eist geestelijke begeleiding, onderwijs, controle van de overheid op de naleving van een wettige slavenbehandeling, priesters in het binnenland. Maar het Frans-Nederlandse overleg mislukt! Boni keert terug naar Suriname - dat is zijn land - waar hij in persoonlijke problemen komt en door verraad in 1793 om het leven komt. Boni wordt neergestoken: ‘dit alles veranderde het stevig gebouwde stervende lichaam in een fontein, waaruit tientallen rode stralen spoten.’ (361) De Aucaner Bambi snijdt Boni's hoofd af - het einde van een meer dan menselijk dapper man - en neemt dat mee naar de hoofdstad om de uitgeloofde beloning in ontvangst te nemen. Maar onderweg slaat het hoofd in de onstuimige rivier overboord: Boni doro! Ook zijn lijk wordt nooit gevonden alhoewel men er uitgebreid naar zoekt.

Er lopen enkele parallellen tussen de dunne novelle van Ruud Mungroo en de dikke roman van Johan Edwin Hokstam. Beiden schrijven zowel vanuit zwart als wit. Beider hoofdpersoon komt door verraad uit eigen gelederen om het leven. Geen van de twee lijken wordt echter ooit gevonden. Beide auteurs zijn slordig met historische gegevens, waarbij tegenover de witte wellustige brute drankorgels de gecultiveerdheid van de zwarte leider schril afsteekt.

Maria Miranda

Op de Antilliaanse eilanden is de historische roman evenmin dik gezaaid. Maria Miranda had zich in 1959 en 1977 aan het genre gewaagd door twee episoden uit de geschiedenis van de Joden op Curaçao te beschrijven, maar daar was het dan ook bij gebleven. Maria Miranda is het pseudoniem van Ethel Rosabelle Krenz-Senior, die in 1903 op Curaçao geboren werd maar al op zesjarige leeftijd naar Nederland vertrok, waar ze rechten studeerde aan de Universiteit van Amsterdam. Ze trouwde de Oostenrijkse kunstschilder Alfred Krenz. Tijdens de oorlog werd ze r.k. Na de Tweede Wereldoorlog emigreerde ze naar Zuid-Afrika. In 1957 bracht ze een bezoek aan Curaçao om inspiratie op te doen voor De verwachting (1959). In 1977 verscheen nog De Costelijcke Paerel,maar dit boek werd al veel eerder geschreven.

In haar twee romans staat de geschiedenis van de joden op Curaçao centraal, met het thema van de bekering van Jodendom naar Christendom, naar het rooms-katholicisme. Kees Smit: Autonoom was bekend met een roman Twee afvallige priesters, over de 18de eeuw, maar nooit gepubliceerd. Pas eind jaren tachtig en in de jaren negentig zullen Cynthia McLeod en John H. De Bye in Suriname de joden beschrijven. Zij komen later aan de orde.

Maria Miranda: De verwachting (1959) voert ons naar de rol van het joodse volksdeel op Curaçao tijdens Simon Bolivar's opstand tegen de Spanjaarden aan het begin van de jaren twintig van de 19de eeuw. Het verhaal beschrijft de economische verwevenheid van Curaçao met Zuid-Amerika, waarbij Curaçaose handelaars wedden op het verkeerde paard en met het verlies van de Spanjaarden hun welstand kwijtraken.

Centraal staat de uitebreide joodse familie van shon Abram en Sarah met hun zestien kinderen.

De verwachting is drievoudig: de winst van de Spanjaarden, de handhaving van de familierijkdom en de geloofstraditie. Maar geen van drie worden verwenzenlijkt. Aan het einde van het verhaal blijft een drievoudige teleurstelling over: het economische bankroet, de dood van david en de tot het katholicisme bekeerde José wat nog het ergste is: ‘je vernedert je door de godsdienst van negers te aanvaarden!’ (148) Met het schip De Verwachting zeilen de padre en José weg - via Nederland naar Spanje: de omgekeerde weg van de voorouders - José om de Joden in Jeruzalem te bekeren

De Costelijcke Paerel (1977) beschrijft het thema van de marraan op Curaçao, de bekeerde Joden, de nieuwe Christenen. Het verhaalbevat een hard verwijt. Joden moeten vluchten om de gewetensvrijheid, maar starre ouders en de familietraditie geven hun eigen dochter die gewetensvrijheid evenmin, zodat ze Gracia een leven lang moet huichelen in eenzaamheid.

Abraham Cohen en Esther, hun dochter Gracia en zoon Samuel zijn Spaanse joden, die uitgeweken zijn naar Portugal en vervolgens gevlucht zijn naar de Nederlanden, waarna ze naar Curaçao trekken. De Costelijcke Paerel is de naam van het schip, met zijn historische kapitein Cornelis Jol met zijn houten been. Het verhaal is met veel historische bijzonderheden doorspekt over de jodenvervolgingen in Spanje en de verovering van Curaçao door de Nederlanders. Het emigrantenbestaan blijkt zwaar. Oom Samuel exploiteert een winkel en deelt de winst met de ziekelijke Abraham, Gracia organiseert en schooltje voor de indianenkindertjes die ze het r.k. geloof bijbrengt. Het huwelijk van Gracia met de veel oudere Samuel is slecht. Samuel strijdt met Stuyvesant tegen de vijanden: Stuyvesant verliest zijn been, Samuel raakt gewond in zijn kuit. Dan komt de Don Manuel, de knappe Spaanse afgezant op de proppen. Gracia ziet in hem direct de enig ware man van haar hart, de gelijkgestemde, maar ze blijft haar gewonde man trouw. De Vrede van Munster maakt in 1648 een einde aan de Spaans-Nederlandse Tachtigjarige oorlog, waarna een nieuwe groep joodse immigranten op het eiland arriveert. Gracia is in verwachting en krijgt een meisje, Estella. Het meisje wordt katholiek gedoopt. In naam blijft Gracia joods, maar in feite wordt zij marraan op Curaçao. Ondanks het zwakke liefdesverhaal en de moralistische bekeringsgeschiedenis is het verhaal interessant om de historische bijzonderheden. Over de vestiging van de eerste Joden op Curaçao: ‘Ik ben een eiland op een eiland, niet eens in staat licht te verspreiden in mijn omgeving. De kracht ontbreekt me, omdat ik liefde heb ontbeerd.’ (151)

In 1982 kwam de posthume kleine historische roman van Cola Debrot, De vervolgden, uit geheel onverwachte hoek. Volgens het door Debrots weduwe, Estelle Reed geschreven nawoord, paste het thema van deze laatste roman geheel in het totale oeuvre dat in meer dan veertig jaar was opgebouwd, want ‘de confrontatie van de verschillende rassen, individueel of in groepen, van Mijn zuster de negerin tot De vervolgden, [vormt] een pleidooi voor niet alleen tolerantie, maar ook een diepere wederzijdse menselijke sympathie, zoals in de slotzin van Mijn zuster de negerin en in de slotzin van De vervolgden: ‘Droevig werd het leven, maar het werd vol van een zinrijkheid die het elders mist. (...) De Indianen juichten niet en lachten niet. Om de een of andere reden hadden zij een zekere sympathie voor de rossige jongelui opgevat.’ In het centrum van het verhaal staat het bestuur door de gouverneur van Curaçam en diens dochter doña Isabela. De vervolgden behelst drie fasen van de vroege Europese geschiedenis in het Caribisch gebied: de Indianen en de Spaanse conquista en de gedwongen bekering tot het katholicisme: ‘dit is het lot van alle conquistadores, zij eindigen allen met lege handen.’ (319) Vervolgens de Europees koloniale strijd om de macht in de nieuwe kolonie tussen wereldlijk en geestelijk gezag, en tenslotte de Europese strijd om de hegemonie in het Caribisch gebied. Fanatisme strijdt tegen verdraagzaamheid, humaniteit contra dogmatisme. (AN 21 januari 1983) Cola Debrot schreef deze novelle in de laatste twee jaren van zijn leven, einde jaren zeventig dus. Jos de Roo zag in het verhaal posthume zelfverdediging van Debrots handelen als gouverneur rond 30 mei 1969. (Trouw 26 VII 83)