De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1968
De droom van eenheid
Leo Henri Ferrier
Bea Vianen
R. Dobru
Anil Ramdas

‘Lala Rukh is erg verdrietig als ze haar werkelijke man moet ontmoeten. Op haar reis naar hem, aan wie zij uitgehuwd was, raakt ze verliefd op de marskramer, die met zijn betoverende verhalen de lange reisroute bekort. Maar zie, hoe werkelijk, hoe een grote waarheid de liefde van Lala Rukh is, als zij ontdekt dat haar aanstaande man, die haar sluier van haar gezicht verwijdert om haar te kussen, dezelfde blijkt te zijn als de marskramer.’ (173/174) Dit is de samenvatting van een oude Indiase legende, maar Lala Rukh is ook de naam van het schip waarmee in 1873 de eerste hindostaanse contractarbeiders naar Suriname werden verscheept. Een oude, in dhoti geklede hindostaan vertelt de parabel, die als een metafoor gelezen kan worden voor de positie van de hindostanen in Suriname: leer liefhebben in vertrouwen, accepteer je lot in het land van huidige inwoning. dat land dat al een eeuw je verblijfplaats is, is tevens je ware bestemming.

‘Amsterdam, veertien februari 1967’ noteert Leo Henri Ferrier onder zijn voltooide romandebuut Atman, volgens alle literair-historici de eerste psychologische roman uit de Surinaamse literatuurgeschiedenis, en tevens de eerste roman die bij een grote Nederlandse uitgeverij wordt gepubliceerd. Op het moment dat de politieke verbroedering van Johan Adolf Pengel en Jagernath Lachmon zich op een hoogtepunt bevindt, geeft Ferrier de eenheidsgedachte op een tot dan toe ongehoorde wijze literair gestalte. In die tijd was je Surinamer als je creool was; hindostanen en Javanen werden nog niet als ‘echte’ Surinamer beschouwd. Ferrier pleit voor de harmonische persoonlijkheid van de mens - Atman genoemd - die de eenheid van een multiraciaal en multicultureel land als positief ziet: ‘Handel overeenkomstig je geweten. Ken je Atman, dan zul je pas ook werkelijk kunnen delen in de schone harmonie van het leven in Suriname, waar allen één zijn. Echt één.’ (171) Persoonlijke harmonie en maatschappelijke eenheid gaan een onverbrekelijke verbinding aan.

Lonnio, student conservatorium in Nederland, is op vakantie in zijn vaderland Suriname. Hij is door niet aflatende studie overspannen geraakt, wat zich wreekt in een spierontsteking aan zijn linkerhand die voor zijn piano-studie natuurlijk fataal is. Maar hij wordt in zijn vaderland met succes geopereerd. De rust van het verblijf geeft hem de gelegenheid lichamelijk te genezen en zich op verdere studie voor te bereiden; ze loutert hem geestelijk om zijn toekomst helder te bepalen.

Het verhaal vertelt hoe Lonnio op een middag van Leonsberg aan de monding van de Surinamerivier oversteekt naar Nieuw-Amsterdam, waar hij een deel van zijn jeugd doorbracht in een grote woning aan de rivieroever en waar nu het nieuwe openluchtmuseum is gevestigd op de landpunt waar de Surinamerivier en de Commewijne samenkomen en uitmonden in de Atlantische Oceaan. Het is de plaats waar Lonnio's grootvader na de oversteek vanuit India voor het eerst voet op Surinaamse bodem zette.

In de luttele uren van Lonnio's verblijf in Nieuw-Amsterdam en het openluchtmuseum zijn we als lezer getuige van de confrontatie van de hoofdpersoon met zijn verleden en een plaatsbepaling in het heden. Een bekend procédé, dat de Curaçaose auteur Tip Marugg al tien jaar eerder had toegepast in zijn Weekendpelgrimage. Eigen leven en de geschiedenis van een heel land ontmoeten elkaar in een en hetzelfde verhaal.

Tussenpositie

Lonnio's ingewikkelde familiegeschiedenis wordt uitgebreid verteld. Zijn in 1902 op tienjarige leeftijd uit India geïmmigreerde hindostaanse grootvader wendt zich af van de traditie van de bevolkingsgroep waartoe hij behoort en ‘wordt een individu’. Hij sluit een christenhuwelijk met de lichtbruine, creoolse dochter van een joodse vader en een Afrikaanse moeder, en spreekt zijn hele verdere leven thuis uitsluitend Nederlands. Maar hij blijft wel zijn traditionele Indiase klederdracht trouw. Uit het huwelijk komen een aantal kinderen voort. Een van de dochters raakt als negentienjarige journaliste zwanger van een veel oudere, al getrouwde creoolse onderwijzer. Lonnio is dus een echte ‘moksiwatra’ als afstammeling van diverse rassen. De moeder trouwt later met een zoon van een zwarte moeder en een Portugese vader, zodat Lonnio ook een multiraciaal thuismilieu heeft. Het geeft een gevoel van nergens echt bij te horen, van altijd enigszins apart te staan, dat wordt versterkt door de maatschappelijke tussenpositie van zijn oom-stiefvader die ambtenaar is, en het opgroeien in zowel stad als district. Lonnio is noch een kind van Paramaribo, noch een echt districtskind van Commewijne. Vanaf de vijfde klas gaat hij in de stad naar school en moet hij dagelijks met de veerboot oversteken.

Het onderwijs fungeert als thematische antipode in het verhaal, want ze is de plaats van indoctrinatie en verzet zich tegen de integratie van de bevolkingsgroepen. Het onderwijs preekt vooroordelen als zouden alle districtskinderen achterlijk zijn en geen wiskunde, vreemde talen en Nederlands kunnen leren. Lonnio die niet tot de rijke stadskinderen hoort maar evenmin tot de arme districtskinderen, neemt een tussenpositie in op school: ‘Ik hoor mijn bruine onderwijzer met Chinese naam schelden op de donkere Creoolse kinderen met erg kroeshaar. Hij noemt ze oerstom. Schetst hen het gevaar dat hun wacht als zij in het leren falen. Dat de Hindostanen het land zullen overmeesteren en beheersen. Als de andere Hindostaanse kinderen en ik goede cijfers halen zegt hij: “Goed zo hoor, morgen zal je een grote meneer worden en alle Negers de baas zijn”. Tegen de Creoolse kinderen met slechte cijfers zegt hij dat ze er zelf om smeken de bedelaars van de toekomst te worden. Dat ze lui zijn en allemaal op een kantoor willen gaan zitten en vergeten dat het verbouwen van rijst ook goede verdiensten heeft.’ [42/43] Creolen, Hindostanen, Javanen en Chinezen... het algemeen dominante denken in hokjes, waartegen Bea Vianen zich een paar jaar later in Strafhok (1971) tegen zal verzetten, viert in het onderwijs nog hoogtij.

Raciale meervoudigheid - multi-culturaliteit

Lonnio raakt intiem bevriend met de rijke, creoolse stadsjongen Orlando en de eenvoudige, maar zeer intelligente Javaanse districtsjongen Karsilan. Na de Mulo gaan Lonio en Karsilan naar de AMS en Orlando gaat naar de Kweekschool, maar alle drie zijn ze van plan later voor verdere studie naar Nederland te vertrekken. De koloniale school voedt hun Eurocentrisme:... we veroordelen alles wat we zelf hebben en verafgoden alles wat Hollands is...

Leo Henri Ferrier schrijft dat de lerares Nederlands het werk van Albert Helman ter lezing aanbeveelt, maar dat wordt nu in Atman scherp veroordeeld, want: ‘We lezen dat Negers - met een kleine “n” geschreven - op de grond slapen, dat ze lui zijn. Van Hindostanen, die alles weten van de klassieke Indiase literatuur, van Javanen die niet bestaan en van Chinezen die handelen. (...) We vinden er voedsel en bevrediging voor onze eigen valse superioriteitsgevoelens. Daarom is het zo echt. Het is ook zo Hollands. Zo zou een Hollander ook schrijven over Suriname.’ [71] Verderop in het verhaal volgt een specifieke veroordeling van Helman's bekendste boek, de historische roman De stille plantage: ‘Ook waren we het met vele anderen eens (...) dat het boek, dat Helman over Suriname heeft willen schrijven, maar niet verder gelezen moest worden. Daar leven Negers in die slaven zijn en dat ook blijven, Hindostanen die panie uitdelen aan wandelaars en dan ook nog strofen uit de klassieke Indiase literatuur reciteren terwijl de slokjes water door de Europese keel van deze wandelaar, luisteraar, naar binnen glijden. In dat boek bestaan er geen Javanen en is Suriname een land vergeten door de god van de schrijver.’ 159

Naast Helman was er in die tijd nog niet veel anders in het Nederlands geschreven. Tegenover deze afwijzing van de literaire traditie stelt Ferrier de noodzakelijke individuele zelfaanvaarding en een multiculturele maatschappelijke eenheid. Hij ontkomt daarbij niet aan een cliché door de javaan Karsilan al bij voorbaat als ‘een grote eenheid, die hij immer blijven zal’ te beschrijven. Orlando's eenheid wordt aanvankelijk belemmerd door zijn homosexuele geaardheid die hij in de loop van het verhaal echter volledig blijkt te aanvaarden. Het is een belangrijk nevenmotief in het verhaal geworden, dat ook Lonnio's tussenpositie beïnvloedt omdat deze in Orlando's homo-sexualiteit betrokken raakt. Hij geeft aanvankelijk toe maar wijst Orlando later resoluut af; intussen heeft hij dan al een drietal herero-sexuele ervaringen opgedaan.

Het schoolse Eurocentrisme moet aanvankelijk plaats maken voor protest en een pleidooi voor een integratie met Latijns-Amerika: ‘Ik begon te schrijven, gaf het hele verleden in mensen en plaatsen Spaanse namen, laadde alles met haat.’ [151] Maar na een crisis wordt de ware multiculturaliteit van Suriname gevonden in een samengaan van wat creools en hindostaans is: ‘Ik bestudeerde de klassieke Indiase werken. Ik zocht naar zoveel mogelijk Afrikaanse literatuur. Ik probeerde beter te verstaan wat er in Afrika gebeurde. Het kon niet alleen India zijn. India kon in mij nieteen hogere superioriteit zijn.’ [155] Of nog ruimer: ‘We hebben het over de relaties die Suriname zou moeten aanknopen met al die culturele centra, die voor een totaal cultureel leven in Suriname noodzakelijk zijn. Afrika, India, Indonesië, Caraibisch Gebied en Latijns-Amerika. Wat er nu gepresteerd wordt, is inderdaad maar een opgedrongen, onnatuurlijke eenzijdigheid.’ [151] Naarmate het verhaal zijn einde nadert, roept het een visioen van eenheid op, waarin ‘alles, Hindostaans, Afrikaans, Javaans, in welke willekeurige volgorde dan ook, mijn aandahct moest trekken. Dat ik hoe dan ook van een totaliteit wilde uitgaan, een totaliteit, die allen in Suriname toch vormen?’ 165/166

De apotheose volgt dan met: ‘Handel overeenkomstig je geweten. Ken je Atman, dan zul je pas ook werkelijk kunnen delen in de schone harmonie van het leven in Suriname, waar allen één zijn. Echt één. (...) Word één met alles in je en je zult een nog hogere vrede kunnen zien... Zoek in alle mensen de liefde. Je zult die ook vinden, want alle mensen zijn en horen bij dat grote Ene, dat is. Besef de vergankelijkheid van je lichaam, dat de ene keer zwart is en dan weer licht, je haar dat kroes zijn kan en ook glad kan liggen. (...)

Zo doet Leo Henri Ferrier in zijn debuut van 1968 verslag van zijn ontdekking dat het in die tijd zo dominante herkomstdenken eenzijdig is en dat de ware Surinamer multicultureel naar afkomst en actuele positie is. Zoals zijn grootvader zet Lonnio voet aan wal in Nieuw-Amsterdam, Maar met een nieuwe boodschap: het oude denken in tegenstellingen en groepen moet vervangen worden door een denken in eenheid. Dat was nogal revolutionair in een tijd dat creolen claimden de ware Surinamer te zjn, dat hindostanen en Javanen hun culturele overzeese verleden angstvallig koesterden... Als symbool van de nieuw ontdekte eenheid fungeert het vervallen huis, dat Lonnio wil kopen en opknappen en maken tot een mulicultureel ‘thuis’ voor iedereen. Tevens is de muziek voor hem een symbool van deze eenheid: ‘Telkens als ik Afrikaanse ritmen, Indiase variaties, Indonesische instrumenten, meen te horen of de Latijnsamerikaanse naam zou kunnen noemen, is alles weer zo'n geheel dat ik besluit maar diep te luisteren. Goed te luisteren om beter te verstaan.’ [175] De prachtige kanna-bloem als symbool van liefde en eenheid komt op een paar essentiële plaatsen in het verhaal voor. Op de terugweg van het district Commewijne en Nieuw-Amsterdam naar Leonsberg en de stad, legt Lonnio de rode kanna die hij heeft meegenomen in het water, op de plek waar Commewijne en Suriname samen in de Oceaan uitmonden. Lonnio streelt de stroom en zijn hand doet geen pijn meer, hij kan zijn vingers weer normaal bewegen en zal zijn pianostudie kunnen voortzetten. Suriname heeft hem genezen.

Literair-historisch

Atman gold en geldt als een belangrijke bijdrage tot de Surinaamse literatuur. Dat was al zo toen het in 1968 uitkwam, dat was opnieuw zo toen het in 1990 in Suriname zelf herdrukt werd. Het boek wordt algemeen als de eerste psychologische roman beschouwd. Al zijn de hoofdpersonages toch allereerst dragers van maatschappelijke ideeën, er wordt zoveel ruimte en aandacht gegeven aan de psychologische motivering daarvan en aan de ontwikkeling van hun persoonlijkheid, dat deze karakterisering wel juist is. Op Karsilan na, want die ontwikkelt zich niet omdat hij de eenheid van meet af aan belichaamt. Atman demonstreert een veel diepere karakterbeschrijving dan wat tot dan toe - op Albert Helman na natuurlijk - gebruikelijk was in de toch nog allereerst anecdotische Surinaamse letteren.

Het verhaal wordt een aantal keren onderbroken door surrealistische, min op meer op zichzelf staande verhalen. Dat levert een specifiek ritme op waarvan tot dan geen precedent was. Ook stilistisch betekent Atman een vooruitgang, al rammelt het grammaticaal nogal eens en worden de staccato-zinnen soms niet eens afgemaakt. Dat het boek inmidels van dertig jaar geleden is, valt ook aan de stijl af te lezen.

Atman was de eerste roman die bij een grote Nederlandse uitgever, De Bezige Bij, geplaatst kon worden. Cola Debrot's Antilliaanse Cahiers die vanaf 1955 bij De Bezige Bij uitkwamen, hielden in 1967 op te bestaan. In datzelfde jaar werd op Curaçao echter door P.T.M. Sprockel en Jan Beaujon de ‘Stichting voor Antilliaanse literatuur’ opgericht, die het weliswaar niet langer dan een lustrum zou uithouden, maar die wel enkele belangrijke uitgaven bij De Bezige Bij wist onder te brengen, zoals in 1967 Tip Marugg's In de straten van Tepalka, in 1969 Guillermo Rosario's E rais ku no ke muri en in 1970 nog Elis Juliana's Echa cuenta. Dat is kwantitatief gezien niet veel, maar kwalitatief bepaald niet mis. Het is niet onwaarschijnlijk dat Ferrier van deze aandacht van de uitgever voor werk uit de West heeft geprofiteerd. Leo Henri Ferrier studeerde in die jaren in Amsterdam.

Evocatie van de tijdgeest

De Surinaamse binnenlandse politiek van de jaren zestig wordt wel eens aangeduid als ‘consociatie-democratie’: de regering is in handen van partij-elites die in de gesegmenteerde samenleving voor een stabiele democratie naar buiten toe zorgen, maar die hun achterban op basis van rassentimenten blijven mobiliseren. Dat betekent een stevig ogend maar labiel evenwicht van harmonie naar buiten toe en aan de top, maar grote verscheidenheid en tegenstellingen aan de basis. Het was de verbroederingspolitiek die Pengel en Lachmon tot 1967 - het jaar waarin Ferrier zijn roman voltooide - demonstreerden, maar die daarna werd opgebroken door etnische polarisatie. Internationaal gezien waren de rassenrellen in het in 1966 onafhankelijk geworden buurland Guyana natuurlijk een baken waar het Surinaamse schip niet op mocht stranden. Ferrier had de politieke wind mee met zijn thema. Maar hij was in die jaren bepaald geen uitzonderlijke eenling die door middel van de literatuur de raciale eenheid predikte. Van 1965 dateert het beroemde gedicht ‘wan bon’ [één boom] van volksdichter R. Dobru, het gedicht dat eindigt met: ‘één Suriname / zoveel haarsoorten / zoveel huidskleuren / zoveel talen / één volk’.

De wereld zal jaloersen op het nieuwe ras

Shrinivasi, die de dichter van de verzoening wordt genoemd, publiceerde in 1968 de bundel Pratiksha, waaruit talrijke pleidooien voor raciale integratie te citeren vallen. Het gedicht ‘Lokroep’ eindigt met: ‘Zie, ik heb uw lokroep / in de droom / en ook daarbuiten / helder en begrijpelijk vernomen / en in een heldergroen visioen / de Negers en de Hindostanen / de Indianen en de Javaan / de Blanke en de Libanees / de Syriaan en de Chinees / en al de andere continenten / geboekt zien staan / op de monsterrol van het leven / onder één naam.’ Bekender dan deze strofe is Shrinivasi's ‘Ik ben / jij bent / hij is / gij zijt / wij allen zijn Surinamers / Wij allen zijn nobele onderdanen / Wij allen zijn welbekende edele bewoners.’ Of een derde voorbeeld: ‘Wanneer eens zó / zo zuiver / en zo zonder / en wellicht met feller pijn / de Surinamers van elkander houden / dan moet ons land / een weinig van het Andere zijn.’

Eveneens in hetzelfde jaar dat Atman verschijnt, publiceert R. Dobru zijn prozabundel De plee (w.c.) en andere verhalen, waarin eveneens voor raciale integratie wordt gepleit. Het titelverhaal vertelt hoe de zesentwintig jarige creool Carlo verliefd wordt op de negentien jarige hindostaanse Chandrawatie die op hetzelfde erf woont. Ze ontmoeten elkaar heimelijk op het toilet dat zich op het erf bevindt. Als de streng raciaal denkende vader dat in de gaten krijgt, neemt Carlo door middel van een list zijn Chandra mee om haar te trouwen, waarna het verhaal eindigt met de moraal: ‘Niemand is in staat de rassen in ons land gescheiden te houden. Liefde kent geen ras. Carlo zou met Chandra trouwen zo gauw als zij een en twintig was geworden. Intussen zouden er twee leuke halfraskleuters meer zijn onder ons zich dagelijks meer en meer mengend volk.’

Bea Vianen's Sarnami hai (1969) en Strafhok (1971) zijn van net iets later datum en dan is er van het ideaal al weinig meer over. Toch dicht R. Dobru dan nog in Bar poeroe (1970: 31) het gedicht ‘één ster’, waarin een oproep tot eenheid van het land: ‘als een koele warmende bries uit asia / is je zaad in sranan gevallen / china india en indonesia / hebben samengespannen / hebben je geschonken aan mijn land / als ik afrika en amerika / in je takken kan oculeren / zal de wereld jaloersen op het nieuwe ras / vijf sterren zullen zich dan eindelijk / hebben verenigd tot één / in je ogen bloeien wajang en gamelan / je mond straalt de tabla naar je handen / in je heupen dreigt de draak / verzwelg dan drum en fluit / en wees mijn bruid.’

Op de Antillen waren een aantal jaren voor Atman de romans van Tip Marugg: Weekendpelgrimage en Boeli van Leeuwen: De rots der struikeling, Een vreemdeling op aarde en De eerste Adam al verschenen. Dat zijn stuk voor stuk werken waarin een positie-bepaling en de rol van de blanke creool en diens relatie tot de verschillende andere rassen en bevolkingsgroepen op Curaçao beschreven wordt.

In deze tijdgeest dient Atman gelezen te worden: als een fervente oproep tot noodzakelijke eenheid die voorwaarde is voor een leefbaar land, voor de ontwikkeling tot natie. Leo Henri Ferrier wil verder gaan dan uiterlijke eenheid als schone politieke schijn naar buiten toe; hij wil vanuit het individu de eenheid als natie echt beléven. Het grote, ouderlijk huis in Nieuw-Amsterdam dient daarbij als symbool. Het is nog vervallen tot een pakhuis voor koffie, maar Lonnio wil het maken tot een multi-cultureel centrum van dit historische stukje Suriname - voor het hele land.

Dat ideaal bleek niet veel later een utopische misrekening, waarop achteraf gemakkelijk kritiek geleverd kan worden. Die werd inderdaad fel gelanceerd door Anil Ramdas in De papegaai, de stier en de bloeiende bougainvillea. Zoals Ferrier vadermoord op Albert Helman moest plegen, zo wordt hij zelf nu slachtoffer van de op hem volgende generatie, die bij monde van Ramdas sneert: ‘En de harmonie die er al die tijd was en die we in onze onwetendheid niet zagen, die totaliteit die we met z'n allen vormen, hebben we breeduit gedemonstreerd in de racistische vechtpartijen van '69, '73, '74 en '75 en later in de gruwelijkheden sinds december 1982.’ Anil Ramdas neemt het de Surinaamse auteurs kwalijk dat ze teveel gedacht hebben vanuit het idee van de opbouwwerker, terwijl een schrijver geen andere taal heeft dan te beschrijven en te onderzoeken: ‘Surinaamse schrijvers hebben een visie verward met een missie.’ De stakingen, de raciale verdeeldheid rond het onafhankelijk worden, alle mensen die met hun voeten stemden, geven Ramdas achteraf natuurlijk gelijk. Maar we mogen niet vergeten dat Ferriers Atman begin 1967 voltooid werd. Toen lééfde de integratie-idee. Maar Anil Ramdas kreeg in 1990 ongelijk toen de herdruk binnen korte tijd compleet was uitverkocht en een succes bleek omdat de roman een boodschap bevat die ook toen de mensen nog steeds aansprak.