De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1966
De queeste naar God en mens
Boeli van Leeuwen

Boeli van Leeuwens (1922) grootvader kwam in 1887 als onderwijzer naar Curaçao. Zijn vader was Districtsmeester en Gezaghebber van Bonaire en op de Bovenwinden. Boeli van Leeuwen ging in 1936 naar het gymnasium in Den Haag en verbleef tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Na de oorlog keerde hij naar Curaçao terug waar hij in 1947 trouwde met Dorothy Debrot. Van 1947 tot 1950 studeerde Van Leeuwen rechten in Leiden, waarna hij in Amsterdam promoveerde. Na een studiejaar in Barcelona werkte hij vijf jaar op en advocatenkantor in Caracas, waarna hij terugkeerde naar de Nederlandse Antillen waar hij werkte als Hoofd Juridische Zaken en secretaris van het Eilandgebied Curaçao.

In het literaire werk van Boeli van Leeuwen kunnen vier perioden worden onderscheiden. Nadat hij in de jaren veertig debuteerde, publiceerde hij in de jaren zestig zijn ‘trilogie van een displaced' person’, waarna hij tijdens een ‘zwijgperiode’ talrijke kleine stukken in voornamelijk de Amigoe schreef die pas in de tweede helft van de jaren negentig gebundeld werden. In de tweede helft van de jaren tachtig publiceerde Van Leeuwen opnieuw enkele romans en columns. Het debuut van poëzie en proza kwam al eerder ter sprake. Op dit moment zijn de grote romans van Boeli van Leeuwen aan de beurt. Hij is immers ongetwijfeld een van de belangrijkste Nederlands-Caribische auteurs. In de tweede periode publiceerde Boeli van Leeuwen De rots der struikeling (1959), Een vreemdeling op aarde (1962) en De eerste Adam (1966).

De rots der struikeling

De rots der struikeling zou als officieel literair debuut op de in die tijd (en later) door iedereen gevolgde weg, bij de paters op Scherpenheuvel gedrukt worden. Maar bij nader inzien werd het daar geweigerd omdat het verhaal een ‘pornografische inslag’ zou hebben. Toen heeft Boeli het in eigen beheer uitgegeven, met subsidie van boekhandelaar Abram Salas, ‘die mijn eerste roman in manuscript las en met zijn zachte stem zei: “Het is een mooi boek. Heb je hulp nodig?” En ook metterdaad hulp heeft verleend toen niemand anders het wou drukken omdat het vies was en obsceen...’ (Amigoe 22 VIII 80) De titel van De rots der struikeling is ontleend aan Jesaja 8: 14: ‘dan zal Hij een steen des aanstoots zijn en een rots der struikeling...’ Via de bekende kunstgreep van de manuscriptfictie wordt er in het eerste hoofdstuk over de hoofdpersoon, de onevenwichtige Eddy Lejeune, zoon van een van de laatste plantage-eigenaren van Band'Abao, verteld. In de volgende vier komt hijzelf aan het woord. Na de dood van zijn vader leidt de dan vijftienjarige Eddy een losgeslagen leven, dat zijn moeder aanvankelijk vergoelijkt. Maar als Eddy verliefd wordt op een meisje van een andere stand - i.c. een niet blank meisje - wordt hij voor zijn opvoeding naar Nederland gestuurd. Hij komt in een kostgezin en bezoekt de middelbare school, waarna hij aanvankelijk korte tijd medicijnen, maar al spoedig rechten gaat studeren. Hij raakt geheel met zichzelf in de knoop als hij van een oom en tante die op bezoek zijn, ongewild de veronderstelling opvangt dat men er op Curaçao nog niet zo zeker van is dat Eddy's vader wel zijn echte vader is. Tijdens de Tweede Wereldoorlog komt Eddy in een concentratiekamp terecht, dat hij overleeft. Na de oorlog maakt hij zijn studie af en belandt na velerlei omzwervingen in Venezuela, waar hij samen met een in Caracas opgeduikelde ‘vriend’, de Joegoslaaf Matopeck, diamanten gaat zoeken in de Paraguarivier. Ze denken schatrijk te kunnen worden, maar Eddy stikt op de bodem van de modderige rivier doordat de luchttoevoer van zijn duiktoestel hapert. De erste ‘ik’ van het verhaal, een oude studie-vriend van Eddy ontvangt de nagelaten papieren, waarin een beduimeld schrift van de Hendrikschool waarin Eddy zijn levensverhaal heeft opgetekend.

De rots der struikeling kreeg na verschijnen in Nederland veel aandacht. Er waren meer dan twinig Nederlandse recensies, maar er was in schrille tegenstelling daarmee geen enkele contemporaine Antilliaanse reactie. Dat de Amigoe het na de drukaffaire zou doodzwijgen lag voor de hand, maar ook de Beurs- en Nieuwsberichten noch La Prensa reageerden. L.J. van der Steen recenseerde het werk in de Nieuwe West-Indische Gids en dus voor een Antilliaanse of in elk geval een in de Antillen geïnteresseerd lezerspubliek. Ze plaatste Van Leeuwen in de Nederlands-Antilliaanse schrijftraditie, waarvan ze na Debrot ook Tip Marugg noemde. Ze schreef niets - en geen van de Nederlandse recensenten trouwens - over het eerste werk van Boeli zelf - dat was door de geringe distributie, na ruim tien jaar dus echt achter de horizon verdwenen. Van de Steen had geen oog voor de specifieke structuur van het verhaal; zij vond het eigenlijk meer een verzameling novellen, opgetekende indrukken die later omgewerkt en gebundeld, dan een echte roman. Ze signaleerde de twee levensproblemen van Eddy, zijn verhouding tot zijn vader en tot God. Alleen het tweede werkte ze enigszins uit door te schrijven over Eddy's R.K. school-opvoeding bij de fraters, terwijl hij toch een Curaçaose ‘Protestant blanco’ was, het calvinisme van kostbaas Bloemhof en het rationalistisch atheïsme van leraar Kruisinga. Van der Steen had twee bezwaren tegen het debuut. In het taalgebruik stoorden haar de schuttingtaal, de talrijke ‘krachttermen en onsmakelijke vergelijkingen, zelfs Papiamentse uitdrukkingen die een Curaçaoenaar nauwelijks durft uit te spreken en die Van Leeuwen een Nederlandse vertaling gaf. ‘Het weglaten van bepaalde woorden zou aan de literaire waarde van zijn werk volstrekt geen afbreuk hebben gedaan.’ Het tweede bezwaar gold het ‘negativisme’, Van Leeuwens ‘moeite om toe te geven aan dat deel van zijn wezen dat gevoelig is voor mooie dingen in dit leven’.

L.J. van der Steen was een van de eersten die de term ‘Antilliaanse literatuur’ hanteerde, toen zij schreef dat hij, ondanks zijn bezwaren, De rots der struikeling een sterk Antilliaans boek vond, wat inhield ‘dat men de auteur niet als behorend tot een bepaalde Europese of Noordamerikaanse groep kan beschouwen. De hedendaagse Antilliaanse literatuur mag dan beïnvloed worden door verschillende stromingen, zij blijft toch evenzeer eigen karakter behouden.’ Als voorbeelden noemde zij het fragment dat later steeds weer in bloemlezingen zou worden opgenomen, ‘het verhaal van Tante Da’, en de drie Curaçaose volkstypen, de aristocraat, de clown en de luilak.

De Antilliaanse plaatsing werd steeds negatief geadstrueerd doordat critici het on-Nederlandse benadrukten, echter niet schreven tot welke beweging of stroming dit werk (en het andere Nederlands-Antilliaanse) dan wel behoorde. In de jaren vijftig en zestig benadrukte de Nederlandse kritiek steeds weer het exotische karakter van de ‘overzeese’ auteurs. De jury van de Jan Campertstichting die Van Leeuwens debuut in 1961 de Vijverbergprijs toekende, schreef in haar rapport ook over ‘Antilliaanse literatuur’ maar ze rekende ook Zuid-Zuid-West van de Surinamer Albert Helman daartoe, wat het zicht op deze literaire eigenheid niet helderder maakte. De beoordelingspunten - de frisheid van taal en verbeelding, de plastiek en vooral de voor de Antilliaanse sfeer zo typerende klankrijke, neuriënde en fascinerende melodie - accentueerden de exotische stijl, niet de thematiek van het debuut.

Toen twee decennia later de Nederlandse criticus Aad Nuis de grote adem van de Colombiaan Gabriel García Marquez over het werk van Boeli van Leeuwen zag gaan, was het andermaal de stijl die benadrukt werd. Volgens Van Leeuwen zelf trouwens een grote zegen voor zijn schrijverschap, want ‘als je uit onze streken komt, is het weer o.k. een barok taalgebruik te vertonen en de vele bijvoeglijke naamwoorden worden grootmoedig vergeven.’ (Geniale anarchie 1990: 152)

Leraar Nederlands en criticus Pim Heuvel zag in de jaren zeventig Eddy vooral als een psychologisch probleem, als een ‘displaced person’ (Kristòf I-6: 282-291) zonder vader en dus zonder vaderland, omdat hij als blanke buiten de autochtone bevolking zou vallen. Een visie waarbij een andere Curaçaose leraar Nederlands, Jules Marchena, zich aansloot. (Amigoe 27 VI 75) Volgens Heuvel wist de ontheemde Eddy ook met God geen raad, ‘omdat die verhouding op de vader-kind band berust’. Bovendien staat hij vreemd tegenover de vrouw en vooral tegenover de moeder, omdat hij zich verraden voelt door de mogelijke ontrouw van de moeder. Het zoeken naar diamenten is voor Eddy het zoeken naar de essentie van het menselijk bestaan. Het geheel is als een collage te zien, die de verscheurdheid van Eddy onderstreept. In een barokke verteltrant schreeuwt Eddy om begrip, de overgeleverde cultuurwetten loslatend.

Amigoe-criticus Jos de Roo werkte naar aanleiding van de herdruk van De rots der struikeling specifiek Antilliaans-Caribische sociologische elementen in Eddy's levenssituatie gedetailleerd beargumenteerd uit door te schrijven over de dégéneré Eddy als laatste telg van een uitstervend geslacht van blanke plantage-eigenaren, levend op in verval zijnde plantages, als symbool van de verdwenen macht van wat eens de heersers van het eiland waren. Eddy stond voor de witte Curaçaoenaar die op het breekpunt van de oude en nieuwe tijd geen steun meer vinden in de traditionele groepsnormen, een visie die door de Caribische criticus Alan Soons al in het midden van de jaren zestig uitgewerkt was, toen hij de Spaanse vertaling besprak.

Een vreemdeling op aarde

Na een confrontatie van de Curaçaose maatschappij met de Nederlandse in zijn debuut, ging Boeli van Leeuwen in zijn tweede roman een driehoeksanalyse van zijn geboorte-eiland met zowel Nederland als Spanje aan - de wortels van de blanke Antilliaan zijn immers zowel Noordeuropees als Iberisch-Amerikaans. Een vreemdeling op aarde, waarvan de titel opnieuw aan een bijbeltekst onleend werd, kent twee delen, ‘de druiven zijn zuur’, en ‘dialoog met Maria’. Hoofdpersonage Kai Medema stamde uit een geslacht waarin Nederlandse en Venezolaanse voorouders samenkwamen - een normaal patroon van heel wat blanke Curaçaose families. Het huwelijk van zijn ouders was disharmonisch. Op elfjarige leeftijd ontdekte Kai dat zijn moeder een verhouding met een Nederlandse officier had. Moeder en zoon migreerden naar Nederland, waar Kai de oorlog doorbracht onder de hoede van de fanatieke N.S.B.'er Verdenius. Noch op Curaçao, waar hij na de oorlog naar terugging, noch in Nederland waar hij na het mislukte verblijf op zijn geboorte-eiland weer naar toe vluchtte, vond Kai rust. Hij raakte via het kunstenaarsmilieu rond het Leidseplein en de drank steeds verder aan lager wal. De crisis kwam met een bezoek van zijn ouders. Hij raakte in een delirium tremens, zodat de behandelende arts hem adviseerde naar Spanje te gaan. Daar vond hij de getrouwde vrouw Maria, maar bij haar kon hij niet blijven omdat een priester haar het goddelijk huwelijksgebod voorhield. Uiteindelijk keerde hij daarom naar Curaçao en de moederschoot terug.

Deze tweede roman werd door Katholiek Curaçao doodgezwegen, door liberaal Curaçao geprezen, door koloniaal Curaçao veroordeeld, en in Nederland heel gereserveerd ontvangen. Was Heitzmann in B/N 29 III 63 zeer positief door van een hartverheffende roman te schrijven, die beter was dan het debuut, wegens de uitgebalanceerde compositie, de eigen taal en stijl, in een korte recensie zag L.J. van der Steen niets meer van enige Antilliaanse problematiek, maar uitte zij op scherpe wijze een aantal morele bezwaren. Ze vond het een verhaal van een ‘onevenwichtige Curaçaose jongeman die erotiek, sex en liefde op een gevaarlijke manier door elkaar haalt’. De talrijke bijbelcitaten mochten dan op eruditie duiden, het geheel was onevenwichtig, onbevredigend, weinig geloofwaardig. ‘Als de schrijver de bedoeling had om zijn lezers te choqueren is hem dat wel gelukt, hoewel wij erop zouden willen wijzen dat hij in dit streven cultuur-historisch gezien nogal wat achter loopt.’

E. Nielen vond het uitgangspunt van de roman goed, maar de literaire uitwerking zwak: ‘filosofie romancée’. Hij kritiseerde de ‘mottitis’ van de vele motto's die niet functioneel waren, het verwarde van de compositie waarbij de verteller zich in de vele motieven verstrikte, de onwaarschijnlijkheid van Kai's ervaringen, de buiten het verhaal om vermelde uitvoerige overwegingen in plaats van de via de hoofdfiguur uitgebeelde beleving.

Jos de Roo zag ter gelegenheid van de eerste herdruk - na vijftien jaar - een hecht doortimmerde constructie. Vanuit een strakke chronologie hanteerde Boeli van Leeuwen daarbinnen een ‘vuurwerk van vormen’ als korte verhaalfragmenten, streams of consciousness, reisbeschrijvingen, dialogen, filosofische beschouwingen en montage-technieken. De Roo zag ‘de angst voor de dood’ als het grondthema dat doorklonk tot in alle details, Eddy's ‘queeste naar het zuivere’, negatief door middel van verwerping wat hij toch niet kan krijgen in het eerste deel, positief in het tweede. De mens bevindt zich alleen in een onsamenhangend universum zonder God en met zijn doodsangst, maar aan het einde leerde Eddy dat te aanvaarden. Zijn terugkeer naar de moeder was de wending van het metafysische naar het aardse.

De eerste Adam

Ook De eerste Adam werd uit twee delen opgebouwd. In deze derde roman ontmoetten de tegenpolen elkaar in de personen van de eenvoudige taxi-chauffeur, de ‘Puritein van Pietermaai’ Adam Polaar en de wereldberoemde antropoloog Pater Bodin. Beider levensgeschiedenis wordt verteld, waarbij dokter Luis als mediator fungeerde. Waar de laatste - model stond Teilhard de Chardin - de mensheid beschouwde als een collectivistisch leger dat moeizaam maar gestaag steeds hoger klom op weg naar de godheid, daalde de laatste af in solidariteit met de noden van zijn individuele medemens. Dat werd hem aan het einde noodlottig toen hij door een waanzinnige vrouw die hij van een zelfmoordpoging wilde redden, werd neergestoken. de pater heeft door middel van een ‘eenvoudige heilige’ een demonstratie van medemenselijkheid ontvangen.

Niet alleen de Nederlandse kritieken werden steeds negatiever, ook op Curaçao oordeelde criticus H.J.B. (Beurs- en Nieuwsberichten 15 IX 66) over De eerste Adam als een ‘moralistisch traktaat, een mislukt kunstwerk’. De ‘eerste’ Adam is de aardse mens met een brok van de paradijsappel nog in de mond, vol heimwee naar Hof van Eden, met de vraag: Kan men een heilige zijn zonder God? De kritiek betrof de literaire vormgeving, de verwarrende verhaaltechniek want wie vertel de er nu eigenlijk, de hinderlijke auteurs-commentaren die het verhaal steedds weer onnodig onderbreken en de gesloten verhaalstructuur ondergraven, de weinig zinvol lijkende tweedeling, de weinig terzake doende uitweidingen en herhalingen, de hoofdpersonages blijven schimmige figuren achter eindeloze theorieën, de directe rede staat los van inzicht in hun handelingen, de auteur is zelf te veel met zijn retorische en apodictische uitspraken aanwezig, de voorkeur voor de hyperbool als stijlfiguur en de vele kosmische termen, kortom: ‘te weinig verhaal, waardoor het, mede door zijn onheldere structuur, verveelt, dat de hoofdfiguren schimmen blijven en dat de probleemstelling, op zichzelf trouwens van ondergeschikt belang, geen dramatische vorm heeft gekregen.’

Ter gelegenheid van de tweede druk zag Jos de Roo in de tweedeling Bodin - Polaar een tegenstelling tussen twee culturen verbeeld. Aan de ene kant zag hij in Pater Bodin de westerse theoretiserende cultuur verbeeld, die zijn grondslag vindt in de klassieken. Aan de andere kant is er in Adam Polaar de Caribische cultuur. Op Curaçao brandt de felle zon alle theorieën weg, waardoor het menselijk aspect zichtbaar wordt. Curaçao is bij Boeli van Leeuwen de rots der struikeling voor zaligmakende theorieën, de mens beseft er zijn eenzaamheid tegenover de dood, zijn onmacht tegen het kwaad, zijn lichaam als kluister voor de geest. (Amigoe 29 VI 79)

De drie romans uit de zogenoemde eerste creatieve periode worden vaak in hun samenhang geanalyseerd. Zo schreef Pim Heuvel in 1975 over de ‘trilogie van een displaced person’, zo waren in 1983 de drie romans samen de basis voor de toekenning van de prestigieuze en zeldzame, want maar een keer in de zes jaar uitgereikte, Cola Debrotprijs voor literatuur.

Hoofdfiguren als Eddy, Kai en Adam zijn produkten van hun specifieke situatie als vertegenwoordigers van de bijna witte Curaçaoenaars, die hun positie ten opzichte van de gekleurde Curaçaoenaars zoeken, met in zich de afstamming van Indianen, zwarten, witten, in zich vertegenwoordigend de Afrikaanse, Europese en resten van Indiaanse culturen. De door Van Leeuwen steeds weer uitvoerig getekende familie-stambomen zijn in dezen zeer functioneel: de huidige invloed van Europa waar ze naartoe gestuurd worden voor hun ‘opvoeding’, waar ze studeren en in de knoop raken, is een struikelblok voor hen, waar ze niet meer thuishoren. Hun rusteloos zoeken komt voort uit hun poging een positie op het eiland ten opzichte van de meerderheidspositie van de niet-blanke bevolking te bepalen, maar daarbij worden ze geconfronteerd met het oude superioriteits-besef dat de ouders vaak hebben en het gedrag van deze generatie tegenover de gekleurde bevolking. Het isolement van de hoofdfiguren komt mede voort uit hun geïsoleerde positie als huidige minderheidsgroep. (Amigoe-Ñapa 27 V 83)

Een vader, een zoon

Het eveneens einde jaren zestig geschreven maar pas een decennium later bij de nog jonge en onbekende Rotterdams-Antilliaanse uitgeverij gepubliceerde Een vader, een zoon kreeg maar weinig Nederlandse recensies. Ook dit werk bestaat uit twee delen: de vader en de zoon, die achtereenvolgens aan het woord komen, samen verbonden in het voor in het boek opgenomen vertaalde motto van Wittgenstein: de grenzen van mijn taal bepalen de grenzen van mijn wereld. De Nederlandse ‘dolende ridder in knopen’ Jan Verbrugge is de trots burgerlijke alleen-vertegenwoordiger van een eigen beperkt rayon. Hij mag zakelijk gezien zijn hoofd met succes boven water weten te houden, thuis is de kalende verkoper iemand die buitengesloten wordt en die bij zijn vrouw, dochter en zoon logeert. De dichtende maar nietsnuttende zoon en de geminirokte begaafde doch zich verslingerende dochter (produkten van de jaren zestig), de kwijnende moederfiguur - alle drie hadden ze creatieve mogelijkheden, maar de botte vader heeft ze platgewalst met zijn burgerlijke standpunten en zekerheden. Afkomstig uit een arbeidersgezin, getekend door angst voor de crisistijd waardoor zijn vader werkloos werd, en kanker waaraan zijn moeder stierf, vecht hij voor economische zekerheid, voor brood op de plank, een goede sigaar, zijn mooie auto, nu en dan een aardig vrouwtje en Ajax op de zondagmiddag. De kritische zoon, die gedichten schrijft en veel leest, doorziet de vader en waardeert hem omdat hij de eigen vrijblijvendheid die zich achter dure woorden en vrijblijvend politiek engagement verschanst doorziet in zijn relativiteit.

In de jaren zeventig werden de ‘Curaçaose’ recensies op het werk van Boeli van Leeuwen, in tegenstelling tot de schaarse Nederlandse, een stuk positiever. Een nieuwe ‘generatie’ recensenten trad op. Net als de vorige bestond ze uit voornamelijk Nederlandse leraren Nederlands, maar het verschil was de veel grotere aandacht die deze leraren, mede als uitvloeisel van de mammoetwet, in hun onderwijs-curriculum aan de Nederlands-Antilliaanse literatuur gaven, aan hun pogingen om die literatuur vanuit de eigen Antilliaanse situatie te analyseren en de evalueren. Het door twee leraren Nederlands samengestelde Autonoom verscheen met achtergrondinformatie en interpretatiekaders. Hartog (Amigoe 7 IV 75) publiceerde een leesenquête van het Maria Immaculata Lyceum waar De rots der struikeling op vijftig, Een vreemdeling op aarde op 22 en De eerste Adam op 27 schoolonderzoek-lijsten voorkwam.

H.J. Vaders en Jos de Roo waren er beiden snel bij om Een vader, een zoon te recenseren en publiceerden op dezelfde dag elk een positieve recensie in respectievelijk de Beurs- en Nieuwsberichten (14 IV 78) en de Amigoe (10 IV 78). Jos de Roo roemde de grote taalbeheersing, de magische suggestie van de taal. De verteller zet de lezer op het verkeerde been, want de bekrompenheid van de vader neemt de lezer tegen deze figuur in, maar de zoon ‘vergeeft’ de vader! omdat hij drommels goed weet dat ook hij dank zij het werken van diezelfde vader economisch veilig is. De Roo vatte aan het slot van zijn recensie de ontwikkeling van vijf romans samen: van het metafysische in De mensenzoon en De rots der struikeling, gesymboliseerd in de Vader-God versus Zoon-Mens-verhouding, via de in Een vreemdeling op aarde gerealiseerde wending naar het aardse, de Mens-Moeder in de plaats van God de Vader, via de in De eerste Adam geëxploreerde medemenselijkheid, tot de nieuwe vader-zoon-verhouding in Een vader, een zoon, maar nu gespeend van elke metafysica.

Aart Broek interpreteerde Boeli van Leeuwens debuut De mensenzoon (1947) met de karakteristiek dat daarin een Vader zijn Zoon in de steek laat, dat een Vader zijn Zoon verraadt. Voortaan zou elke mensenzoon het verraad van de vader die hem in de steek laat moeten doorstaan, een van de belangrijkste motieven in het werk van Van Leeuwen. In dit laatste werk vergeeft de zoon de vader. De eerste creatieve cirkel is rond.