De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1959
Herinnerde historie
M.Th Hijlaard
H.E. Lampe
W.F.M. Lampe
J.V.D. Polanen
Ths. Waller
Don Walther

Mémoires schrijf je in de herfst van je leven, merkte de Arubaan W.F.M. Lampe op, toen hij zijn herinneringen In de schaduw van de gouverneurs (1968) en Buiten de schaduw van de gouverneurs (1971) publiceerde. Hij was toen inderdaad al ruim zeventig jaar. Ook de Surinamer Ths. Waller schreef zijn Surinaamse herinneringen van Boer Thomas toen hij de tachtig jaar bijna bereikt had. M.Th Hijlaard was eveneens boven de zestig toen hij zijn mémoires Zij en ik; jeugdherinneringen noteerde, die net voor zijn dood nog gepubliceerd werden. Gevolmachtigd Minister J.V.D. Polanen wijdde zijn Herinneringen aan mijn vader Johannes Hendrik Nelson Polanen de eerste neger-hoofdonderwijzer in Suriname (1882-1939) (1982) aan zijn beide ouders. Don Walther beschreef toen hij zestig was zijn eigen jeugd in Swietie Sranan. Kan me nog meer vertellen. Herinneringen aan een rotjeugd in Suriname (1989). Bij mémoires denk je vaak aan bekende en invloedrijke persoonlijkheden en dat waren de mémoire-schrijvers elk op hun gebied van bestuur, landbouw en onderwijs.

Frantz Fanon onderscheidt in zijn beroemde Les damnés de la terre (1961), in het Nederlands vertaald als De verworpenen der aarde (1973) in het hoofdstuk over ‘de nationale cultuur’ drie ontwikkelingsfasen in de literatuur van gekoloniseerde volken. In de eerste fase sluit de gekoloniseerde geheel aan bij de literatuur van het voormalige moederland. De inspiratie is Europees en past in de stromingen in de moederlandse literatuur. De tweede fase is een fase van bezinning maar ook verwarring, en de auteur probeert het eigene te zoeken in herinneringen, oude legendes, humor en allegorie. Het geschrevene wordt plaatselijk gepubliceerd en de auteur richt zich geheel tot het beperkte publiek in eigen land. Zowel M.Th. Hijlaard als Ths. Waller publiceerden hun herinneringen in plaatselijke bladen alvorens ze te bundelen. De derde fase tenslotte is die van strijd en verzet om het volk als een wekker wakker te schudden. (p. 167-168) Met de hierna te bespreken mémoires bevinden we ons - het zal duidelijk worden - in de tweede ontwikkelingsfase zoals Fanon die zag.

M.Th. Hijlaard: Zij en Ik werd al in de jaren vijftig geschreven, maar pas in 1978 gepubliceerd, al stonden er wel enkele fragmenten in Thea Doelwijt's Surinaamse anthologie Kri, Kra!; Proza van Suriname van 1972. Onderwijzer Hijlaard (Paramaribo 1890-1979) schreef zijn herinneringen vanuit zijn rijpe volwassenheid met de ogen van een kleine twaalfjarige jongen. Het zijn verhalen van zijn grootmoeder en zijn moeder - geen vader of man valt er in het gezin te ontdekken. Oma's herinneringen gaan nog terug tot de tijd van slavernij. Na de emancipatie is de familie bepaald niet rijk maar er heerst geen gebrek. De ik-figuur gaat naar school, leert goed en betreedt de normale way up door onderwijzer te worden.

Hijlaard beschrijft allerlei aspecten van huiselijk leven en het leven op het erf en de straat aan het begin van de twintigste eeuw. Daarnaast worden oude spelletjes, gebruiken en feesten beschreven. Niets hemelbestormends maar een tekening van het alledaagse leven. Op deze wijze wordt het boek een bron voor onze kennis omtrent het dagelijkse leven in de Surinaamse koloniale tijd met zijn afwisseling van lief en leed: ‘De erven met hun vrouwen en mannen, met hun huizen en huisjes, hun bomen en bosschages, hun schuttingen en hagen, vormden het milieu voor onze opvoeding tot gemeenschapszin. Ten goede en ten kwade. Ten goede het meest.’ (97)

Dat Michiel van Kempen (1993: 81-85) deze eenvoudige verteller met Emile Zola en Gabriel Garcia Marquez vergelijkt, lijkt overdreven. Maar laat ik hem gelijk geven als hij zegt dat de wereld van het vertellende jongetje een concentratie is van gebeurtenissen die de moeite waard zijn en die niet als los zand aan elkaar hangen maar die een samenhangend beeld opbouwen waarin toegewerkt wordt naar de climax van het verhaal, de dood van de grootmoeder aan het einde.

M.Th. Hijlaard vertelt in een natuurlijk Surinaams-Nederlands - daarme was hij in de jaren vijftig een van de eersten, onderwijzer notabene, die deze taalvariant voor literaire doelen durfde gebruiken! Hij hanteert nogal wat oude woorden en onvertaald Sranan Tongo, maar er is wel een woordenlijst achterin voor de jonge lezers.

Surinaamse ‘toestanden’

Is het boek van Hijlaard in de eerste plaats een poëtische evocatie van een verloren jeugd, Ths. Waller karakteriseert zijn Surinaamse herinneringen van Boer Thomas (1965) die eerder in 1963-1964 in het dagblad De West waren verschenen, als een serie ‘potpourrische verhaaltjes van uiteenlopende aard... ter kenschetsing van het klimaat der toen heersende opvattingen en omstandigheden.’ Thomas Waller was een telg uit een oud plantergeslacht, die van zichzelf schreef: ‘Lichamelijk ben ik geen volbloed, maar naar mijn gevoelen zeer zeker Creool.’ (151). Op een achter in het boek opgenomen foto zien we een nagenoeg blanke planter van de oude stempel voor zijn grote goed verzorgde landhuis. Waller groeide op cacaoplantage De Morgenster in het district Saramacca op en behoorde tot de Hervormde Kerk en was dus elite. Maar omdat het de planters economisch slecht ging, ontving hij slechts weinig onderwijs, wat hem evenwel niet belette van opzichter en vervolgens hoofdopzichter tot plantagedirecteur op te klimmen en tot lid van de Koloniale Staten en lid van het College van Algemeen Bestuur gekozen en benoemd te worden. Als voorbeeld van de oude traditionele plantersklasse hoorde hij tot de invloedrijke koloniale elite van het land.

Waller zelf vindt het woord mémoires een wat zwaar woord voor zijn 38 verzamelde stukjes, waarin hij zegt ernst en luim te willen afwisselen. Hij beschrijft de folklore van zijn land, maar ook de algemene ontwikkeling, kortom een persoonlijk beleefde historie. We zouden Wallers krantenbijdragen als Surinaamse ‘toestanden’ kunnen karakteriseren, die verhalende vertelwijze van de veranda, waaruit de brede belangstelling van de autodidactische erudiet blijkt. Folkloristische gebruiken met zijn vormen van syncretisme met zijn volksgeneeskunde die de verlichte schrijver in sommige gevallen als bedriegerij afdoet, maar waarin hij wel het kaf van het koren weet te scheiden, wisselen af met een enkel met smaak opgedist spookverhaal en verhalen van een traditionele geboorte, van dood en begrafenisgebruiken, van de aitide dede-oso met zijn Aansi-toris, van een verjaardagspartijtje, een traditioneel huwelijk, maar ook van trefoe, het Boze Oog en de heilige kankantrie. Daarnaast schrijft hij met kennis van zaken over tropische ziekten en de gevaren van een slangenbeet. ‘Surinaamse herinneringen’ biedt een schat aan historische informatie over de oude cultures, maar ook over de gouddelvers. In een vermakelijk hoofdstukje over een verjaardag laat hij zien hoe populair de negentiende-eeuwse Nederlandse dichters Borger en Helmers in zijn jeugd in Suriname waren. Over het Sranan Tongo merkt hij op dat het Surinaams een schone taal is en toch beminnen de Surinamers haar niet. Boer Thomas heeft weinig op met de ‘passiviteit’ der Creolen, maar is daarentegen heel positief over de immigratie van de Hindostanen, over hun werklust en spaarzaamheid. De ‘ondergang van ons Creoolse volksdeel’ vervult hem vooral met grote zorg. Hij toont met allerlei voorbeelden aan hoe Hindostanen en Javanen de Creolen inhalen en voorbijstreven. Aan het einde van zijn boek waagt Waller zich aan een toekomstbeeld, waarbij hij de in die tijd nogal eens gepredikte assimilatie als een hersenschim ziet en pleit voor een symbiose van wederzijds dienstbetoon, maar ieder met behoud van eigen zeden, gewoonten, geloof en riten - een multicultureel land waarin de bevolkingsgroepen elkaar respecteren.

‘een sieraad voor het ras’

Van later datum en een enigszins ander karakter zijn de herinneringen die Gevolmachtigd Minister J.V.D. Polanen wijdt aan zijn ouders. Maar omdat deze herinneringen eveneens de eerste eeuwhelft betreffen zijn ze hier op hun plaats. In Herinneringen aan mijn vader Johannes Hendrik Nelson Polanen de eerste neger-hoofdonderwijzer in Suriname (1882-1939) (1982) geeft hij een meer beschouwende dan verhalende beschrijving van zijn beide ouders, en hij geeft daarmee tegelijkertijd een beeld van de eerste eeuwhelft. Een oud Surinaam gezegde luidde ‘in Suriname mag men alle ondeugden bezitten als men maar niet echt zwart, Neger is.’ Polanen heeft een levenlang een felle strijd tegen deze rassendiscriminatie gevoerd, waar hij tegelijkertijd bewees dat waar gezegd werd dat ‘een kameel eerder door het oog van een naald kon gaan ‘dan dat Polanen om zijn kleur de 1e rang zou kunnen behalen’ (34) evenmin bewaarheid werd. In zijn strijd voor een way up in de maatschappij - de Hollanders gaan geen Neger tot hun evenknie maken - slaagde J.H.N. Polanen in 1912 als eerste zwarte Surinamer voor de hoofdakte oftewel de eerste rang! Hij werd vervolgens een veeleisende, strenge maar geliefde en toegewijde onderwijzer, wat tot uitdrukking wordt gebracht in zijn bijnamen die van djaka (black Jack = Zwarte Piet) in Oom Pol veranderde. (56)

De zoon legt in zijn beschrijving de volle nadruk op het gezinsleven van de uitgebreide familie Polanen, maar geeft daarmee impliciet een beeld van het onderwijs, van de EBG en het sociale leven in nette armoede van de kleine burger in de eerste eeuw-helft. De dominante, autoritaire maar rechtvaardige en sociaal bewogen vader vond zijn evenwicht en evenknie in de sociale bewogenheid en liefdadigheid van de moeder, ‘Moesje Polanen’. Een van de acht in de Surinaamse gemeenschap bekend geworden kinderen is de strijdbare dichter Kwame Dandilo (86-90).

‘mooie woorden zijn niet waar en ware woorden zijn niet mooi’

Van veel later datum is Don Walther: Swietie Sranan. Kan me nog meer vertellen. Herinneringen aan een rotjeugd in Suriname (1989). Walther Donner (1929) was zestig toen hij zijn herinneringen noteerde en omdat ook hij de periode vóór de Tweede Wereldoorlog beschrijft, merken we er hier iets over op. Onder het motto ‘mooie woorden zijn niet waar en ware woorden zijn niet mooi’ vertelt Donner over zijn jeugdjaren in de Gongrijpstraat, de bewoners van zijn buurt, het onderwijs en de Nederlandse literatuurles over Hildebrand en Frederik van Eeden. Vanuit de herinneringen van de schrijver die inmddels op leeftijd gekomen is krijgen we een nostalgisch beeld van hoe de auteur zijn jeugd ervaren heeft met zijn sport en spel, kattekwaad en eerste sex-ervaringen in de jaren voorafgaande aan de Tweede Wereldoorlog en de jaren van die oorlog zelf, waarmee het boek eindigt. Deze nostalgie is wonderbaarlijk in tegenspraak met de ondertitel van het verhaal ‘herinneringen aan een rotjeugd in Suriname’ en het fel kritische eerste hoofdstuk ‘wegwezen’, waarin ‘zo swietie is Sranang toch ook weer niet. Nooit geweest ook. Het werd en wordt bewoond door haatdragende, gefrustreerde, jaloerse, naijverige, kwaadaardige individuen die elkander het licht in de ogen niet gunnen en etnischer groepen die op elkaars vernietiging uit zijn.’ (9-10)

Dit soort uitspraken - en er vallen er meer uit dit eerste hoofdstuk te citeren met dezelfde strekking - benadert een echo van Albert Helmans felheid in De laaiende stilte van 1952 en er zullen niet weer zulke negatieve adjectieven aan Suriname gewijd worden voor René de Rooy zijn pen opneemt, maar wiens Verworpen vaderland pas in 1979 gepubliceerd zal worden.

Aruba

Veranderende samenlevingen vragen om een terugblik naar hoe het was en hoe het werd - in Suriname en in de Nederlandse Antillen. Op het kleine eiland Aruba dat zich vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw in razend tempo van een armoedig eilandje tot een modern geïndustrialiseerde gemeenschap had ontwikkeld was het niet anders. ‘Het zal goed zijn om zo nu en dan eens onze gedachten naar het Aruba van vroeger te laten afdwalen, naar dat Aruba met z'n eenvoudige mensen, z'n karige landbouw, zijn piratensprookjes en z'n idyllische rust,’ schreef onderwijzeres Laura Wernet Paskel in oorlogstijd in Ons eilandje Aruba. Haar manuscript bleef echter liggen, tot ver na haar dood de familie het op Arubadag 18 maart 1992 officieel presenteerde - bijna dertig jaar nadat het geschreven werd!

Is de geschiedenis van het manuscript dus al bijzonder, ook het leven zèlf van Laura Wernet-Paskel is ongewoon. Haar vader brengt haar dagelijks per ezel vanuit het toen verre buitendistrict Santa Cruz naar de school in Oranjestad. Een meisje dat langdurig schoolgaat is al niet zo gewoon, een meisje dat al op vijftienjarige leeftijd naar Nederland gaat om er voor onderwijzeres te studeren is ongebruikelijk voor die tijd. Laura presteert in Nederland uitstekend en kan al in 1931 benoemd worden als onderwijzeres aan de Mariaschool in Santa Cruz. Daar heeft ze tot haar ziekte in 1960 met veel enthousiasme gewerkt. Ze overleed in 1962.

Laura Wernet schreef haar boek geheel in de traditie van die tijd in het Nederlands. Ze heeft een kritische en onafhankelijke kijk op haar maatschappij, waarin ze de spanning tussen vroeger en nu centraal stelt, met een enigszins romantische terugblik op het oude Aruba dat arm was, in oppositie tot de realiteit van het moderne welvarende eiland.

De Arubaan was vroeger afhankelijk van de natuur, vooral van de regenval waarvan een goede oogst afhankelijk was. Men was arm maar tevreden. Nu - schrijft Laura - stellen de Lago-dollars van de olieraffinaderij de mensen in staat een betrekkelijke weelderig leven te leiden, terwijl ze de vreemdelingen tot miljonairs vetmesten. Het volk is zelfbewust èn materialistisch geworden: ‘Arm en rijk, jong en oud, man en vrouw dansen om het industriële gouden kalf. Als de droge tijd eens heel lang aanhoudt, dan bidt het volk niet om de regen, maar men schrijft ingezonden stukken in de krant om 't gouvernement te herinneren aan z'n plicht om de bevolking van drinkwater te voorzien.’

Laura Wernet kan heel fel zijn en windt nergens doekjes om. Ze staat heel kritisch tegenover de moderne medemens. Zo schrijft ze dat de Arubaanse bevolking van de voorouderlijke Indianen afstamt, maar dat de koloniale historie een menging van allerlei kleur en ras veroorzaakte. Aruba kende ook slaven. De Arubaan is daarom zelf een mengsel van kleuren, maar toch discrimineert hij: ‘ik geloof dat zelfs de Amerikanen met hun ingeboren donkere-rassenhaat niet zo'n grote afkeer hebben van Negers als de Arubanen.’ Laura Wernet veroordeelt het moderne individualisme. Ze wijst als mogelijke oorzaken de tijd van de slavernij en het gebrek aan zelfvertrouwen aan. Vroeger was de shon de baas, nu zijn de buitenlanders heer en meester op het eiland. Ze uit haar grote liefde voor de geschiedenis van haar eiland die toch zo onbekend is: ‘Wat ik hier neerkrabbel is zo hier en daar gegrepen uit dat volksleven: vertelseltjes nog niet helemaal verschimmeld, met meestal een bijgelovig tintje; een soort heidense magiek doorweven met spookgeschiedenissen, piratensprookjes, enz.’

Ze toont zich geïnteresseerd in de geschiedenis van de Indianen op het eiland, in de tijd van de slavernij, de goudwinning, de traditionele landbouwprodukten, in de ontwikkeling van Oranjestad en vooral de districten.

Laura Wernet-Paskel besluit haar verhaal met een ode aan het Aruba van vroeger èn dat van nu: ‘Ja, Aruba is werkelijk mooi, nu nog... 't Zou ook heel erg gek zijn als er een werk uit Gods Hand kwam zonder enige schoonheid. Men moet haar alleen weten te zoeken en... te vinden. We moeten ons nu eenmaal troosten met de gedachte dat er vroeger heel wat meer te genieten was vóór de mens begon te knoeien, maar we mogen blij zijn met wat we nu nog hebben. (...) Wat moet ons eilandje een paradijsje zijn geweest, waar men niet bang hoefde te zijn vandaag of morgen uit verdreven te worden.’

Naast deze stem van een begaafd pedagoge een bestuurlijk geluid in de mémoires van W.F.M. Lampe: In de schaduw van de gouverneurs (1968) en Buiten de schaduw van de gouverneurs (1971) met een nauwgezet verslag van zijn persoonlijke herinneringen aan zijn jeugd en werkkring als onder andere ambtenaar, waarnemend gezaghebber van de Bovenwinden, officier van justitie, notaris en politicus. Ook hij geeft dus een beeld van het Aruba van zowel vóór als ná de komst van de olie.

W.F.M. Lampe (1896-1973) begint met de eigen familiegeschiedenis die van Nederland naar Curaçao en vervolgens naar Aruba leidt. Aanvankelijk was het gezin Lampe in redelijk goede doen, maar als de vader die onderwijzer is, in 1902 overlijdt en het gezin zonder pensioen achterblijft, moet elke cent omgekeerd worden. De positieve keerzijde van de armoede is evenwel de saamhorigheid van de Arubanen. Het sociale leven was aangenamer dan het economische. De regering huldigt het laisser-faire-principe. ‘Men vegeteerde instede van te leven. Er werd door de overheid geen vinger uitgestoken om ook maar de geringste verbetering aan te brengen in de bestaande wantoestanden. Het leven leek doelloos en was ontmoedigend.’ Maar temidden van deze algemene lethargie toont de familie veerkracht en initiatief, wat Wem Lampe, zij het via een lange weg, zo hoog op de maatschappelijke ladder brengt dat hij een belangrijke rol in de politiek gaat spelen, onder meer als gevolmachtigd minister in Den Haag en als vice-premier op het moment dat de rellen van ‘Dertig mei 1969’ losbreken.

Een tijd waarin grote veranderingen plaatsvinden nodigt uit tot een terugblik op wat eens was. Toen Laura Paskel in 1911 geboren werd telde Aruba nog geen tienduizend inwoners, toen ze in 1931 uit Nederland terugkwam, was de bevolking nagenoeg verdubbeld. Als ze in 1944 haar mémoires schrijft, is de bevolking inmiddels gegroeid tot 37.337 - ongeveer vier keer zoveel als bij haar geboorte. Geen wonder dat men met enige nostalgie aan de goede oude tijd van rust terugdenkt. Maar de verworven welvaart wordt als pure winst gezien. Een grondtrek die de mémoire-schrijvers gemeenschappelijk hebben is desondanks een zekere nostalgie naar het onbedorven verleden waarin de mens lid was van die ene grote eilandelijke familie, een vorm van samenleven die met de modernisering voorgoed verloren ging. W.F.M. Lampe vergelijkt zijn twee boeken met dat van John de Pool: Del Curaçao que se va van 1935: ‘Wat De Pool over Curaçao van voorheen heeft verteld is mutatis mutandis, ook grotendeels op Aruba van toepassing. De verhalen van De Pool druipen van een gezellige en gemoedelijke sfeer, die langzaam maar zeker door de moderne tijd, met nieuwe zeden en gewoonten, naar de achtergrond is verdrongen. Het materialisme heeft daarna opgeld gedaan, een symptoom van welvaart. Ik heb de tijd waarover De Pool het heeft, op Aruba meegemaakt en kan daarom daarover meepraten.’ Maar John de Pool beschreef de elite, de Arubaanse auteurs het volk.

René de Rooy's Verworpen vaderland werd in 1979 posthuum gepubliceerd. Naast deze Nederlands-Caribische auteurs zijn er Carabisch-Nederlandse in de personen van journalist Johan van de Walle en de arts Luc Tournier met hun herinneringen vanaf de jaren dertig en veertig aan Curaçao en Suriname. Johan van de Walle: Beneden de wind (1974) en Een oog boven Paramaribo (1975) en Luc Tournier: Brieven van een koerantier (1976). De Curaçaose herinneringen verschenen later opnieuw en in uitgebreide vorm in Klein-Venetië; Curaçao in vroeger dagen (1990)