De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1954
Taalpolitiek in de jaren vijftig
Albert Helman

‘Je mondje zal zwart worden’

‘Een volk zonder taal is onbestaanbaar, een volk zonder nationale taal, met slechts talen - het opperste, diepste, meest intensieve communicatiemiddel - van minderheden, blijft in zichzelf verdeeld, en kan nooit ofte nimmer een natie vormen. Het kan niet tot een nationale verstandhouding noch een nationaal bewind komen. Zeker niet wanneer het een enclave is, met slechts heel verre buren, die een geheel andere taal spreken.’ (Albert Helman)

De inzet van Albert Helman met zijn herschrijving van Marc Connely's Green pastures was een dubbele adaptatie van talige en culturele toe-eigening. Albert Helman vertaalde het oorspronkelijke stuk uit het Noord-Amerikaanse zwarte milieu naar een gelijksoortig Surinaams milieu, en uit het Amerikaans-Engels naar een Surinaams-Nederlands. Onder regie van de uit Nederland door de Sticusa uitgezonden Edwin Thomas werd het stuk, na honderdvijftig repetities, waarvoor grote belangstelling was om mee te doen, opgevoerd. Edwin Thomas regiseerde in 1952 Bruma: De geboorte van Boni. Hij werd in 1953-1954 naar Suriname uitgezonden om Helmans Green pastures te regisseren & Wim Salm: Sjinnie, een adaptatie van M.J. Brusse: Boefje. In zijn Westwaarts (1956: 60-62) vergelijkt A. Donker de prestatie met Henriëtte Roland-Holst: Thomas More dat door Rotterdamse bootwerkers en fietsjongens gespeeld werd.

Green pastures werd door uitsluitend zwarte mensen gespeeld, waarbij een zwarte dominee het bijbelverhaal aan kinderen op Zondagsschool vertelt. In twee bedrijven hertelt deze op vermakelijke wijze het scheppingsverhaal, de zondeval van Adam en Eva, Kaïn, de latere zondvloed met Noach en diens ark, de hardnekkig herhaalde zonden van het menselijk geslacht, de aartsvaders Abraham, Isaac en Jacob, en van Mozes, de bevrijding Egypte en de tocht naar het Beloofde Land ‘om mijn volk weg te voeren uit de slavernij’

Dat God in Genesis met de mensen wandelt wordt letterlijk genomen, evenals dat God tot de mensen spreekt. Als Mozes voor de farao zijn goochelkunsten vertoont, wordt de derde plaag als volgt beschreven: ‘Mampieren in het bos, mampieren uit de zwampen, mampieren van de Cottica, kom hier in dichte dampen.’ Pharao verhardt zijn hart met de woorden dat het nog lang geen Emancipatie is. Het volk trekt na de verovering van Jericho het Beloofde Land binnen, maar het gaat toch weer mis, want ‘kras-taja’ groeit waar ‘cassave’ geplant is door de kinderen van No-meer-mi-kondre. Het stuk eindigt met de profeet Hosea die geen God van Wrake maar een God van Barmhartigheid preekt, waarna met een summiere verwijzing naar het lijden aan het kruis wordt afgesloten.

Hoever gaat de creolisering van het Nederlands? Helmans uitgangspunt was dat het Nederlands in Suriname fonetisch, morfologisch, idiomatisch en syntactisch verschilt van het Noordzee-Nederlands ‘al naar de sociale en ethnische klasse (die soms samenvallen) waartoe de gebruiker behoort.’ Albert Helman geeft God en de dominee uitsluitend ABN te spreken, de overige spelers hanteren allerlei gradaties van Surinaams-Nederlands.

Albert Helmans verkenningen van het Surinaams-Nederlands kunnen wel als pioniersdaad bestempeld worden. In 1950 had J.H.E. Ferrier in zijn proefschrift De Surinaamse samenleving als sociaal-pedagogische opgave nog vurig gepleit voor een Europees-Nederlands norm. Dat bleef de jaren vijftig door nog het algemeen geaccepteerde uitgangspunt. Het zal na Helmans toneelstuk nog tien jaar duren eer dit Surinaams-Nederlands voor het eerst officieel als uitgangspunt wordt bediscussieerd - en afgewezen. Op een in 1963 gehouden congres van taalleraren wordt besloten dat het standaard-Nederlands de norm moet blijven, maar worden wel een aantal specifiek Surinaams-Nederlandse idiotismen erkend. (Gobardhan-Rambocus) Ook (veel) later zal dit steeds weer een punt van discussie blijven in zowel de literaire wereld als het onderwijs.

Minder dan de waarde van een eigen Surinaams-Nederlandse variant, bestond er discussie omtrent de waarde van het gebruik van de landstalen Sranan Tongo en Papiamento voor cultureel-literaire doeleinden. Die werden geaccepteerd. Al in 1944 had Pierre Lauffer zijn Papiamentstalige bundel Patria gepubliceerd, in 1957 publiceert Trefossa (Henny de Ziel) zijn bundel Trotji in het Sranan. Beide horen vandaag de dag tot de klassiekers. De als Sticusa-regisseur uitgezonden Paul Storm bracht Shakespeares Midzomernachtsdroom (1953) waarvan Paula Velder grote delen in het Sranan Tongo vertaald had en klassieke muziek plaatsmaakte voor trom en zang uit de bosland-liederenschat. Een nieuw elan uit zich in de landstaal en sluit aan bij de oude orale traditie.

Exact diezelfde tijd speelt de toe-eigening van West-Europees toneel eveneens in de toneelcultuur van Curaçao. Maar de uitwerking vindt niet plaats in een eigen vorm van het Nederlands, dat op de Antilliaanse eilanden steeds als een vreemde taal is opgevat, maar in het Papiaments. In het begin van de jaren vijftig bewerkt May Henriquez twee stukken van Molière: Le Médecin malgré lui (1953) en L'Avare (1953) en G.B. Shaw: Pygmalion (1954), en René de Rooy: Juancho Picaflor [Don Juan en Cyrano de Bergerac] (1954). Ook deze werden met veel succes opgevoerd en gezien als een culturele overwinning van de eigen taal.

Taalonderzoek en discussie

De taaldiscussie aan het begin van de jaren vijftig is het logisch gevolg van de politieke ontwikkelingen rondom de autonomiebeweging en de totstandkoming van het Statuut. Ze spitst zich toe op de Nederlandse taaldominantie versus de emancipatie van het Sranan Tongo en het Papiaments, waarbij het onderwijs algemeen als hét machtige doorgeefluik van de Nederlandse taal en cultuur beschouwd én gebruikt wordt.

Het is opvallend, maar bepaald niet uitzonderlijk, dat in de taaldiscussie in Suriname en de Nederlandse Antillen steeds weer en nagenoeg uitsluitend naar moederland Nederland gekeken wordt - de Noord-Zuid-relaties zijn in deze ex-koloniën sterk dominant - en niet naar de mogelijke taalrelaties met de regio. Als we uitgaan van ruim dertig miljoen inwoners van het gehele Caribische gebied, dan tellen we daarvan ruim twintig miljoen Spaanstaligen, ruim vijf miljoen Engels- en Frans(créole)taligen en veel minder dan een miljoen Nederlandstaligen. Bijgevolg zijn de relevante talen dus de eigen nationale of groepsgebonden creooltalen als Sranan, Sarnami, Surinaams-Javaans en Papiaments, vervolgens het Nederlands als taal van het Koninkrijk en als officiële taal, het Spaans als de dominante regionale taal en het Engels als regionale en wereldtaal. Toch bleef de discussie veelal beperkt tot slechts een tweetal van die talen, namelijk de nationale talen in hun relatie tot het Nederlands.

Als Albert Helman op 27 augustus 1949 afscheid neemt in Amsterdam om in zijn geboorteland politieke verantwoordelijkheid te aanvaarden, wijst hij erop dat zijn volk met zijn ‘bloed- en cultuurmenging van vier werelddelen’ tot culturele eenwording gebracht moet worden via het onderwijs. Daarvoor is het Nederlands nodig, omdat het Sranan ongeschikt is om de eenheidstaal te worden: ‘Men zal moeten komen tot een eenheidstaal, die door allen wordt gebruikt, en het volk in contact brengt en houdt met de hele wereld.’ Het Nederlands biedt dat contact met de Westerse cultuur, maar daarnaast kiest Albert Helman als primaire cultuur- en handelstaal voor het Spaans. (Eldorado I: 386-388) Op een mulo-congres dat in 1956 gehouden werd, pleit Helman echter voor het Engels als taal naast het Nederlands. (Gobardhan-Rambocus 1997: 238) ‘Hij ziet het Surinaams als een interessant taaltje dat zo gauw mogelijk dient te verdwijnen. (...) De man is zo bilabiaal ten opzichte van zijn taal!’ verzuchtte Jan Voorhoeve (Meel 1997: 212, 251) die in 1950 en vanaf 1956 opnieuw in Suriname taalonderzoek verrichtte en die zich tot groot propagandist van het Sranan Tongo had ontpopt.

Grosso modo zijn er twee historische houdingen ten opzichte van wat in die tijd de taalproblematiek gaat heten. Er is een pro-Nederlandse en een pro-Sranan stroming. Inzake de traditionele pro-Nederlandse gedachte gold nog steeds wat Harry Johan Van Ommeren [1879-1923], opmerkte: ‘Wij Surinamers zijn Nederlanders door taal, zeden en culten. Wij zijn Nederlanders in deugden en gebreken. Alles wat wij zijn, zijn wij door Nederland.’ (Walle 1975: 16) Onderwijsinspecteur H.D. Benjamins (1850-1933) had een levenlang fel gestreden tégen het Sranan Tongo en vóór de verbreiding van het Nederlands. Hij wordt in elk taaloverzicht gememoreerd. ‘Dat we Suriname Neerlands twaalfde provincie mogen noemen danken we voor een deel aan het onderwijs en aan de kranten,’ zei Kraan (Walle 1975: 35). Als je geen Nederlands sprak, maar je eigen taal werd je gewaarschuwd: ‘Je mondje zal zwart worden,’ zoals E.F. Lo in Eldorado I: 474 schreef. Daartegenover had de onderwijzer Papa J.G.A. Koenders al van 1946-1956 zijn eenmanstijdschrift Foetoeboi [Loopjongen] in het Sranan Tongo (en Nederlands) volgeschreven, wat een vurig pleidooi voor de creoolse volkstaal inhield, want het Nederlands een beetje kunnen praten en het echt verstaan zijn twee verschillende zaken. (Kempen 1989: 65)

In hoeverre drong dit zo sterk gepropageerde Nederlands in alle bevolkingslagen door? Nogmaals Albert Helman, die het Nederlands (nog) als een taal van de elite ziet: ‘Het onderwijs wordt in het Nederlands gegeven, het Nederlands is de officiële taal, een groot deel der bevolking kan Nederlands spreken en schrijven, het is de omgangstaal tussen de meer ontwikkelde Surinamers.’ (Lichtveld 1957: 24) René de Rooy die op Curaçao had gewoond en daar vloeiend Papiaments leerde, oordeelde dat het Nederlands voor het Surinaamse publiek ‘levensvreemd’ was gebleven, maar dat de eigen variant Surinaams-Nederlands wel wortel schoot. (Lichtveld 1957: 101) De grote Sranan dichter H.F. de Ziel, beter bekend als Trefossa, die in 1957 zijn beroemd geworden geheel in het Sranan geschreven bundel Trotji zou publiceren waarmee hij de ‘Vader van de Surinaamse literatuur’ werd, oordeelde vragenderwijs: ‘De meeste leesstof wordt aangeboden in het Nederlands, een taal die men wel geleerd heeft, maar beheerst de “gewone man” deze taal wel voldoende om zich met succes in boeken te verdiepen?’ (Lichtveld 1957: 122) Ook hij ziet het Surinaams-Nederlands als een eigen variant met een eigen ontwikkeling: ‘De wegen waarlangs men het Nederlands verstaat en waarlangs men zich in het Nederlands uitdrukt zijn bij Nederlanders en Surinamers niet hetzelfde.’ (Kempen 1989: 122) Nogmaals: ‘Willen wij ons Nederlands - de voertaal - op peil houden, dan moeten wij ons voortdurend op Nederland oriënteren en niet op de cultuursfeer van de eigen omgeving. Hoe verdienstelijk dan ons Nederlands wordt, er gebeurt iets met ons gevoel van eigenwaarde. Je bent nooit jezelf, je moet altijd trachten een ander te zijn. Immers het Nederlands is voor ons belangrijk, maar wij zijn niet belangrijk voor het Nederlands.’ (Voorhoeve 1977: 36; Oostindie 1986: 82)

Een eendrachtige samenwerking van koloniale overheid en plaatselijke creoolse elite ten aanzien van nastrevenwaardige assimilatie - dat wil zeggen verwestersing, vernederlandsing - gaf de Nederlands taal en cultuur vaste voet in het multi-raciale, multi-culturele en multi-linguale na-oorlogse Suriname. Bovendien bleek het Nederlandse onderwijs de weg bij uitstek naar individuele maatschappelijke en economische vooruitgang. Een vertegenwoordiger van een jongere generatie, de bekende dichter R. Dobru beschrijft in Wan monki fri (1969: 33-35) hoe hij in 1955 tijdens de les Nederlands in de laatste klas van de AMS op school wordt uitgedaagd een gedicht in het Sranan Tongo te schrijven, een ongehoorde zaak in die dagen. Hij slaagde daarin glansrijk, net zoals Hein Eersel enkele jaren later op dezelfde wijze V.S. Naipaul overtuigde van de soepelheid van het Sranan.

Tegenwoordig wordt het Nederlands in de talige verscheidenheid en rivaliteit van de verschillende bevolkingsgroepen als bindende element gezien, want deze taal vormt hét lijmmiddel voor het algemeen uitgangspunt van assimilatie aan het Westen, wat assimilatie aan de Nederlandse taal en cultuur inhoudt: ‘In Suriname leefden de beschavingen naast elkaar. Hardnekkig verdedigde iedereen het eigen cultureel bezit tegenover vreemden. (...) Suriname was het land van de bevolkingsgroepen.’ (Walle 1975: 73) Het Nederlands is van ons allemaal, omdat het van niemand is en niemand het bij uitsluiting van andere bevolkingsgroepen kan claimen, aldus Lila Gobardhan (1998: 507-515

Nederland

In Nederland zien we in deze tijd twee diametraal tegenovergestelde houdingen, namelijk enerzijds het onkritisch opleggen van het Nederlands, anderzijds het aanvallen van het Nederlands ter verdedidiging van het Sranan en het Papiaments. Sommigen nemen een genuanceerd tussenstandpunt in. W. Gs. Hellinga voert een vurig pleidooi voor een tweetalig systeem op de Nederlandse Antillen, waar dan naast Papiamento een cultuurtaal goed geleerd dient te worden. Hellinga vindt dat Engels of Spaans daarvoor in aanmerking komen - een standpunt dat veel verzet van Antilliaanse kant oproept. In Eldorado (I-11: 482-491) maakt de taalgeleerde twee interessante observaties. De Nederlands-Caribische koloniën kennen het Sranan en het Papiaments als volkstalen, maar geen van deze twee is op het Nederlands gebaseerd. Terwijl er op de Spaanse, Franse en Engelse eilanden wel degelijk gecreoliseerde talen zijn die verwant zijn aan de Europese talen. Dat er geen gecreoliseerd Nederlands, geen Nederlands patois weerd gevormd, bewijst hoe weinig het Nederlands geworteld werd. Maar dan zijn er de verschillen tussen de twee landen. Er kon wel een Surinaams-Nederlandse variant ontstaan omdat de Surinamer werkelijk tweetalig is en in twee talen denkt en leeft. Die talen beïnvloeden elkaar dus, de sprekers ervan glijden vanzelf van de ene taal naar de andere. Maar de Antilliaan, die de eigen taal en een vreemde taal beheerst, schakelt bewust om en komt tot systeemscheiding van beide talen. Ergo: het Nederlands heeft op de eilanden nooit iets eigens verworven.

Sranan goldt traditioneel als een slaventaaltje, als onbeschaafde taal, als taal die ongeschikt is voor hogere culturele doelen. De taalgeleerde Jan Voorhoeve stelt: ‘Waar een volk zich van eigen waarden bewust wordt, uit zich dit allereerst in een taalstreven. Een volk ziet zijn taal als een nationaal bezit en een eigen culturele waarde, waarmee het zijn bestaan als volk bewijst en rechtvaardigt.’ (De Westindiër 6 VI 52) Het taalstreven loopt parallel met het politieke streven naar onafhankelijkheid. In Nederland zagen de Friezen in de taalstrijd van de Surinamers voor erkenning van het Sranan een parallel met de eigen strijd voor de erkenning van het Fries tegen de Nederlandse dominantie (De Tsjerne 1952)

De Nederlandse Antillen

Het Nederlands in Suriname had in de multi-raciale en multi-linguale situatie aldaar een unificerende functie. In de Nederlandse Antillen had het Papiaments die functie al vanaf de negentiende eeuw vervuld op de Benedenwinden en het Engels op de Bovenwinden. In 1949 vatte de van Suriname afkomstige maar op Aruba wonende E.F. Lo de Antilliaanse taalverhouding Papiamento - Nederlands - Engels als volgt samen: ‘Het Nederlands zal nooit de volkstaal kunnen verdringen en goed beschouwd is het een gelukkig verschijnsel, dat het volk iets heeft dat het als eigendom beschouwt, en dat een bindmiddel voor het volk is. (...) Wat geldt voor het Papiaments op de A.B.C. eilanden, geldt ook voor het Engels op de Bovenwindse eilanden.’ (Eldorado I-10: 474-476)

Voor het Nederlands in de Nederlandse Antillen bleven het Nederlands de functies over van ‘taal van de wet, de taal van het parlementaire debat, de taal van de administratie, de taal van de handelscorrespondentie, de taal van die kantoren en werkplaatsen, waar een groot deel van de bevolking zijn brood verdient, de taal van de belangrjkste kranten en de taal, die een groot deel van de dag door de radio naar binnen komt.’ ((Veritatis Causa in Christoffel I-1: 63-67) De soms felle Antilliaans-Nederlandse taaldiscussie spitst zich toe op de onderwijsinstructietaal - en dat tot op de huidge dag. Met name Nelly Winkel heeft zich met deze voertaalproblematiek beziggehouden. Ze pleit in Christoffel (I-1: 68-78) voor de moedertaal, met name in het onderwijs, maar met inachtneming van een grondig onderwijs van een tweede taal, want ‘het is niet voldoende wanneer de officiële taal als vak gedurende een groot aantal uren wordt onderwezen; werkelijke beheersing kan slechts door langdurig gebruik er van worden verkregen.’ Ze pleit daarom voor bilinguaal onderwijs en nuchterheid want ‘geforceerd overschakelen op een andere taal, in een emotionele opwelling of om politieke redenen zou al even onverstandig zijn als het negeren van de landstaal tot nu toe is geweest.’

Ondanks grote verschillen in positie en richting van het Nederlands in Suriname en de Nederlandse Antillen loopt de strijd voor de erkenning van de eigen talen gelijk op in beide landen. Beide landen willen een definitief einde maken aan de diglossie. Zoals Trefossa glashelder aantoonde wat het Sranan vermag door in Trotji een negentiental sonnetten van hoge kwaliteit samen te brengen, zo leverde de jonge schrijver Frank Martinus Arion het poëtisch bewijs dat Papiaments een volwaardige cultuurtaal is door vertalingen van enkele sonnetten van Willem Kloos te maken. De toneelliteratuur was al voorafgegaan met het bewijs dat Papiaments en Surinaams-Nederlands geschikte media waren om een publiek een avond op hoog niveau te boeien.