De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1946
Vier prozaschrijvers
Cola Debrot
Albert Helman
Rudie van Lier
Boeli van Leeuwen

‘Wie weet moet men de wereldbol bereizen alleen om zijn geluk te ondergraven,’ zou Cola Debrot in 1948 schrijven aan boord van het S.S. Boskoop, dat hem naar de Antillen zou brengen. Albert Helman en Boeli van Leeuwen waren al direct na het aflopen van de oorlog naar hun respectieve vaderlanden afgereisd. Onrust - dat is wat deze mensen in het bloed zit, een migrantengevoel dat tevens hun literaire werk beheerst.

‘Ik wil naar Holland, ik wil naar Holland, zoo lag ik soms 's nachts te kermen in mijn bed. Holland leek mij het onbereikbare,’ schreef Rudie van Lier over zijn jeugd in Suriname. Met het volwassen worden in Nederland bleef de onrust: ‘Het gevoel van het kind, dat toen tusschen twee landen stond, is uitgegroeid tot mijn verlangen, dat zich tusschen twee werelden beweegt.’ (Praehistorie 1946: 15-16)

Nagenoeg gelijktijdig met de in het vorige hoofdstuk besproken poëziebundels verschenen er van dezelfde schrijvers enkele prozawerken. Zo publiceerde Cola Debrot: Bid voor Camille Willocq (1946) en de grote roman Bewolkt bestaan (1948), Boeli van Leeuwen: De mensenzoon (1947), Albert Helman: Teutonenspiegel (1946) en Kleine kosmologie (1947), en Rudy van Lier een prozawerk dat hij - verwarrend genoeg - opnieuw de titel Praehistorie (1946) meegaf.

Cola Debrot

Als Criterium-redacteur had Cola Debrot bekendheid verworven met zijn literair-theoretische artikelen en diverse verhalen. In 1946 verscheen de novelle Bid voor Camille Willocq, waarin Debrot een drievoudige binaire positiebepaling uitwerkte: een metafysische in de tegenstelling geloof en rede, een culturele tussen Europa en Amerika, en een persoonlijke tussen burger of kunstenaar. Wat Debrot in zijn polemiek met Gerard Knuvelder in Ars et vita theoretisch had uitgewerkt in die zin dat het kunstwerk tegenstellingen verzoent, bracht hij ook in literaire praktijk, samengevat in de zin ‘Ik bewoon geen vast gebied, ik reikhals naar de aarde als ik in de hemel en naar de hemel als ik op aarde ben.’ In ieder mens huizen verschillende tegenstrijdig lijkende mogelijkheden en persoonlijkheden.

Met Bid voor Camille Willocq schreef Debrot een verhaal over een dichter die bedelmonnik wordt en een monnik die zich onder de nieuw aangenomen naam dr Londenning, tot een bekend chirurg op Fifth Avenue ontpopt. De twee hoofdfiguren Camille Willocq en Lucien Nox (let op de naamgeving!) beschreef J.J. Oversteegen in zijn Debrot-biografie als ‘verscheurde zielen die op verschillende wijzen de wanhoop trachten te overwinnen, maar daarin slechts slagen door te kiezen voor tijdelijke levensvormen, het schrijverschap, het kloosterleven, zwerven als bedelmonnik of zich verschuilen achter de gevel van de maatschappelijke respectabiliteit.’

De onrust, de levensangst, het innerlijk dualisme blijft Camille achtervolgen, de onzekerheid over ‘het ver-dragende onherroepelijk besluit dat hij had genomen om de weg te kiezen, mogelijk naar Amerika, mogelijk naar Afrika of Azië, in ieder geval verweg van het onvergetelijk Europa.’ (205)

In de grote roman Bewolkt bestaan, die speelt in de jaren twintig en dertig, zijn de broers Oscar en Ferdinand Bournouille en oom Anton ‘tragische afstammelingen van een uitstervende familie op het eiland’. Het volksgeloof wil dat verkoop van een plantage drie doden van familieleden eist. Nadat plantage Miraflores inderdaad verkocht wordt, pleegt Oscar zelfmoord en sterven ook Anton en Ferdinand. Op een gegeven moment ‘vereenzelvigt’ de schrijver zich met het romanpersonage als hij schrijft dat Ferdinand op veertienjarige leeftijd naar Nederland was gegaan, waarna de verteller vervolgt dat hij daar jarenlang heimwee naar het zuiden had gekoesterd.

Cola Debrot was al in de jaren dertig met Bewolkt bestaan begonnen. De aandrift zou de constatering geweest zijn dat Curaçaos harmonische cultuur van de eeuwwisseling aan het verbrokkelen was. De hoofdpersonages zijn steeds op weg en leven tussen twee culturen, de Europese en de Caribische. Het zijn ontwortelden, de broeder Bournouille uit Curaçao, Constant Redin uit Guadeloupe, Carlota Campbell uit Venezuela; displaced persons die vanuit hun tijdelijk verblijf in Europa terugverlangen naar hun geboorteland, waar zij echter ook alleen in de marge kunnen leven. Het op het eerste oog zeer fragmentarische karakter, zoals het leven nu eenmaal is, blijkt in het kunstwerk dat de roman is een hecht doortimmerde structuur te vormen. Ook hier intensiveert kunst de tegenstellingen en verzoent ze tot een systeem van hogere orde.

W.R. Menkman had nogal wat bedenkingen tegen de dikke roman, waarin volgens hem veel geschrapt had kunnen worden. Hij zag bij Debrot een ‘neiging tot contemplatie, zelfkritiek en Weltschmerz’. Wat de grondgedachte betreft, sloot hij bij een uitspraak van Debrot zelf aan: een synthese tussen de humanistische en de religieuze levensopvatting. ‘Men kan in dit boek ook iets anders lezen. En wel, dat Westindische jongelieden, die, in hun eigen omgeving daarop slecht voorbereid, naar de Europesche wereld overgebracht worden, gevaar loopen geestelijk in verwarring te geraken; maar, dat zal wel niet des schrijvers bedoeling geweest zijn.’

Henk Dennert verwijt Cola Debrot een ‘on-Antilliaans zijn’, want ‘het tropische element treft men bij Debrot zelden aan’. Hij is Europees, waardoor het persoonlijk accent verloren is gegaan. Hij wijt dit gemis aan Debrots langdurig verblijf in Europa en de academische vorming daar. Dennert ontwaart somberheid, ontgoocheling, een zoeken naar iets wat op aarde onbereikbaar is, een verlangen naar rust dat de Caribische eilanden zouden kunnen geven.

De grote belangstelling voor Debrots werk in Nederland werd niet gespiegeld op Curaçao. Cola Debrot gold in de jaren veertig nog als een Antilliaanse schrijver in Nederland; hij publiceerde immers bij Nederlandse uitgevers in Nederlandse tijdschriften die gelezen werden door Nederlandse lezers. Voorzover men van Antilliaans-katholieke zijde aandacht aan Debrot besteedde, was dat met argwaan. Hendrik de Wit veronderstelt dat deze ‘geringe waardering’ nog steeds het gevolg was van de beschreven ‘rassentegenstelling’ in Mijn zuster de negerin van 1935.

Rudie van Lier

Rudie van Lier Praehistorie dateert van 1946, maar de vier verhalen werden al in 1932-1934 geschreven werden en ook als zodanig gedateerd in de uitgave. Van Lier gebruikt voor de derde keer dezelfde titel wegens ‘het gevoel op weg te zijn naar een vollediger leven dan dat van het oogenblik. Ik schrijf alleen over dingen die ik overwonnen heb. Het is een raad die ik eens kreeg, ik heb die leren waardeeren.’

Praehistorie bevat proza van een nog geen twintigjarige over het volwassen worden en de vragen ‘hoe te leven?’ en ‘wat van het leven te verwachten?’. Het verhaal Christofoor dateert uit de tijd, ‘dat het christendom een van de interessantste problemen voor mij was’. Verder komen er twee verhalen van verlangen voor. Het uitvoerigste verhaal ‘De drie veeren’ beschrijft de liefde van een negentienjarige die geconfronteerd wordt met een onoverbrugbare kloof in zijn liefde voor een iets oudere, wat meer ervaren vrouw - de jongen die nog scholier is en het meisje dat al tweede-jaarsstudente is. Het bijna bereikte geluk verlaat de schooljongen op het laatste moment: ‘Ik werd weer monnik, maar het gevoel van groei keerde terug.’ Het sprookjesachtige ‘In een schoolschrift geschreven’ is een romantische vertelling van schipbreukelingen die op een weelderig eiland de vrouwen van hun dromen aantreffen en veroveren, maar beseffen dat ze weer afscheid zullen moeten nemen omdat de levensreis vervolgd moet worden. Waar is de rust?

Boeli van Leeuwen

Boeli van Leeuwen schreef zijn novelle De mensenzoon (1947) in een pennestreek, op de ochtend na zijn huwelijksnacht - op een trieste, stervende Curaçaose plantage doorgebracht. (Amigoe 22 augustus 1980) In de vier delen ‘avondmaal’, ‘Judas’, ‘Pilatus’ en ‘Lama Sabachtani’ zoekt de auteur ‘de innerlijke Christus te benaderen en niet het geraamte van feiten en voorschriften dat de wereld opgetrokken heeft.’ Boeli van Leeuwen opent met kritiek op de kerk: ‘Het Christendom in zijn huidige vorm heeft weinig gemeen met de leer van Jezus Christus. De voornaamste oorzaak van de kloof tussen Jezus en het Christendom is de popularisatie van zijn leer door een kaste van beroepsgodsdienstigen, die zelden het diepste wezen van dezen mens heeft doorgrond.’

‘Ieder mens heeft een ander beeld van Christus,’ schrijft de auteur in zijn voorwoord, ‘het is voor een kerkelijke mens bijna onmogelijk de Christusgestalte te benaderen.’ Hij tracht tot een geheel nieuw begrijpen van het gebeuren te komen en stelt in zijn verhaal daartoe de figuren Judas en Pilatus centraal. Met Pilatus' vraag ‘Wat is waarheid?’ wordt voor Van Leeuwen de Grieks-Romeinse cultuur in één statement samengevat, de vraag ‘Waarom moest Judas Christus verloochenen?’ is het ‘kernpunt en tegelijkertijd de grootste vraag in het Nieuwe Testament’. Het antwoord luidt: ‘De tragiek van het Judas-verraad is de tragiek van de gehele mensheid (...) Zijn daad was een lotsdaad en hij heeft net zoo min schuld aan zijn eigen handeling als ieder ander.’

Het verraad van Judas betekent in De mensenzoon de vervulling van de Schrift en het is Jezus zèlf die Judas als verrader aanwijst: ‘Vanaf dit oogenblik was hij [Judas] een goddelijk bezetene, die een hoog bevel met het brood in zich droeg.’ Boeli van Leeuwen probeert het oude verhaal vanuit het algemeen menselijke te lezen en te begrijpen. Van Pilatus heet het dat hij een afkeer van de massa heeft, ‘hij kon niet aannemen dat er in een slaaf iets anders kon leven dan een slavenziel. (...) Hij zag liever 100 slaven omkomen dan één edel paard de poot breken.’ Levend mens-zijn incorporeert voor Van Leeuwen de dood: Christus en Judas moeten beiden sterven: ‘Christus' hele bestaan en levensdoel is in één regel te bevatten: stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren. Met andere woorden: Alles wat materie is vergaat op den duur, alles verdwijnt en verrot in de loop der eeuwen, alleen de geest, de gedachte en het gevoel zijn onsterfelijk, want ze zijn goddelijk.’

In de confrontatie van Jezus en Pilatus zijn Klassiek Romeins scepticisme en Christelijk geloof gepersonifieerd. Op Pilatus' bekende vraag naar de waarheid, antwoordt Jezus, dat hij op de wereld gekomen is om te getuigen van de waarheid: ‘Een ieder die uit de waarheid is hoort naar mij.’ Ook het uiteindelijke vonnis van Pilatus dient ‘de voltrekking van een noodlottigheid’.

Boeli van Leeuwen tornt met zijn herschrijving aan het overgeleverde bijbelverhaal. Hij heeft erg veel aandacht voor Judas' verraad. Deze krijgt immers als het ware de opdracht van Jezus om deze te verraden. In de Hof van Gethsémané geeft de discipel Judas, de verlosser Jezus geen verraderskus, maar maakt Jezus zich zelf bekend. In feite laten alle discipelen hun meester in de steek om de profetieën te vervullen.

Jezus sterft met twijfel in zijn hart, waarbij Van Leeuwen juist de kruiswoorden ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten?’ die door Mattheüs en Marcus zijn opgetekend als de laatste woorden van Jezus benadrukt, en niet de bijbelwoorden ‘Vader, in uw handen beveel ik mijn geest’ dat door Lucas wordt geschreven, of ‘Het is volbracht’ dat evangelist Johannes meldt.

De mensenzoon waarvan slechts ‘acht exemplaren verkocht werden’ en dat nu als ‘curiosum’ bij de auteur in de kast staat, is gebouwd op enkele motieven die constanten in het werk van Boeli van Leeuwen zullen worden: de waarheid van het leven betekent dat het de dood in zich draagt, en de problematische vader-zoon-relatie. Voor Boeli van Leeuwen betekende zijn debuutroman het onder woorden brengen van een algemeen menselijke ervaring, ‘in de noodlotsverbintenis tussen Jezus en Judas is de eenheid van tegenstellingen die we dagelijks om ons heen zien in licht en donker, leven en dood.’ Het is alsof we Cola Debrot horen...