De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

1945
Een verrijking in het gamma van het toetsenbord der Nederlandse literatuur
Cola Debrot
Albert Helman
Rudie van Lier
Boeli van Leeuwen

Op 17 juli 1946 vierde de Surinaamse vereniging JPF (Justitia, Pietas, Fides - de vereniging ontleent haar naam aan de Surinaamse wapenspreuk) haar eerste lustrum op Curaçao, ter gelegenheid waarvan de bekende onder het pseudoniem Albert Helman schrijvende auteur overkwam om de feestvreugde luister bij te zetten. In een van zijn lezingen behandelde L.A.M. Lichtveld wat hij noemde de ‘Invloed van West-Indië op de Nederlandse letterkunde’. Lou Lichtveld besprak hier als eerste de Nederlands-Caribische literatuur als eenheid door zijn literaire alter ego Albert Helman, zijn van Curaçao afkomstige kunstbroeder Cola Debrot en de Surinamer Rudie van Lier in een adem te noemen en met elkaar te vergelijken. De rede zelf heb ik niet kunnen achterhalen, maar de krant versloeg ze uitgebreid.

Volgens Lichtveld zijn de genoemden een trio van on-Nederlandse literatoren omdat zij alle drie het Latijns-Amerikaanse element in de Nederlandse literatuur hebben gebracht, met vertelstructuren, een suggestief, atmosferisch uitbeelden, kortom door middel van ironische speelsheid en het kritisch vermogen van een zeer eigen vorm: ‘een spotten met de ernst die een uitdrukking is van hoger ernst’. Lichtveld noemt het schrijven van deze drie een verrijking in het gamma van het toetsenbord der Nederlandse literatuur. De houdbaarheid van deze karakterisering is op dit moment van minder belang dan de gezamenlijke noemer, die de werken van deze auteurs enigszins losweekt uit het vaste kader van de Nederlandse literatuur, welke in die tijd als literatuur in de Nederlandse taal gezien wordt.

Tot nu toe heeft de West meer ontvangen van Nederland dan Nederland van de West, maar dat kan voortaan anders, want, poneert Lichtveld, ‘de inspiratie moet van hier komen. Er is in Nederland grote belangstelling, niet speciaal voor de West, maar voor het nieuwe, het oorspronkelijke, het exotische in de letterkunde.’ Binnen dit kader maakt Lou Lichtveld zichzelf tot pleitbezorger van de schrijvers uit De West, die hij een eigen plaats binnen de Nederlandse letteren toedicht - zoals al die auteurs uit de Oost die plaats al lang bekleden. In de retoriek van die dagen roept hij tot de schrijver en de lezer: ‘kijk over de dijken en duinen, kijk naar een wijder gebied, waar de koraalrotsen, de divi-divi-bomen, de savannah's en de brede rivieren zijn, waar mensen wonen met merkwaardige karakters, mensen die diepe zielsconflicten hebben. En zie dat niet met het oog van den, zelfs jarenlangen, tourist, maar met het oog van den kunstenaar, die in zijn gevoelige ziel als een filmtoestel al die indrukken opneemt en deze weergeeft in die moeilijke, vaak onhandelbare, doch prachtige Nederlandse taal, die het instrument van de Nederlandsen schrijver is.’ (Beurs- en Nieuwsberichten 5 VII 46)

De door Lichtveld verwoorde specificiteit van de schrijver uit de West zal in de jaren na de Tweede Wereldoorlog dikwijls en soms luidruchtig benadrukt worden.

Ook de sinds 1936 op Curaçao wonende Nederlandse arts Chris J.H. Engels schreef rond dezelfde tijd over het ‘eigen cultuurgebied!’, inclusief het uitroepteken achter deze titel. Hij plaatste die eigenheid al aan het einde van de negentiende eeuw in het Spaanstalige Curaçaose tijdschrift Notas y Letras (1886-1888) en zag ze herleven met zijn eigen Nederlandse periodiek De Stoep (1940-1951). Waarin bestaat dat eigene van de Nederlands-Caribische auteur? Chris Engels zet het niet af tegen de Nederlandse literatuur, zoals Lichtveld deed, maar tegen de Spaanse regio: ‘Indien niet in deze eeuw een soort Nederlandse invasie had plaatsgevonden, het Nederlandse onderwijs de teugels in handen had genomen, veel meer Nederlandse ambtenaren uit waren gekomen, een soort verhollandsing van de wetgeving had plaatsgehad enz. enz., dan zou het hier doodgewoon Zuid-Amerikaans zijn geweest.’

Aldus het weekblad Curaçao op 30 november 1946. Door die verhollandsing is dit gebied niet een pure kopie van Latijns-Amerika, maar is het een eigen cultuurgebied met een eigen specifieke beschavingsgeschiedenis als ‘een Noord-Nederlandse cultuurenclave in een Iberisch Zuid-Amerika’.

Waar Lichtveld het eigene afzet tegen Europa, doet Chris Engels dat dus tegen Latijns-Amerika. Op te merken valt dat Engels hierbij uitsluitend aan de eilanden denkt, niet aan Suriname. Het is de verdienste van Lichtveld dat hij beide gebieden in zijn karak-terisering betrekt.

In ‘Bevolkingsgroepen op Curaçao’ kwam ook Cola Debrot, eveneens alleen sprekend over het eiland Curaçao, tot eenzelfde conclusie: ‘Ik voor mij meen dat de Curaçaonaars cultureel een eenheid vormen, omdat zij (...) te midden van het pathetisch en gepassioneerd Iberisch gezelschap het meest edele Nederlanderschap vertegenwoordigen: menging van christendom, nuchterheid en innigheid, een menging die de sfeer en de voedingsbodem der vrijheidsgedachte vooronderstelt.’ (Debrot, Cola, Verzameld werk, deel 1, 1985: 21)

De autochtone stem

Op het moment dat deze karakteristieken van een eigen Nederlands-Caribische literatuur geformuleerd worden, zijn er een aantal auteurs actief, die elk op eigen wijze op zoek gaan naar dat eigen karakter. Zij geven in enkele dichtbundels als het ware het literaire antwoord. Aan de door Lichtveld hiervoor al genoemden kan achteraf de Curaçaoënaar Boeli van Leeuwen, die een jaar later zal debuteren, toegevoegd worden.

Dat levert in de na-oorlogse jaren twee generaties van Nederlands-Caribische dichters op, die weliswaar nogal uiteenlopende figuren waren, maar in wie toch een zekere parallellie in levensloop en literaire ontwikkeling te traceren valt. Ze bevonden zich alle vier in Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Na het einde van de oorlog publiceerden drie van hen hun poëtische oogst, die inclusief Van Leeuwens debuut, achteraf en vergeleken met wat er later geschreven zal worden, nog sterk Europa-gericht aandoet en nauwelijks of niet Caribisch. Het is de moderne lezer dan ook niet zonder meer duidelijk wat Lichtveld bedoelde met zijn karakterisering van het drietal als schrijvend met ‘ironische speelsheid’ en andere specifiek Caribische karakteristieken die deze auteurs uit de West apart van de Nederlandse zou plaatsen.

Zowel Debrot als Helman kenmerken zich door een groot technisch-poëtisch vermogen dat zich in traditionele vormbedrevenheid uit. Door de strenge vorm die de dichters zich veelal kiezen - beperkt door metrum en rijm - lijkt hun poëzie nogal cerebraal, een verwijt dat hun nog al eens gemaakt wordt. Maar de emotie is er wel degelijk, bij Debrot wat meer bedwongen, bij Helman vrijer. Beide dichters zorgen voor zorgvuldige compositie van het individuele gedicht zowel als van een dichtbundel als geheel. Vergeleken met hen is Rudie van Lier veel slordiger waarbij hij de indruk wekt zijn directe gevoelens zonder veel aandacht voor technische zaken neer te pennen en ook later niet meer te schaven.

De dichters maken na de oorlog hun poëtische balans op door te publiceren wat ze vaak al veel eerder geschreven hadden. Daarmee gaven ze de Nederlandse lezer de mogelijkheid kennis te nemen van enkele stemmen uit de West. Weliswaar had Helman al veel gepubliceerd en was hij al een bekend auteur in Nederland, weliswaar had Debrot van zich doen spreken in Forum-bijdragen en als Criterium-redacteur, weliswaar gaf Van Lier zijn poëzie slechts in een mini-oplage uit van honderd exemplaren, maar nu wáren ze er en ze werden gelezen en besproken. De Nederlandse literatuur kreeg met hun werk ongemerkt een extra dimensie. Boeli van Leeuwen publiceerde in eigen beheer op Curaçao, werd op zijn eiland nauwelijks opgemerkt en drong in het geheel niet tot een Nederlands leespubliek door.

De gedichten van René de Rooy (1917-1974) die in De Stoep verschenen doen sterk aan dit soort gedichten denken, maar zijn gladder en gelikter van vorm. Deze dichter die op Curaçao woonde, neemt wel Curaçaose ervaringen tot uitgangspunt, zoals bijvoorbeeld in ‘Het landhuis (Cas Abau), dat verscheen in De Stoep van november 1944. Volgens zijn geboortejaar zou ook Hugo Pos (1913) hier passen, maar deze debuteerde en publiceerde pas op latere leeftijd.

Cola Debrot (1902-1981)

Cola Debrot werd geboren op Bonaire, maar groeide op Curaçao op, tot hij op veertienjarige leeftijd - midden in de Eerste Wereldoorlog - voor verdere studie naar Nederland vertrok. Hij debuteerde al in 1918 met een klein bundeltje jeugdgedichten dat hij de voor zichzelf sprekende titel Heimwee meegaf. Ook Albert Helman zou relatief jong debuteren met het bundeltje jeugdgedichten De glorende dag (1923). Rudie van Lier debuteerde met een eerste gedicht toen hij zeventien was en publiceerde later nog gedichten die hij op twaalfjarige leeftijd geschreven had! Cola Debrot zocht en vond aansluiting bij het Nederlands tijdschrift Forum, waarin onder meer ‘De Mapen’ en de bekende novelle Mijn zuster de negerin verschenen.

Debrot deed twee studies: rechten en medicijnen. Hij en zijn Amerikaanse vrouw Estelle Reed waren nogal nomadisch van aard en reizen en verhuizen zat deze kosmopolieten in het bloed. Ook hierin komt Cola Debrot met de anderen overeen. Maar uiteindelijk vestigde hij een huisartsenpraktijk in Amsterdam. In Nederland werd hij bekend als redacteur van het tijdschrift Criterium. J.J. Oversteegen heeft het in 1994 allemaal uitvoerig beschreven in de tweedelige biografie ‘In het schuim van grauwe wolken; het leven van Cola Debrot tot 1948’ en ‘Gemunt op wederkeer; het leven van Cola Debrot vanaf 1948’.

Met het citaat uit Navrante zomer, ‘Slechts wie de donkre uren heeft doorleden / Vindt bij zijn Muze eindelijk gehoor,’ wordt de vroege poëzie van Cola Debrot goed gekarakteriseerd. In 1945 publiceert hij vlak na elkaar twee poëziebundeltjes: Bekentenis in Toledo en Navrante zomer. De eerste verscheen nog clandestien in het voorjaar. Het is een dunne bundel met slechts dertien gedichten, waarin een fictieve Spaanse barokdichter zijn ‘hevige liefde’ voor de prinses van Eboli en zijn ‘eigenaardige verhouding’ tot de Verlosser uitzingt. De bundel is zwaar van christelijke symboliek in zijn onvervuld verlangen naar de ‘kromgebogen Kruispaal, op den Berg der Schaduwen’ [21]

De gedichten spreken van gevoelens van eenzaamheid en gespletenheid wegens een onmogelijke religieuze identificatie, ze zijn doortrokken van het dualisme tussen lichaam en ziel, tussen hemel en aarde. Ze verwoorden een levensgevoel dat Debrots gehele leven en zijn multiculturele kosmopolitische ervaringen doortrokken heeft: de ervaren tegenstellingen zijn elkaars spiegelingen, de essentie ervan wordt gevonden en beleefd in de verbinding van de tegenstellingen, in de lichtbundel die de spiegelingen van aarde en hemel, lichaam en ziel verbindt, met de mogelijkheid van verlossing die in de gedichten zelf besloten ligt. Schrijven maakt de mens bewust van de dualismen en in de schrijfact heeft hij de mogelijkheid onverzoenbare tegenstellingen op te heffen.

Cola Debrot schept afstand en tijd door als een fictieve schrijver een verliefde jongeling tijdens de barok in het Spaanse Toledo te situeren. Toledo is voor hem dé plaats bij uitstek waar Moorse en Spaanse culturele tradities elkaar raakten en diepgaand beïnvloedden. Toledo is het snijpunt van Afrika en Europa - kortom, Cola Debrots jeugd op Curaçao.

In de titel ‘Navrante zomer’ valt al direct de tegenstelling tussen bijvoeglijk en zelfstandig naamwoord op. J.J. Oversteegen noemt het een heterogene bundel met zijn liefdesverzen, portretgedichten, tijdsgedichten, kwatrijnen en dertien sonnetten. In totaal bevat deze dunne bundel negentien gedichten, waarin gevoelens van wanhoop en zelfs waanzin en ontgoocheling de dominante motieven zijn. Het woord ‘wanhoop’ keert zelfs acht keer terug. De actualiteit van de Tweede Wereldoorlog wordt beschreven in het aan Ed. Hoornik opgedragen ‘Dachau’ en in ‘Evacuatie der gekken’. Het dualisme aards - hemels van Bekentenis in Toledo maakt hier plaats voor een dualisme op de aarde zelf, dat van liefde en dood. Met de liefde begint en eindigt de bundel, maar in het begin leidt ze tot eenzaamheid en aan het einde tot wanhoop. Somberheid, noodlot en dood overwinnen de liefde, maar kunnen zelf door niets bedwongen worden. De wending van de zeventiende eeuwse Spaanse barok naar het hier en nu van de dichter houdt versombering in. Godsdienst als troost wordt nu vermeden, warmte en liefde wordt gezocht, maar de dichter eindigt ‘naar geest ontgoocheld en naar lichaam ziek’.

Albert Helman (1903-1996)

Als Albert Helman in 1945 zijn Ontsporing uitgeeft, heeft hij al heel wat werk op zijn naam staan. Hij heeft steeds een grote publicatiedrang gekend. In het laatste gedicht ‘Ballade op mijn lijfspreuk’ luidt het dan ook ‘'t Is maklijker aan doodsgedachten wennen dan aan het denkbeeld dat geen mens mij leest. (...) Ik zal het nimmer weten of van de regels die mijn hand thans schrijft en duizend andre, alles wordt vergeten, of er één woord, één zucht beklijft...’

Lodewijk Alfons Maria Lichtveld werd geboren in Paramaribo waar hij opgroeide tot hij op achttienjarige leeftijd naar Nederland vertrok voor studie in de muziek en letteren. Hij werkte als mee aan het tijdschrift De Gemeenschap toen hij in 1926 met zijn literaire debuut Zuid-Zuid-West kwam, een herinnering aan zijn tropische jeugd in Suriname en een positiebepaling ten opzichte van Nederland.

De vroege Helman is vooral bekend geworden door de historische roman De stille plantage (1931). Hij reisde veel en was in de Spaanse burgeroorlog correspondent voor de N.R.C. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij actief in het verzet. In 1946 zou hij terugkeren naar Suriname. Geheel geïntegreerd in de Europese maatschappij, bleef hij toch steeds bezig met zijn geboorteland.

In het in 1945 gepubliceerde Ontsporing maakt Helman de balans op van zijn gedichten, geschreven van 1935 tot 1945. De titel ‘Ontsporing’ wordt direct in het eerste gedicht verklaard; ze slaat op de positie van de dichter zelf die ‘alle sporen bijster in de grote stad verdwaald’ is. Een Surinamer in Nederland.

Albert Helman schrijft tijdloze romantiserende verzen, gedrenkt in de christelijke en hellenistische traditie. Hij schenkt daarbij grote aandacht aan metrum en ritme en vooral klank en rijm. Hij polijst zijn gedichten tot de strakke vormen van kwatrijn en sonnet, maar veroorlooft zich van tijd tot tijd de vrijheid van een minder gebonden versvorm. De woordkeus is archaïserend, de zinsbouw gekunsteld: ‘De beste dichters zijn ook de beste technici, al is het omgekeerde ook nóg zo onwaar.’ Trouwens, de gehele bundel is zorgvuldig gecomponeerd in vijf delen, die achtereenvolgens een persoonlijke plaatsbepaling bevatten; gedichten over de nacht, angst en dood; de actualiteit van oorlog en vrede verwooord in beelden rond klassieke personages; persoonlijke liefde en geloof vewoord in Middeleeuws mysticisme; en uiteindelijk geloof, niet in christelijke zin maar in de poëtische schepping door middel van poëzie. ‘Niets dan de intuïtie van een die met een vreemd gevoel van onrust breekt met de traditie,’ zegt ‘Ballade op mijn lijfspreuk’.

Rudolf Asueer Jacob (Rudie) van Lier (1914-1987)

Rudie van Lier noemde zichzelf nog wel eens een ‘vreemdeling in de Nederlandse letteren’ en niet ten onrechte. Hoewel goed bevriend met Forumleden als Menno ter Braak en E. du Perron, en met Fred Batten die zijn werk bezorgde.

Geboren en opgegroeid in Paramaribo in ‘de gegoede, geassimileerde, gekleurde koloniale burgerij’, ging Rudie van Lier zoals gebruikelijk op vijftienjarige leeftijd naar Nederland, waar hij in Den Haag het gymnasium volgde, waarna hij culturele antropologie, sociologie, geschiedenis en filosofie in Leiden, Parijs en Chicago studeerde. Hij vervulde diverse functies waaronder bij de Stichting voor Culturele Samenwerking van Suriname, de Nederlandse Antillen en Nederland (Sticusa 1948-1950). In 1949 werd hij buitengewoon Leids hoogleraar in de sociologie en de cultuurkunde van Suriname, de Nederlandse Antillen en het Caribische gebied. Van 1955 tot aan zijn pensionering in 1980 was hij vervolgens hoogleraar in Wageningen bij de Afdeling Agrarische Sociologie voor de Ontwikkelingslanden.

Literair zocht en vond Van Lier nauwe en intensieve aansluiting bij de mensen rond het tijdschrift Forum, waarin hij onder het pseudoniem R. van Aart zes gedichten publiceerde. Later schreef hij ook voor Criterium en Libertinage.

Rudie van Lier stelt literair veel minder voor dan zijn twee tijdgenoten, maar hij is wetenschappelijk bekend door zijn klassiek geworden dissertatie Samenleving in een grensgebied (1949). Poëzie is voor hem slechts één middel om zich persoonlijk te uiten. Na zijn vroege werk - drie bundels onder de titel Praehistorie - in de jaren veertig, is er pas in 1974 de bundel Rupturen.

In 1944 publiceert Van Lier in een oplage van niet meer dan honderd exemplaren, waarvan vijfentwintig gesigneerd voor goede vrienden, de gedichtenbundel Praehistorie - een titel die Van Lier vijf jaar eerder eveneens had gebruikt voor de uitgave van een aantal gedichten en die hij later opnieuw zou gebruiken voor een proza-uitgave. In de uitgebreide bundel van 1944 werd een periode van achttien jaar dichterschap chronologisch geordend vastgelegd. Van Lier valt steeds weer op die ene titel ‘Praehistorie’ terug omdat hij steeds weer op zoek is naar de eigen voorgeschiedenis, zoals hij in ‘Een samenspraak’ schrijft: ‘wat er blijft uit het verleden is enkel droom van mijn verloren mogelijkheden’. In het bekende gedicht ‘Uit vrees’ zegt de schrijver: ‘Zoo keert wat eens is uitgezonden / Vervreemd als nieuw weer tot ons in.’ Wat je geschreven hebt herinnert je later aan wie je eens was en nu dus niet meer bent. Van Lier wil het ‘wezen uit een vóór mij geweest bestaan’ met behulp van zijn poëzie vastleggen. Daartoe dient alles wat geschreven werd. De bundel bevat daarom gedichten die geschreven werden van 1926, toen de dichter dus nog maar twaalf was, tot 1942 - de gymnasiumtijd in Den Haag en de studietijd in Leiden.

Dit uitgangspunt impliceert dat de lezer nogal wat schooljongens- en studentenpoëzie, puberteits- en adolescentenpoëzie van ver uiteenlopende kwaliteit onder ogen krijgt. Praehistorie bevat nogal stroeve gedichten qua maat, in traditionele vormen als sonnet en kwatrijn. Ze maken de indruk onmiddellijk geschreven te zijn, zonder dat er daarna aan gevijld of geschaafd werd. De beste gedichten hebben een ironische ondertoon, als van die Leidse student uit de vorige eeuw, Piet Paaltjens. Twee motieven keren steeds terug, die beide met volwasssen worden te maken hebben. Enerzijds is er de beschrijving van verliefdheidjes, een erotiserend element, te karakteriseren met wat in die tijd werd aangeduid als ‘kalverliefdes’, een keer aangeduid als ‘puberteitsspleen’, een wat vroeg oude jongeman die met zijn gevoelens en hormonen nog niet zo goed raad weet. Anderzijds is er het identiteitskarakter en de verantwoording van de in een andere cultuur afgelegde weg.

Het sensuele ‘Roodkapje’ vertelt van het sexueel ontwaken van een veertienjarig meisje en haar eerste liefdeservaring. Het werd op Hemelvaartsdag in 1933 geschreven, toen Van Lier dus negentien was. Het werd in 1946 door de Bezige Bij apart herdrukt en werd dus kennelijk gewaardeerd, maar het is niet meer dan een wat flauwe herschrijving van het sprookje.

Van Liers levensgevoel is gedrenkt in het kleine geluk der dagelijkse dingen: de school en de studie, een vluchtige ‘zij’ en lichte erotiek, ironiserend met zekere zelfspot beschreven. De verhalende gedichten met een bewust onbeholpen kreupelverzen-achtig karakter zijn nog de beste. In het vers realiseert de dichter zich een gedroomd leven, een wachten op het wonder.

Hij ontleent zijn beelden aan Europa, het klimaat en de natuur; er is weinig Caribisch in te vinden. Zo begint het laatste gedicht met verwelkte rozen, een nog talmende zomer en regen die de tuinen herfstig maakt - dat is Nederlandse metaforiek geen Caribische. Wie met een titel als ‘het landhuis’ aan Curaçao denkt wodt geconfronteerd met een huis tussen Wassenaar en Leiden. De buitenwereld heeft trouwens geen grote rol, de gedichten zijn sterk persoonlijk en ontlenen weinig inspiratie aan de omgeving, maar komen voort uit het eigen innerlijk, meer en vaker uit innerlijke gedachten en gevoelens dan indrukken van buitenaf.

In enkele voorbeelden van metapozie toont de dichter zijn eigen kijk op zijn poëtische werk. ‘Onvoltooide’ eindigt met ‘Mijn stem, die streeling brengt in klanken. / Die zou het diepste van mij zeggen kunnen / Ver van mijn wil en wat ik heb gezocht / Van uit mijn ruiterlijke eenzaamheid: / Zoo was ik ook, hoor hoe ik was.’ Die laatste zin bevat de inzet van Van Liers poëzie die meer was dan puberale Spielerei in zijn verkenning en vastlegging van het eigen wezen. In een terugblik zegt Van Lier zelf in het ‘ter inleiding’ van zijn bundel van 1944 dat de gedichten een deel van zijn leven zijn - ze hebben de al te ernstige jongeman die uit het eenzame kind gegroeid was geholpen door de verveling van de school, de benauwenis van sommige gezelschappen, van de lange eenzame achtermiddagen. Zij stelden hem is staat zich met hun geheime lichtzinnigheid spelenderwijs van een te grote ernst te ontdoen. Ze hebben hem vrijgemaakt. Poëzie die helpt naar de volwassenheid toe: ‘Maar altijd is er weer die jongen die wil drinken / En onder blauwe hemel als een god wil wonen. // Was ik die jongen? Kom, je was toch nooit vitaal, / Je was zoo dikwijls moe, niet argeloos genoeg, / En dan een god... misschien een enkele maal / Des zomers satyr, die een keurig badpak droeg.’

Cola Debrot, Albert Helman en Rudie van Lier zijn alle drie dichters in een grensgebied, zij schreven vanuit wat men tegenwoordig vanuit multicultureel perspectief de ‘fertile verge’ (Boorstin) is gaan noemen, op het creatieve raakvlak waar culturen als het ware over elkaar heenschuiven. De Caribische jeugd en het volwassen worden in Europa bevruchtten beide hun werk. Bij alle drie is de inspiratie persoonlijk, de metaforiek Europees en niet Caribisch. Ze staan voor een groot deel in de Westerse literaire traditie met hun gebruik van traditionele vormen als sonnet, kwatrijn en ballade. De door rationaliteit bedwongen emotie van Debrot en van Van Lier herinnert aan Forum. Albert Helman is lyrischer, hij is minder woord-econoom dan de overige twee en debuteerde dan ook in De Gemeenschap.

Maar toch ziet J.J. Oversteegen geen andere verwantschap van Debrot met de gedichten van zijn overige Criterium-auteurs, dan de traditionele vorm. Debrot schrijft ‘katholieke taal, maar nauwelijks katholieke literatuur’. In de polaire tegenstellingen en een dualistische levensvisie ziet Oversteegen het ‘hispanisme’, de Spaanse kant van Debrots bestaan en afkomst: ‘Cola Debrot, een Spanjaard onder de Hollanders.’ Michiel van Kempen schrijft over Rudie van Lier dat hij zich onderscheidt van Nederlandse generatiegenoten als Hoornik, Gomperts, Vasalis, Aafjes en Lehman door het migrantenmotief: het zich nergens thuisvoelen van de emigrant, van de tussen wal en schip geraakte. Dat is met Nederlandse schrijvers onvergelijkbaar, maar daarmee hoort hij wel bij Nederlands-Caribische schrijvers. Helman verwoordt eveneens het gevoel van ‘Nergens meer thuis te zijn’. Van Lier heeft literair ook veel gemeen met zijn klasgenoot op de lagere school in Paramaribo, Hugo Pos: de muziek, de erotiek in het werk, het ouder worden, het vermogen tot relativering, het komische en de vorm van het puntdicht. Ook Cola Debrot kent het heimwee en het gevoel van displaced zijn. In ‘Parijse kwatrijnen’ schrijft hij liever de rede dan de godsdienst te hebben, maar dat hij eindigt in Europa ‘naar geest ontgoocheld en naar lichaam ziek’. We zien dat de drie Nederlands-Caribische auteurs zich onderscheiden, dat had Lichtveld in 1946 ook al opgemerkt. Maar wij als moderne lezers ontwaren bij elk van de drie nogal zwaarwichtigheid en ernst. Waar Lou Lichtveld de ‘ironische speelsheid’ zag is niet duidelijk geworden.

Boeli van Leeuwen (1922)

Willem Cristiaan Jacobus van Leeuwen werd geboren op Curaçao. Hij studeerde in Nederland, waar hij door de Tweede Wereldoorlog overvallen werd, zodat hij pas na de bevrijding terug kon naar Curaçao. Daar trouwde hij met Dorothy Debrot, een nichtje van Cola. Boeli van Leeuwen maakte vervolgens zijn studie af, promoveerde in Amsterdam, volgde colleges vergelijkende rechtswetenschappen in Barcelona en werkte vijf jaar op een advocatenkantoor in Caracas. Terug op Curaçao bekleedde hij tot zijn pensionering ambtelijkle functies, waaronder die van Secretaris van het Eilandgebied.

In 1947 publiceert Boeli van Leeuwen een bundel poëzie, Tempels in woestijnen en de novelle De mensenzoon. Hij zal in de jaren vijftig en zestig en in de jaren tachtig en negentig opnieuw literair productief worden.

Boeli van Leeuwen is een generatie jonger dan Debrot en Helman, een halve generatie dan Van Lier. Als enige van het viertal debuteerde van Leeuwen in het Caribisch gebied zèlf. In Tempels in woestijnen dicht hij over Curaçao en zijn Europese oorlogservaringen, maar in feite - evenals de overige drie - meer nog over zichzelf: Ik ben zoals ik ben, een positiebepaling ten opzichte van het eigen ik, zijn levenservaringen voor en tijdens de oorlog, aspecten van zijn eiland en de inwoners daarvan, zijn familie en vooral zijn geloof. Kortom, hij schrijft al in zijn debuut over die onderwerpen die later de steeds terugkerende dominante thema's en onderwerpen van zijn romans zullen worden. Maar hij kiest voor die inhoud nog wel een traditionele, zelfs wat archaïserende stijl die niet van exotisme vrij is als hij over Willemstad schrijft als een ‘stad van donkere tevreden mensen, kinderen van licht en stank; kan een sterveling een rijker leven wensen?’

In de zorgvuldige compositie van deze eerste bundel - de enige dichtbundel die Van Leeuwen ooit zou publiceren - toont de dichter zich de metafysicus die de persoonlijke Godsrelatie centraal stelt. Het epische ‘Isla di Makwakoe’ opent met het invallen van het avondduister in de Sint Jorisbaai. Het gedicht vertelt van donker naar licht. Vissers varen in de avond met afgewend hoofd zo snel mogelijk aan het eiland voorbij omdat ooit hier iemand zijn netten uitwierp, weliswaar veel ving, maar krankzinnig werd. Een blanke piraat werd er na moorden op heren, priesters, vrouwen en een slavenjager, door duivel, god en degen verlaten, aan een rots geklonken. Juist in deze baai zoekt de ‘ik’ verkoeling. Hij wast zich schoon door het water van de baai en het hemelwater. In de ochtend begroet hij een stralend nieuwe dag. Hij ervaart er ‘tempels in woestijnen’, want ‘geen zonde en gedachte kan voor lange tijd bestaan / In deze zonnegloed, die wondere kristallen / Op mijn slapend lichaam achterlaat.’ Gelouterd door de natuur keert de dichter terug.

De vier Nederlands-Caribische auteurs die zich direct na de oorlog aan een leespubliek presenteerden waren allen religieus geïnspireerd, maar stonden eveneens in meerdere of mindere mate op gespannen voet met de orthodoxie. Cola Debrot prefereerde Parijs boven Rome en Genève: ‘Mijn vader, een aanhanger van Calvijn, huwde mijn Roomse moeder voor de schijn. / Derhalve mijd ik Rome en Genève / om in Parijs te drinken klare wijn.’ Albert Helman dichtte in de laatste afdeling ‘Rebellenpsalm’ in het gelijknamige gedicht in de laatste strofe ‘Elk heeft zijn lot, / zo zegt men, in zijn eigen beide handen, / en schept naar eigen beeld zijn god.’ Boeli van Leeuwen predikt in zijn vraag naar de theodicee een geloof zonder god en spreekt van ‘de machteloosheid van een uitgeputte God’ en een ‘doodgeboren christus’.

Alle vier verwoorden ze in hun positiebepaling de dubbelervaring van Europa en hun geboortegrond. Cola Debrot situeert zijn eerste bundel in Toledo als het culturele kruispunt van Afrika en Europa, Albert Helman geeft zijn bundel de titel ‘ontsporing’ mee, Van Lier heeft een sterke behoefte zijn eigen praehistorie te bepalen. Boeli van Leeuwen integreert de dubbelervaring van de oorlogservaringen in Europa en de jeugd op Curaçao compositorisch zodanig in zijn bundel dat ze elkaar als in een spiegel weerkaatsen. De persoonlijke inzet en betrokkenheid van alle vier is hoog en ernstig. Wie de hiervoor gegeven citaten leest, zal Lou Lichtveld toch gelijk geven dat het kritisch vermogen van een zeer eigen relativerende vorm bij deze dichters ‘een spotten met de ernst die een uitdrukking is van hoger ernst’ inhoudt.