De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

De brug van Paramaribo naar Willemstad
Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005
Deel 1
Nederlands-Caribische literatuur

Inleiding: taal, cultuur en taalmigratie

De Nederlands-Caribische literatuur manifesteert zich voor het eerst aan het einde van de achttiende eeuw, zet zich aarzelend en nog incidenteel voort in de negentiende eeuw, kent weliswaar een aantal beoefenaars rond de laatste eeuwwisseling, maar komt pas in de tweede helft van de 20^e eeuw tot echte bloei. Zodra er een drukpers komt (Suriname 1772, Sint-Eustatius 1790, Curaçao 1812 - maar misschien al eerder) verschijnen er ook de eerste nieuwsbladen. Deze bladen bevatten de vroegste literaire voortbrengselen van kolonisten en creolen die plaatselijk geproduceerd, gedistribueerd en geconsumeerd worden. In de tweede helft van de achttiende eeuw bloeide de kolonie Suriname niet alleen economisch, maar ook cultureel. Er ontstond plaatselijk toneelleven dat zich concentreerde rond enkele schouwburgen. In 1775 werd de eerste geopend, een jaar later was er eveneens sprake van een schouwburg van het joodse deel van de bevolking. ‘In de laatste jaren van de 18de eeuw kwamen te Paramaribo tooneelgezelschappen als paddestoelen uit de grond,’ schrijft de Encyclopaedie voor Nederlands West-Indië in 1916. Net als in het moederland in die tijd, was er een florerend genootschapsleven zoals een ‘Gezelschap van Geleerde Joodsche Mannen’ dat een geschiedenis van de kolonie publiceerde, er waren letterkundige verenigingen die almanakken en tijdschriften uitgaven, de eerste kranten verschenen. Kortom, een tijd van economische bloei voerde in zijn kielzog de culturele bloei mee. Hoewel een genootschap als ‘De Surinaamsche Lettervrinden’ slechts enkele jaren bestond (1785-1790) zijn de literaire producten in de vierdelige uitgave Letterkundige Uitspanningen (1785-1787) tot vandaag de dag bekend.

De eerste kolonisten-auteurs traden vanuit verenigingsverband als individu welbewust naar voren in de persoon van dominee J.G. Kals (1702 - ?), die ‘pleitte voor een vreedzaam en gelijkberechtigd samenleven tussen blanken en gekleurden’ in de kolonie (Lichtveld-Voorhoeve 1958: 126); de satirische dichter Hendrik Schouten (1745 - ?) die in 1772 een officieel interraciaal huwelijk aanging en in zijn gedichten tegen rasvooroordelen schreef; de pastorale dichter Paul François Roos (Amsterdam 1751 - Paramaribo 1805) en anderen. Ze vallen als beschrijvers van het ‘plantersleven en kristenijver’ te karakteriseren (Cairo 1984: 30).

Tegen deze bloei stak het literaire leven op de eilanden magertjes af, al verschenen er vanaf 1790 ook in Sint-Eustatius, en vanaf 1812 op Curaçao de eerste kranten met daarin de vroegste koloniale literatuur en ontstonden er even later eveneens letterkundige genootschappen in de vorm van toneel- en leesverenigingen, hun impact lijkt heel wat geringer dan in Suriname. Er is uit die tijd dan ook geen op de voorgrond tredende auteur van de eilanden bekend.

De eerste kolonisten-auteurs schreven voornamelijk in de moederlandse traditie wat de vorm en de inhoud betreft, maar gaven zich bij tijd en wijle toch over aan een lokale onderwerpskeuze, zodat zij de vroegste blik van binnenuit op het koloniale leven gaven. Zij verwoordden het rolbevestigende standpunt van de kleine, blanke elitegroep, van het establishment. Zo wordt er over het volk geschreven dat in de geschreven literatuur zelf nog geen eigen stem heeft. Echter wel in de orale literatuur, maar die vond niet in het Nederlands plaats.

Een tweede moment van Nederlands-Caribische literatuur onstaat in de decennia na de Emancipatie van 1863, rond de laatste eeuwwisseling in Suriname. Terwijl de literair-culturele bloei zich in die tijd op Curaçao in het Spaans ontplooide, schreven in Suriname een tiental auteurs in het Nederlands. Het demonstreert de divergerende ontwikkeling van de talen in de twee West-Indische kolonies. Suriname ontwikkelt in zijn veeltaligheid het Nederlands. Op de eilanden slaagt de taal van het moederland er nooit in écht wortel te schieten; Engels, Spaans en Papiamento domineren daar.

Ondanks dit taalverschil zien we velerlei overeenkomst tussen de auteurs uit beide landen, die eerder als ‘dichterlijke naturen’ dan als volwaardige literaire auteurs gekarakteriseerd kunnen en moeten worden. Hun gedichten zijn vaak niet veel meer dan rijmelarijen, maar hun populariteit was groot, mede omdat ze hun veelal humoristische en satirische werk bij allerlei gelegenheden zelf op knappe wijze wisten voor te dragen. Zij maakten gebruik van het populaire medium feuilleton in de krant. Ze richtten zich op de actualiteiten in de maatschappij waarvan ze een gewaardeerd deel uitmaakten. Zij schreven over allerlei aspecten van hun land, zoals over belanrijke historische gebeurtenissen, over sociale misstanden, zij klaagden aan of bespotten in proza en poëzie.

Hoewel Thea Doelwijt in haar uitgave Geen geraas en getier in 1975 aandacht voor deze auteurs vroeg, moet geconstateerd worden dat ze tot nu toe veel te weinig bestudeerd werden. Te noemen vallen Kwamina, F.H. Rikken, E.J. Bartelink, J.S. Samuels, A.W. Marcus, J.G. Spalburg, R.D. Simons, G.T. Rustwijk en J.C. Kruisland.

De eerste echte auteurs die een literair oeuvre van hoge kwaliteit zullen opbouwen worden rond de eeuwwisseling geboren. Onder hen zijn de tot nu wel als de twee grootste auteurs die de Nederlands-Caribische literatuur heeft voortgebracht, de Bonaireaan Cola Debrot (1902-1981) en de Surinamer Albert Helman (1903-1996). Naast deze twee dienen van Suriname M.Th. Hijlaard (1890-1979), Anton de Kom (1898-1945) en Wim Bos-Verschuur (1904-1985) genoemd te worden. De Antilliaanse eilanden bezitten in deze tijd enkele schrijvers die in het Papiamento en Spaans schreven. Ook in deze tijd manifesteert zich het echte Antilliaanse talent nog niet in het Nederlands. Naargelang hun talent produceren deze auteurs óf heimat-literatuur voor eigen parochie óf werk van internationale allure. De besten onder hen zijn kosmopoliet en bewegen zich met gemak in diverse talen en culturen. Zij zijn degenen die de Nederlands-Caribische literatuur geïnitieerd hebben en haar op internationaal niveau hebben getild.

Zowel Cola Debrot als Albert Helman leefden het grootste deel van hun leven in Europa en analyseerden de gevolgen van de koloniale geschiedenis voor hun persoonlijke leven en hun positie temidden van de multi-raciale bevolkingsstructuren in hun landen van herkomst. Ze richtten zich daarbij op een Europees leespubliek en vonden zo aanvankelijk een plaatsje als ‘exotische’ schrijvers binnen de Europees-Nederlandse context. Albert Helman pleitte in zijn debuutroman Zuid-Zuid-West (1926) voor meer aandacht voor de oorspronkelijke Indiaanse bewoners van Surinames binnenland: ‘Alle koloniaal bezit is vrijwillig op zich nemen van een plicht... Indien gij slechts wist hoe schoon dit land is, hoe innig het leven daar... Mijn arm, arm land...’ (112) Cola Debrot bepaalde in zijn debuutroman Mijn zuster de negerin (1935) de positie van de witte ten opzichte van de gekleurde Curaçaoenaar; zijn antwoord was dat ze door de historische banden als familie met elkaar verbonden zijn. Beide auteurs bouwden een groot oeuvre op, maar bleven in eigen land lange tijd eenzame voorlopers die nauwelijks weerklank of waardering vonden. Maar met hun analyse van de Caribische mens in zijn multi-raciale samenleving, diens houding ten opzichte van zijn specifieke geschiedenis, en de migratie waren er drie dominante thema's voor de volgende decennia gegeven.

Een volgende generatie zal in de auteurs Rudy van Lier (1914-1987), Hugo Pos (1913), René de Rooy (1917-1974), Oda Blinder (1918-1969), Boeli van Leeuwen (1922), Jules de Palm (1922), Tip Marugg (1923), E. Bruma (1925), Shrinivasi (1926), Charles Corsen (1927-1994), Bernardo Ashetu (1929-1982) een aantal grote talenten voortbrengen.

In de daarna volgende generaties groeit de Nederlands-Caribische literatuur exponentieel en vallen er zoveel namen te noemen dat het onbegonnen werk is om ook maar enigszins volledig te willen zijn. Tot de grootsten horen ongetwijfeld R. Dobru (1935-1983), Bea Vianen (1935), Frank Martinus Arion (1936), L.H. Ferrier (1940), Astrid H. Roemer (1947), Ellen Ombre (1948) en Edgar Cairo (1948). Voorlopig lijken nog geen jongere auteurs het niveau van deze generatie te evenaren, laat staan te overtreffen. Het dominante thema van hun werk is een grondige analyse van de traditioneel gesegmenteerde, multi-raciale maatschappij, waarin de gekleurde en zwarte mens numeriek, de witte mens echter sociaal-economisch domineerde.

Meervoudige migratie

De Caribische mens is een migrant. De witte mens is vanuit de Oude Wereld gekomen als ontdekkingsreiziger en werd vervolgens vrijwillige kolonist en settler in een nieuwe wereld. In zijn veroveringsdrang en goudzucht moordde hij de autochtone Indiaanse mens uit of deporteerde hij deze naar de winstgevende mijnen. Even later kwamen de joden als balling en vluchteling vanwege de vervolgingen van de inquisitie. De zwarte mens werd geroofd en gekocht en tijdens een mens-onterende middle passage in slavernij vanuit het Zwarte Werelddeel als een stuk spierkracht naar de Nieuwe Wereld getransporteerd. Blank kapitaal en kader buitten zwarte arbeid uit. Uit allerlei delen van de wereld kwamen kleinere immigrantengroepen. Handel, plantages en slavernij - dat waren de historische constituenten van de Nederlandse wingewesten in De West. Toen in 1863 de emancipatie van de slaven een feit werd, loste Suriname het tekort aan werkkrachten op door het importeren van Hindostaanse contractarbeiders uit Brits-Indië en Javanen uit Oost-Indië. In de twintigste eeuw vestigden de multi-nationals Shell en Lago op Curaçao en Aruba hun grote raffinaderijen, de Alcoa en Billiton hun mijn-maatschappijen in het bauxietrijke Suriname. Dat had een aanzienlijke import van buitenlandse arbeidskrachten tot gevolg. Door de unieke cultuurmenging van Europese, Afrikaanse en Aziatische elementen die de oorspronkelijke Indiaanse cultuur verdrongen of vervingen, maar waarvan zich echter zekere resten handhaafden, ontstond er een multi-raciale, multi-culturele en multi-linguale samenleving.

Naast deze immigratie van buiten is er altijd sprake geweest van interne werkmigratie. Armoede thuis en rijkdom elders waren daarbij de push- en pullfactoren. Wie dat niet meer zag zitten emigreerde naar de voormalige Europese moederlanden, naar Canada of de Verenigde Staten. Zo is de Caribische mens nomadisch op weg naar elders, maar voelt hij blijvende verbondenheid met het (ei)land van zijn geboorte. De schrijvers van deze contreien maken dit migratieverschijnsel dikwijls tot thema van hun werk. Ook van de Nederlands-Caribische literatuur is het een van de centrale thema's.

De Caribische auteur die niet fysiek migreert, wordt met zijn Nederlandstalige werk in elk geval tot migrant in de taal. Het Nederlandstalige onderwijssysteem heeft in feite van elke inwoner van de Nederlandse Cariben een geestelijke migrant gemaakt. Wie in het Caribisch gebied het Nederlands tot moedertaal heeft, migreert in die zin dat hij zich met zijn werk richt op uitgevers in Nederland, op Nederlandse critici en Nederlandse kopers en lezers. Hij zou als een ‘institutionele migrant’ gekarakteriseerd kunnen worden. Daarnaast is migratie dikwijls het inhoudelijke thema van het literaire werk. Zo is er steeds de spanning tussen het lokale en het globale, tussen het persoonlijke beleven en het algemene - ook voor de zich kosmopoliet of universalist voelende auteur. Maar wordt in dat spanningsveld vaak niet de beste en de meest interessante literatuur geboren?

Migratie in de taal

Schrijvers van Suriname en de Nederlandse Antillen zijn multi-linguaal - niet alleen in hun dagelijkse leven, maar eveneens in hun literaire werk. Het is in feite uitzonderlijk als een auteur zich van niet meer dan een taal bedient. Hij schrijft zijn poezie bijvoorbeeld in zijn moedertaal Papiamento, Sranan of Sarnami, vervolgens een roman in het Nederlands. Schrijven en publiceren in het Nederlands is voor een schrijver van Suriname en in elk geval van de Nederlandse Antillen of Aruba geen vanzelfsprekendheid maar een bewuste keuze. Vaak is het Nederlands een tweede taal die pas op school geleerd werd. Dat de taal fundamenteel voor een eigen cultuur in een jonge natie is verwoordde Lou Lichtveld: ‘Een volk zonder taal is onbestaanbaar, een volk zonder nationale taal, met slechts talen - het opperste, diepste, meest intensieve communicatiemiddel - van minderheden, blijft in zichzelf verdeeld, en kan nooit ofte nimmer een natie vormen.’ (Vrij Nederland 30 november 1974)

In heel wat literair werk manifesteert zich een haat-liefde-relatie met het Nederlands of wrikt de auteur aan de normen van het ‘Noordzee-Nederlands’. Albert Helman laat aan het eind van zijn grote historische studie over zijn moederland De foltering van Eldorado in navolging van Shakespeare: The Tempest de slaaf Caliban aan het woord tegen zijn meester Prospero: ‘Gij hebt mij taal geleerd, en hiervan profiteer ik, om te kunnen vervloeken. De rode pest mag je oprotten omdat je mij je taal geleerd hebt.’ (467) In zijn eigen literaire werk heeft de auteur Helman de Nederlandse taal niet aflatend als protest tegen Nederland gebruikt. In Het eind van de kaart vraagt hij zich het nut van zijn kennis van het Nederlands af, als hij in het binnenland van Suriname enkele land- en rasgenoten - Indianen - ontmoet: ‘Stom van me, niet meer dan vijf of zes terloops opgepikte Oayana-woorden te kennen. Hier zat ik met al mijn aan Ulfila's Gotisch en Panini's Sanskriet verdane jaren, en met mijn buik vol Ruusbroeck's middelnederlands. Om van mezelf te kotsen.’ (87) De dichter Shrinivasi is wat milder en betrekt de taalsituatie meer op de Surinaamse auteur zelf als hij in Vrijgevig als altijd dicht:

‘In het nederlands schelden wij jullie uit
in het nederlands zeggen wij
weg met het nederlands
geef nou eens een groter bewijs
van onze gespletenheid’ (28)

De Arubaanse dichter Frank Booi schrijft in ‘Wij meertaligen’ uitgebreid over het probleem van de vervreemding die het onvermijdelijke gevolg is van individuele multi-lingualiteit in een situatie van maatschappelijke diglossie. Hij verwoordt het thema functioneel in een kreupelvers:

‘de stembanden zwaar melaats
van de tweespalt in mijn taal
tong en huig en al
het voelen van het bloed kreupel
wij vervreemden
ons zaad met beelden spreken
nimmer verlost van spraakverwarring
de evenvele zinnen uit Babylon
denken en gevoelen
niet eens dezelfde frekwentie
denken in blank vol witte zinnen
voelen vol vuur zo rood
en dan nog het lijden
en alle verscholen sentimenten
ieder de tolk van zichzelf
ieder gespierd gevoelen
achter manke gedachten’

De Antilliaanse dichter Frank Martinus Arion, die Nederlands studeerde en bovendien groot voorvechter van zijn moedertaal Papiaments is, schrijft over de meertaligheid, die hij met ras in verband brengt:

‘Negers hebben eigenlijk geen taal
Zij doen maar alsof zij spreken.
Zij lenen in het land van hun inwoning
Enkele voor de hand liggende woorden
Om hun behoeften mee te doen.’ (Ruku I-6: 27)

Het valt hem moeilijk met de lezer via het Nederlands - de taal die ik leende - in contact te treden:

‘Ik ben droevig omdat ik vooruit ben
Veel te ver vooruit en veel te ver alleen.
Ik heb te veel ervaring voor dit goddeloze domein
voorbij alle woorden.
De taal die ik leende
verschraalt in deze temperatuur op mijn lippen,
blijft liever bij haar eigen mensen achter -
en als de taal jou in de steek laat
is het, zoals ik eerder opmerkte,
nauwelijks ergens uit te houden.
De hollandse mensen zijn te zwaar
om in een twee drie hierheen te vervoeren.
Zodat ik alleen ben en niets dan sterren zie.
Niets dan mijn eigen fantasie
Al spreek ik redelijk hun taal.
Daarom ga ik altijd weer terug, beschaamd,
stapvoets en vol twijfel - in feite is er
geen enkele andere keus - maar ik doe alsof ik dat doe
om op adem te komen.’ (Avenue literair november 1980: 231)

De Surinaamse dichter Frits Wols ziet hoe hij vervreemdt van zijn eigen kinderen die in Nederland hun moedertaal Sranan Tongo kwijtraken. In de bloemlezing van Shrinivasi Wortoe d'e tan abra schrijft Frits Wols:

‘ik zie mijn kinderen opgroeien
in dit kultuurland ik
hoor mijn kinderen praten
in dit hypergeorganiseerde land
ik voel mijn kinderen denken in
het nederlands en ik kijk
berustend toe

maar als ik “kon dja” roep
en mijn kleine kijkt verbaasd
en ik “gowe” roep en
mijn kleine giechelt vreemd
als ik rood zeg en
mijn kleine meid van zeven
gorgelt alsmaar “gggood”
dan lust ik plotseling een pils’ (63)

In Suriname heeft deze relatie tot de van de kolonisators geërfde taal geresulteerd in een eigen variant van het Nederlands, het Surinaams-Nederlands, dat eigen distinctieve kenmerken bezit op het niveau van de klanken, het lexicon en de syntaxis. Als geen ander heeft de Surinaamse auteur Edgar Cairo mogelijkheden en onmogelijkheden van dit Surinaams-Nederlands verkend. Dat zijn oplossingen en voorstellen niet geaccepteerd werden heeft ertoe geleid dat men denigrerend over het ‘Cairojaans’ van hem ging spreken, dat ver van de Surinaamse taalrealiteit verwijderd was. Cairo zelf zegt dat ‘van het z.g. als “echt” aanvaarde Surinaams-Nederlands, zeker zo'n vijfennegentig procent bestaat uit pure letterlijke vertalingen uit het Sranan! Dat stemt ook overeen met het natuurlijke proces van de interferentie (dus wederzijdse taalinvloeden): iemand die Sranan spreekt, zal bij het spreken van Nederlands, zijn Nederlandse zinnen een Sranan karakter willen geven. Hij spreekt die ene taal, met de grammatica van die andere!’ Voor Edgar Cairo geldt het Surinaams-Nederlands als het symbool van de eigen identiteit, als uiting van de eigen specifieke cultuur. Bovendien acht hij het gecreoliseerd Nederlands een uitstekend middel tot integratie, enerzijds tussen de zo verschillende bevolkingsgroepen in Suriname zelf, anderzijds tussen de Surinamers en Nederlanders in Europa. Van Nederlandse lezerszijde wordt deze Caribisch-Nederlandse variant eveneens opgemerkt, zodat de Nederlandse taal zich steeds in een spanningsveld van (dis)communicatie tussen auteur en lezers bevindt. Zo wordt op zijn beurt ook de lezer een beetje migrant.