Letterkonst

Het klassieke grammaticamodel en de oudste Nederlandse grammatica's

7.3 Orthographia-Spelling

Als we de eerste grammatica's van het Nederlands onderzoeken, springen er verschillen in het oog. De Twe-spraack is nog geen compleet uitgewerkte grammatica. De discussie speelt er een belangrijke rol in en het noodzakelijkste onderdeel lijkt vooralsnog de orthografie. De beregeling van het Nederlands begint met het onderbrengen van het Nederlandse klanksysteem in het Latijnse model, maar afgezien van de knelpunten daarin spelen ook nog vele onzekerheden ten aanzien van de Nederlandse klankvariëteiten een rol. De herkomst van de schrijvers, het belang van het dialect, de kring waaruit een grammatica voortkomt: weinig is nog uitgekristalliseerd.

Orthographia als ‘prima pars Grammaticae, quae docet discrimina literarum’ (Vossius), een deel dat ook ‘litera’ heet, wordt vrij eensgezind vertaald als spelling en bevat in zijn algemeenheid de letters en hun beschrijving, en de uitspraak. De meeste grammatici zetten er nog de oorspronkelijke term bij en ook in de Lage Landen verschijnt de orthografie tevens apart.

Vast staat voor iedereen, dat de notatie van de Latijnse grammatica van het dan vigerende beschrijvingsmodel gehanteerd moet worden. Dat model valt, zoals steeds is aangetoond, overal moeiteloos uit te halen. De bekende knelpunten op klankgebied (y/ij/i, u/v/w enz.) worden verschillend opgelost, maar het systeem

[p. 366]

blijft; nieuwe afwijkende tekens komen niet verder dan de studeerkamers. De discussie bestrijkt thema's als fonetische spelling, gelijkvormigheidsbeginsel, assimilatie, vermijden van homonymie. Het blijkt - maar dat is uit de eerdere literatuur van Hellinga, Caron, Dibbets en anderen al duidelijk geworden - nog lastig tot eenduidige notaties van klanken te komen in een cultuurgebied dat nog geen overkoepelende taal of een winnend dialect heeft. Materiaalverzameling en ijking van het notatiesysteem kenmerken deze eerste fase van verdietsing.

‘littera’ is de kern van het eerste deel. Dionysios Thrax:

In de Romeinse grammatica wordt deze via de volgende kenmerken beschreven:

Dikwijls worden deze kenmerken/accidentia niet genoemd, maar volgt verdeling/divisio direct:

een tweedeling in vocales en consonantes, of een driedeling in vocales, diphthongi en consonantes.

De vocalen worden genoemd, de consonanten worden ingedeeld in:

semivocales	‘quae plenam vocem non habent’ (Priscianus) of ‘quae sonum habet clariorem: ut, praeter f consonantes omnes, in quibus sonus vocalis praecedit’ (Vossius):
	f, l, m, n, r, s, x, evt. z, waarvan liquidae: l,m,n,r;
mutae	‘quae exiguam partem vocis habent’ (Priscianus) of ‘quae sonum habet obscuriorem [...] in quibus sonus vocalis sequitur’ (Vossius):
	b, c, d, g, h, k, p, q, t.

Opvallend in deze klankbeschrijving is de hantering van twee middelen om tot een overzichtelijk beeld te komen: verdeling (divisio) op grond van kenmerkende eigenschappen (accidentia), die soms expliciet zo gepresenteerd worden, soms ook niet. Aan het begin van elke onderscheiding treffen wij definitio aan. Daarmee sluit de wijze van beschrijven aan bij die van de etymologia.

De Nederlandse grammaticale werken kennen, met uitzondering van Van Heule, de drie accidentia, die niet verder gedefinieerd worden:

maxel, gheklanck en naam (Twe-spraack). Veelal wordt echter direct na het noemen van de letters (nomen!) de verdeling ten aanzien van potestas/klankwaarde gemaakt.

[p. 367]

figura wordt geïnterpreteerd als enkel/dubbel, maar ook als de typen letter (schrijfletter, hoofdletter).

Vocalis (klinker, klinckletter, luyer) heeft in de Latijnse grammatica's als definitie dat zij zelf klinkt en een lettergreep kan vormen,⁴⁵⁴ terwijl consonans (meeklinker) dat niet kan:

vocales sunt quae per se proferuntur et per se syllabam faciunt.
semivocales: quae per se proferuntur, sed per se syllabam non faciunt.
mutae: quae nec per se proferuntur nec per se syllabam faciunt. (Don.)

Quid est vocalis? Quae plenam per se vocem facit.
Quid est consonans? Litera quae cum vocali sonat, ut b cum e. (Desp.)

Vocalis est litera, quae per se sonat ac vocem edit.
Consonans est litera, quae non per se, sed cum vocalis sonat.
Muta est, quae sonum habet obscuriorem, ut in qua sonus vocalis sequitur: ut, be, ce [...].
Semivocalis est, quae sonum habet clariorem, ut in qua sonus vocalis praecedit: ut, el, em, en er [...]. (Lith.)

De Nederlandse grammatica's definiëren als volgt:⁴⁵⁵

vocalis:	[...] om datze by haar zelven gheklanck gheven. (Twe-spr.)
	[...] om dat zy in haere uytspraeke klinken [...] (vH1625)
	[...] die van zich zelf klinkt en ghe-luidt gheeft. (Kók)
	[...] om datse van sik selven klinken [...]. (Leup.)
consonans:	[...] om datse [...] van den byghevoeghen klinckers haar gheklanck kryghen. (Twe-spr.)
	[...] ende de Meklinkers klinken altijt nae een der Klinkletteren. (vH1625)
	[...] welke [...] door 't behulp van een Klink-letter uit-ghe-spróken wordt [...]. (Kók)
	[...] maar door behulp van de Klinkeren konnen uitgesprooken worden. (Leup.)

De indeling in mutae en semivocales wordt overgenomen. Gezien eerder gemaakte opmerkingen moeten systeemveranderingen te verwachten zijn bij de latere grammatici. De merkwaardige omkering van mutae en liquidae door Van Heule mogen wij wellicht niet helemaal als systeemverandering aanmerken, omdat de interpretatie ervan niet onomstotelijk vaststaat. Van Heule heeft zich hierin consequent laten leiden door de naam (de uitspraak bij het noemen) van de letter.

Interessant is de poging tot notatie van auslautverscherping door Van Heule 1633, waaruit de behoefte aan een duidelijke verhouding klank-teken naar voren komt. Nieuw is zonder meer de paarsgewijze bespreking van letters door Leupenius, waar hij een vorm van minimale paren introduceert.

Het hoofdprobleem van het orthografiegedeelte is de notatie van de klanken zèlf (notatie van korte en lange klinkers, tweeklanken enz.) en daarbij, wellicht daardoor, blijft het Latijnse indelingsmodel voorlopig onaangetast. Dat model is overigens zeer summier.

Als er echter een echt nieuwe aanpak van de klankleer komt, zoals de studie van Montanus,⁴⁵⁶ verdwijnt de aansluiting bij het schriftbeeld en bij de literatuur noodzakelijkerwijs. Schrift en literatuur kunnen uiteindelijk als karakterisering

454 Als voorbeelden geef ik kortheidshalve telkens de kern van de definities van Donatus, Isidorus als deze afwijkt en Despauterius en/of Lithocomus, waarmee een globale lijn, ondersteund in de verschillende hoofdstukken, wordt weergegeven.

455 Gebruik is gemaakt van Ruijsendaal 1989.

456 Zie de studies van Hulsker.

[p. 368]

van de klassieke klankleer gelden. Voor de triviumgrammatica's geldt die karakterisering onverminderd.

De orthografische discussie over de daadwerkelijke klanken van het Nederlands ging uiteindelijk grotendeels buiten het bestaande model om, waarmee men een plaatsje zocht in het model, zoals het geval is geweest met de ‘lange’ klinkers, die door de mengeling van klank en schriftbeeld in de rij der diftongen terecht konden komen. Wat achteraf tweeklank moet zijn geweest en wat niet in de verschillende lettercombinaties, is daarin een interessante discussie, gevoerd door Hellinga, Caron, Dibbets en vele anderen. Ofschoon de verhouding beschrijving-beschrevene zicht kan geven op de taalsituatie ten tijde van de grammatica in kwestie, is het niet het oogmerk van deze studie. Voldoende is te constateren, dat een klanksysteem in eerste instantie wordt ondergebracht in het overgeleverde beschrijvingssysteem, waarna voorspelbare knelpunten ontstaan, die vanwege onvoldoende precieze kennis van de toenmalige uitspraak (van het Nederlands én van het Latijn!) nog steeds niet totaal getraceerd en beschreven kunnen worden.

littera	accidentia:	nomen	naam van de letter
		potestas	klankwaarde; na dit accidens volgt
			veelal de indeling in vocalen en
			consonanten enz.
		figura	vorm van de (schrijf)letters

dus:

accidens	nomen	divisio	a,b,c
	figura	divisio	hoofdletter enz.
	potestas	divisio	consonant enz.

Het volgende deel vindt men soms deels nog onder orthographia, soms onder prosodia: syllaba, de lettergreep.