Letterkonst

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: VGB. Ned. 16 8959

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van het proefschrift Letterkonst. Het klassieke grammaticamodel en de oudste Nederlandse grammatica's van Els Ruijsendaal uit 1991.

 

redactionele ingrepen

p. 405-427: de noten op deze pagina's zijn in de lopende tekst doorgevoerd. Betreffende pagina's zijn daardoor komen te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. II, VI, 6, 66, 130, 344, 374, 404, 428 en 495) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina I]

LETTERKONST

 

het klassieke grammaticamodel en de oudste Nederlandse grammatica's

 

[pagina III]

E. Ruijsendaal

 

LETTERKONST

het klassieke grammaticamodel en de oudste Nederlandse grammatica's

 

m.m.v. W.H.L. Ruijsendaal

 

VU Uitgeverij

Amsterdam 1991

 

[pagina IV]

Promotor: prof. dr. L. Peeters

Faculteit der Letteren

 

omslagontwerp: Binky Berger

typografische vormgeving: Wim Ruijsendaal

druk: Haveka bv, Alblasserdam

 

VU Uitgeverij is een imprint van:

VU Boekhandel/Uitgeverij bv

De Boelelaan 1105

1081 HV Amsterdam

 

CIP

ISBN 90-5383-032-4

NUGI 941

 

© E. Ruijsendaal, Amsterdam 1991

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

 

[pagina VIII]

INHOUD

VERANTWOORDING		1
1	GRIEKENLAND	7
1.1	Taalbewustzijn	7
1.1.1	Inleiding	7
1.1.2	Muziek en dans	8
1.1.3	De Sofisten	8
1.1.4	De natuur-conventiekwestie	9
1.2	Plato (429-347)	10
1.3	Aristoteles (384-322)	12
1.3.1	Verschillende invalshoeken	12
1.3.2	Grammatica en logica	13
1.3.3	De interpretatione	15
1.3.4	Retorica en poëtica	17
1.3.5	Begrippen en definities samengevat	19
1.4	De Stoa	22
1.4.1	De beweging	22
1.4.2	Dialectica	24
1.4.3	Lexis - lekton	25
1.4.4	De grammatica van lekta	27
1.4.5	De ‘taalkunde’ der stoïci	30
1.4.6	Besluit37
1.5	Analogie-anomalie; het tijdperk van de grammatici; Alexandrië	38
1.5.1	Filologie	38
1.5.2	Grammatistes	39
1.5.3	Analogie-anomalie	40
1.5.4	Taalwaarnemingen in dienst van tekstkritiek	41
1.5.5	Anomalie en analogie; Hellenisme	45
1.6	Dionysius Thrax	46
1.6.1	Peiria - empeiria - technè - epistèmè	46
1.6.2	De Technè grammatikè	48
1.7	Apollonius Dyscolus	58
1.8	Besluit	63
2	DE GRAMMATICA IN DE ROMEINSE TIJD	67
2.1	Analogie-anomalie; hellenismos-latinitas	67
2.2	Varro	69
2.2.1	Inleiding	69
2.2.2	De lingua latina	69

 

 

[pagina VIII]

2.2.3	Waardering	84
2.3	Grammatica- en retoricaschool	85
2.3.1	Retorica	85
2.3.2	Dionysius Thrax - Varro - Remmius Palaemon	88
2.3.3	Quintilianus	91
2.3.4	De grammatica in de latere keizertijd	96
2.4	Donatus	98
2.4.1	De traditie	98
2.4.2	Ars grammatica maior	100
2.4.3	Besluit	109
2.5	Tijdgenoten van Donatus	110
2.5.1	Charisius	110
2.5.2	Diomedes	112
2.6	Priscianus	114
2.6.1	Inleiding	114
2.6.2	Bespreking van Institutio de arte grammatica	115
2.7	Besluit	125
3	DE MIDDELEEUWEN	131
3.1	Inleiding	131
3.2	De voortzetting van de antieke grammatica in de Middeleeuwen tot ca. 1100	133
3.2.1	Het christendom en de antieke leergang	133
3.2.2	Boëthius, Cassiodorus, Isidorus als leergangschrijvers	139
3.3	De bijdragen van Engeland en de karolingische renaissance	146
3.3.1	De situatie in Engeland	146
3.3.2	Beda	148
3.3.3	Alcuin149
3.3.4	De stand van zaken in de middenperiode van de Middeleeuwen	154
3.4	Artes contra auctores; het vraagstuk der universalia	155
3.4.1	Op weg naar nieuwe tijden	155
3.4.2	De strijd om de universalia:
	‘n grammaticus sit substantia, An qualitas ...’	157
3.4.3	Commentaren op Priscianus en Donatus	160
3.4.4	Geversificeerde grammatica's. Doctrinale; Graecismus	163
3.5	De periode van de universiteiten. Scholastiek	166
3.5.1	Scholastiek	166
3.5.2	Grammatica speculativa	169
3.6	Nominalisme	181

 

 

[pagina IX]

4	HUMANISME EN RENAISSANCE	183
4.1	Inleiding	183
4.2	Humanisme	185
4.2.1	Humanisme in de zuidelijke landen	185
4.2.1.1	Italië	185
4.2.1.2	Valla	187
4.2.2	Humanistische grammatica's: vorm en onderwerpen	188
4.2.2.1	Italië	188
4.2.2.2	Guarino Veronese	188
4.2.2.3	Niccolò Perotti	189
4.2.2.4	De invloed van Valla	191
4.2.2.5	Spanje, Portugal en Frankrijk	192
4.2.3	Humanisme in de noordelijke landen	192
4.2.3.1	De Nederlanden	192
	Agricola	193
	Devotio moderna	194
	Erasmus195
4.2.3.2	De Duitstalige landen	197
4.2.3.3	Engeland	198
4.2.4	De humanistische schoolgrammatica in de noordelijke landen tot ± 1540	198
4.2.4.1	Despauterius	198
4.2.4.2	Melanchthon	201
4.2.4.3	Clenardus	203
4.2.5	Het klassieke model	204
4.3	Van Humanisme naar Renaissance	206
4.3.1	Scaliger	206
4.3.2	Ramus	209
4.3.3	Sanctius	213
4.3.4	Besluit	219
4.4	Renaissance	220
4.4.1	Orbis artium	220
4.4.2	Spreiding van kennis	223
4.5	De Renaissance voorbij	228
4.6	De nabloei van het Humanisme in de Lage Landen	232
4.6.1	Inleiding	232
4.6.2	Lithocomus en Vossius	232
4.6.3	Besluit	241
5	DE NEDERLANDEN	245
5.1	Inleiding	245
5.1.1	De situatie in de verschillende Europese landen	245
	Italië	245
	Spanje	246

 

 

[pagina X]

	Frankrijk	246
	Duitsland	247
	Engeland	247
5.1.2	De stand van zaken in Nederland	248
5.2	De opkomst van de volkstaal in wetenschap en samenleving	249
5.2.1	Kerk en staat	249
5.2.2	Renaissance	253
5.2.3	Humanisme: taalwetenschap en onderwijs	259
5.2.4	Het Nederlandse trivium	261
5.2.5	De rol van de kamers	265
5.2.6	De rol van de moedertaal in de praktijk van het onderwijs	267
5.2.7	Boekdrukkunst en lexicografie	269
5.3	Op weg naar een Nederlandse grammatica	273
5.3.1	Inleiding	273
5.3.2	Nederlands in Latijnse schoolgrammatica's: de vertaling	276
5.3.3	De beregeling van de volkstaal: de spelling	277
6	DE NEDERLANDSE GRAMMATICALE WERKEN 1568-1700	281
6.1	De Voorreden: aanzet tot een grammatica	281
6.2	Vreemde-talengrammatica's	283
6.2.1	Berlaimont (1568) en Hyperphragme (1576)	283
6.2.2	Peeter Heyns' Cort onderwys (1571/1605)	284
6.2.3	Andere grammatica's	286
6.2.4	Besluit	290
6.3	De Twe-spraack	290
6.4	Enkele discussiestukken op grammaticaal terrein	303
6.4.1	Nodige Waarschouwinge (1624)	303
6.4.2	Nederlandsch Tael-bericht (1628)	305
6.4.3	De Resolutien (1628)	306
6.4.4	Hoofts Waernemingen (ong. 1638)	307
6.5	De Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst (1625)	307
6.6	De Nederduytsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe (1633)	316
6.7	De Spreeckonst (1635): een hoofdstuk apart	326
6.8	Ont-werp der Neder-duitsche letter-konst (1649)	328
6.9	Aanmerkingen op de Neederduitsche taale (1653)	335
6.10	De periode tot 1700: een overgangstijd	340

 

 

[pagina XI]

7	OPBOUW EN BESCHRIJVINGSSYSTEEM VAN DE TRIVIUMGRAMMATICA	345
7.1	De hoofdindeling	345
7.2	Het beschrijvingssysteem in het meest uitgewerkte onderdeel: etymologia	346
7.2.1	Het woord als term	346
7.2.2	Definitio, divisio en proprietates: de logische onderlaag	348
7.2.3	Qualitas en significatio	353
7.2.4	Declinatio, motio en casus	355
7.2.5	Comparatio	358
7.2.6	Genus	358
7.2.7	Numerus	361
7.2.8	Modus	361
7.2.9	Tempus en conjugatio	361
7.2.10	Species en figura	362
7.2.11	Persona	363
7.3	Orthographia-Spelling	365
7.4	Syllaba/Prosodia-Maatklank	368
7.5	Syntaxis-Samenvoeging	372
7.6	Besluit	373
8	HET KLASSIEKE GRAMMATICAMODEL IN DE VOLKSTAAL i.c. HET NEDERLANDS	375
8.1	Het ontstaan van de Nederlandse grammatica: situering van de externe geschiedenis (samenvatting van hoofdstuk 5)	375
8.1.1	De situatie in de verschillende Europese landen	375
8.1.2	De Nederlandse situatie	377
	De godsdienst	377
	Renaissance	378
	Humanisme	380
8.2	De klassieke grammatica als model van de volkstalige grammatica (samenvatting van hoofdstuk 1 t/m 4)	380
8.2.1	De totstandkoming en de ontwikkeling van de klassieke grammatica	380
8.2.2	De weg naar de humanistische triviumgrammatica	385
8.3	Omschrijving en taakstelling van de Nederlandse grammatica (1568-1700) in het licht van het klassieke model	389
8.3.1	De hertaling van de klassieke grammatica	389
8.3.2	De taakstelling	390
8.4	Typering van het beschrijvingsmodel der Vroegnieuwnederlandse grammaticale werken	393

 

 

[pagina XII]

SAMENVATTING/ZUSAMMENFASSUNG		399
NOTEN		405
GERAADPLEEGDE LITERATUUR		429
REGISTER		445
BIJLAGEN		457
Grammaticamodellen
A	Dionysius Thrax Technê grammatikê	458
B	Donatus Ars grammatica maior	461
I	Perotti Rudimenta grammatices	464
II	Melanchthon Grammatica latina	466
III	Despauterius Rudimenta	468
IV	Valerius Rudimenta/Institutiones	470
V	Lithocomus Latina grammatica	474
1	Peeter Heyns Cort onderwys	478
2	Henry Hexham Een korte Engelsche grammatica	480
3	Twe-spraack	482
4	Chr. van Heule De Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst	484
5	Chr. van Heule De Nederduytsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe	486
6	A.L. Kók Ont-werp der Neder-duitsche Letter-konst	488
7	P. Leupenius Aanmerkingen op de Needer-duitsche taale	492
Enkele fragmenten uit Aristoteles'
	Categorieën (1)	496
	De interpretatione (2)	497
	Poetica (3)	498