Eglentiers poëtens borst-weringh

(1619)–Theodoor Rodenburg– rechtenstatus

Vertroostings Redeneringh.

NIet zonder vrees voor berisping, onderwind' ick, (Edele, Erentfeste, en achtbaere Ioffren) dit mijn voornemen, betrachtende te raden, wiens wyze reenberadingh my mach raden, poogende te onderwyzen van wien ick mach leeren, en beyverende van maticheyt te handelen met V. E. wiens maticheyts maet de maticheyt wezentlijck zelven af-beeldt. Doch mijn drystige penne, en vrymoedighe gheest buygende voor 't Autaer uws beleeftheyts, twijffelen niet aende genietingh uws gunstige oordeels, uw E. verzellende met troostelijcke Redenering, in de bezoecking des Hemels, t'uwer naturelijcke bejammeringh. Den goeden Artst' oft Medecyn-meester quyt zich lofbaerlijckst' als hy yverichst pooght zijn gheleertheyt en kunst-kennes vruchtbaer te maken na vereysch des tijdts noodzaeckelijckheyts en heftichste arbeydt en bevlijt vindende de ziecke in't grootste ghevaer. Den Krijchman is gheacht ten dien tyde meest (jae in gheene tijden meerder) als hy in noods vereysch proeve toont zyns manhafticheyts. Wat grootmoedigen Heldt kan gebreken krijch-verzellers, wijl 't geluck dartelt in luckighe miltheyt? Wat machtigen Prins kan hulp-reyck schorten om't voorgenomen uyt te voeren? Wie kan volgers missen, die gheen ghelts ghebreck heeft? Maer als des Hemels Almachtighe handt de hoogh-gerezenen nedervelt, wie ziet rughwaerts? wie bied hand-hulp? wie heeft melyden met zijn broeders, oft even-naestens vervallen staet? Helaes wy oogen heughelijcker na de ryzenden als na de zettende Zonne! de hoop van ghewin, en verwachtinge van eygen-baetzoekingh, veroorzaecken in zommigen

een gunstich gelaet, en gheneghen wezen, wijl de herten morren in't gheraes van een woedige wroegingh. Doch zodanighe vrunden werden in luckx-tijdt gewonnen, en in ramp-spoeds toeval verloren. Mijn trouwe neygingh zoude ik zeer onwillich stellen op de galmt eens beroemende tonghe, maer laet zulckx oord'len d'Aller-oordelaer. En aengesien mijn machte niet even-schalich weeght met mijn wille, gheloof ick, ja vertrouwe grondlich, dat uw E. beklaghelycke droefheyt.

Ga naar margenoot+De herts-tochten ofte passyen wercken bezonderlijck, yder na hun wezens eyghenschap: Want ghelyck als de heughelijcke vreughde, het bloed verquickt, en 't lichaem koestert, desghelyckx belet de zwaermoedige droefheyt naturens voedzel, veroorzaeckt de druyzighe gheestens beneveltheyt des geests, verterende lichaems krachten, ja nieticht eyndelyck het eyghen wezen. Doch tot de waerheyts ondeckingh mijns voorstels, en bevestingh mijns redeneringh, is't noodloos ander blycken te zoecken als 'trechtvaerdige droeve beelt uws Edelheyts, wezende (na ick verwitticht ben, en wis geloof, mits my voorbeelt dat ick 't wezentlycke zie, ontzelft in zo korten wyle,) uw' gheest zynde zo ontroert, en u hert zo bezwaert, dat het heugelycke zonne-licht u verdriet, en alle wezens u vervelen, jae in duysterheyts lommer treurende, alle verheuginghe verzaeckt, en in d'eenicheyt verdrietich jammert, met zodanighen quynenden gemoed, en knagend hert, 'twelck door droefheyts aenpars wenscht, (als d'Hemel wilde) ghewillich te zien d'afghesponnen draedt uw's levens. Me-Vrouwe, ghelyck ick haecke om door troostbare be-

weeg-woordens reden ure vermoedigen, zo kan ic ooc niet berispen uw E. rechtvaerde droefheyt, ten zy uw E. aenvaerdende myn vertroosting geliefden te matigen de droefheyts herts-tocht, buyghende de treur-geesticheyt onder de dwang-teugel der redenerings machte, aenmerckende d'oorzaeckx grondt uw's knaginghs. 't Is waer dat uw' E. twee zonen hadde, hoe edel van ghemoed, hoe rijck van vernuft, hoe luckich van gheest, hoe ryp van verstandt, en hoe deughdzaem van leven, is een yeghelyck kunbaerder als myn penne machtich is te verwittighen: Den Hemel heeft u de zelfde ontruckt, en gheplaets in't besteck zyns ghenaede, vermits die te waerdich waren hier met ons te verzellen. Het hooghste gheluck waer't (me Vrouwe) datmen door zodanighe Hemels-tekenen mochten herts-beweginge gevoelen, om door wel leven ons waerdich te maecken de verzellingh van zo waerde mannen te moghen ghenieten. Ick twijffel niet oft uw E. zal ghebruycken zodanich reen-beradinghs inzicht oordeelende dat deze aflyvicheyt een merckelijke straffe is onzes zonden. d'Almachtigen en Al-wetenden Hemel, ziet hoe achteloos en ondanckbaerlyck wy ghebruycken de vruchten zijnder genaeden: ja zyn gheschapen wereld misbruyckt werdt voor velen, tot de yd'le wellust van weynigen, en verzadingh van onverzadighe woeckenaers: zo dat de zynen schaers gherusticheyt ghenieten kunnen, ten aenzien der baldadighe verdruckinghe, en moedwillighe overlastingh der goeden: waer over's Hemels gestrenge straf ons overwelmt, ja in zyn toorens ernst zyn strafbaere plaegen laet vallen op de onnozelen, en onschuldige jeughden, ons ontreckende de wel levens spieghelen. Door welcke wonderbaere wercken wy den Hemel behooren met uytschaterende stemmen te laten hooren onze inwendighe zielens lof-zanghen. Ick stae u toe dat de vleeschelycke

brosheyt, en menschelijcke verdurven swacheyt gevoeldt zo onluckighen verlies, en zodanigen wond langen wyle bloed, dies niet tegenstaende vertrouw ick dat uw E. missende zo waerde twee gedeelten uws vleeschs en bloedt, en hebbende de zelfde (in wyze van spreken) ghesneden van uw lichaem, die pijne verdragen zult met een gheduldighe ‘grootmoedicheyt, gedenckende dat droefheyt een zeer onnutte middel is om droefheyt te ghenezen’. Want Ga naar margenoot+ ghenomen dat een lichaem verscheurt mochte wezen, oft doodlijk gemorzeldt, helaes! wat voordeel zouden de beween-traenen, beklaegh-zuchten, oft het staegh bezittigen des wondens schrickelyckheyts kunnen telen? aengezien dat het beweenen, bezuchte, noch 't bezichtighen niet helpen kan, maer eerder t'rampspoedighe toeval beswaeren en vermeerderen! Een waere Christen betaemt alle wereldse toevallen, en tytelijcke rampspoeden te lyden geduldich, vermits de nootzaeckelyckheyt zulckx gebiedt, proevende door ghelatenheyts heylicheyt, de stantvasts zyns geloofs, en namentlyck als men 't quaed voor 'tgoed verwisselt, en verdrieten in vreuchde verandert. Is 't geen groote onbedachtheyt dat wy betreuren 't gheen, waer in de overledenen verheugen? zy hebben verkregen de aenghenaeme rust, dewyl wy hier noch zollen en swerven op de bulderende stormen des werelds woedighe geraes, zy hebben verlaten 't lichaems gheest om de ziel te plaetsen in glorieuzer heylyckheyt, zy hebben verkozen voor zieckte, gezontheyt, voor d'Aerde, d'Hemel, voort 't verganckelijck, 't eeuwich, en voor menschen, God, wat kunnen zy meer wenschen? hoe kunnen zy gheluckigher wezen? waeren zy immer geluckich, nu zyn zy noch geluckigher, waeren zy immer wel, nu zijn zy noch beter, bevryt zynde van de aerdsche razernyen, en verkreghen hebbende de Hemelsche ruste. Wat's ons bedryven? Helaes!

beweenende 'tverlies van anderen, en wenschen hier zelven te blijven, trachtende na een tytelycke duricheydt met moeyelijcke vreuchde, verstotende de eeuwichduricheyt, met volmaeckte glorie, die wy verkrygen, zo haest de naturelycke gheest verlaet het aerdse lichaem. 't Is waer dat wy meer vleeschs als geesselyck zyn, eerder ghevoelende de lichamelycke pyn als de zielens vreuchde. Veel zorchfuldiger om te behoeden 's lichaems gezontheyt, als wacker om te verkrygen door ghebeden, de zuyverheydt onzes ziels: daer over berispen wy niet, ziende de bevleckte ziel onzes even-naesten, maer achten hem zuyver te wezen als zy aldervuylste zyn, niet trachtende hun misbruycken te voorkomen, noch de onzen te beteren. En ten tijden als de onzen verscheyden zijn, verlatende de wereld als de zonden hun verlaeten, die zy nieet verlieten, als door noodzaecklijckheydt des doodts, dan betoonen wy onze vleeschelijcke natuur, met ghestadich weenen en langh-durend' jammeren, helaes zonder redenen, ondeckende onze ghebreckelijckheydt vande gratie Godes, en doen blijcken onse verdurventheydt. Niet teghenstaende dat wy zien datter zo grooten ghetal sterft alsser geboren werdt, 't zy Mannen, Vrouwen, oft' kinderen, en niemant de zekere uur des doodts bewist is: ja nimmer bejammeren, beweenen, noch beklaghen de doodt van zodanighe personen als wy kennen gheleeft te hebben in zondighe Ga naar margenoot+ misbruycken, maer ziende sterven onze na-maeghen, en bloed-verwanten, dan treurtmen onduldelijck, met droevighe klaginghen, niet ten aenzien van hun zondighe zielen, maer vermidts 't verlies huns tijtelijcke leven, niet doende 't gene ons betamen zoude te doen, dan doende 't gheen onbehoorlijck is gedaen. Waer in wy niet alleen betoonen de swackheyt onzes geloofs, maer 't groote gebreck onzes verstants, want ghelijck als de and'ren zijn

voor gegaen 't zy hemel oft helle waerts, in diergelijcker wijze moeten wy noodzaeckelijck volghen. Is't dan niet groote dwaesheyt, oft' onmatighe vleeschelijcke zotheyt hunluyder dood te bewenen, aengezien God hun tijts eynd gheschickt heeft? ten zy dat wy beweenen 't overblijfzel onzes levens: want met zo groote reden zouden wy moghen beweenen de uure huns gheboorte, aenmerckende dat zy noodzaeckelijck moeten sterven, vermits zy geboren zyn om te leven, ten aenzien dat alles eynden moet wat beginning heeft. welke eynde niet bestaet in onze wille, maer inde schicking van hem die de beginning gegeven heeft. Wy weten hoe God voorzien heeft dat wy allen moeten sterven. wat port ons te willen dat de onzen zouden levende blijven? zal Godt veranderen zijn Heylighe besluytingh om te voldoen onze zotte begeerten? zo Godt ghewilt heeft dat de gantsche wereld zoude te niet gaen, zullen wy willen dat onze huys eeuwich blijve staen? In mijn gevoelen isser geen grooter, noch wisser vertroosting voor yemandt die zijn vrund ziet sterven, als te dencken dat het gheen hem overviel anderen overvallen is, oft' overvallen zal, en dat Godt de doodt voor ons allen in't ghemeen bestemt heeft, op dat de doodts schrick ons minder zoude verbaesen, ons zelfs vertroostende, ten aenzien dat niemandt daer van bevrijdt is. Doch, Me-Vrouw, uw E. zal moghen zegghen dat uw kinderen jongh sturven en langer gheleeft mochten hebben: 't is waer dat hun leven mocht verlanght hebben gheweest: maer dunckt u dat het heylzamer voor hun zoude hebben geweest! volherdende in deze verdrietige woeste wereld! waer dat ondeughd heerscht! waer deughd is verdruckt! waer zotheyt ghebiedt! misbruyck de scepter swayd! Godt is vergheten! wetten niet onderhouden! Godts woordt misbruyckt! jae zijn Heylighe Propheten en Godtzalighe Leeraers

zyns ghestrenghe en wisse oordeel ter laester uere verjaeght, bespot, en vervolght werden? dat uw zoonen, door verleydingh des booze werelds Coppelaers, en ontuchtighe beeste menschen, gestuert mochten hebben geweest tot verzellinghe met lichtvaerdighe vrouwen, om inde poele van vleesche wellust te versmooren de redelijcke achterdocht, swemmende inde vloeden van natuerelijcke appetiteuze dartelheydt: Ick weet dat uw E. (Me-vrouwe) met alle yver, ghelijck een Godtzalighe moeder, getracht zoude hebben, hun te herroepen, en met deugdzame vermaninghen onderrecht zoude hebben, af te keeren van zo schrickelijcken zondbaren leven, en hun te beweghen tot Godtzalige oeffeninghen, ghelyck ick zeker ben V. E. hier te vooren gepleecht heeft: eerder vrezende het toekomende quaet, als door eenighe kennis van zodanich misbruyck, ten aenzien van hun goede natuerens neyginghe ter deughde. En aengezien dat Godt zelven voor u zulcx gedaen heeft, 'tgeen V. E. gedaen zoude hebben als uw Zonen u niet ontruckt vvaeren, hun gantsch bevryende van de bedrieghster-vvereldt, (die ick niet anders achte als een nickerlyck bordeel, en vvinckel der ondeugden.) Behoort uw E. niet met buygzame ootmoedigheyt uw zorghfuldigen en ghenadighen God te dancken, dat hy uvv Zonen heeft genomen in zijn Hemelsche behoeding? ja in hun lenten, als van uw Zonen in 't minste gheen vermoedingh vvas onderwurpen te wesen zodanighe onstichtighe en redelooze misbruycken? Het is Me-vrouw, gheoordeeldt voor 't grootste gheluck, ghelyck 't oock vvarachtelyck is, geluckelyck te sterven. Ten vvelcken Ga naar margenoot+ tijde mochten deze twee edele mannen gheluckigher gesturven hebben, dan als zy vvaeren rypste in deughden, Godzalichste van leven, zonder misbruycken, gelieft van eerlycken, en gehaet (zo vvy ghehaet vvaeren) van deugd-

haters? Ga naar margenoot+ Want deughd was immer ghehaet, ja de grootste proeven die de deughdzame hebben is gehaet te zijn. Het wereldze wezen is zodanich dat de beste, de begaefste, en deughdzaemste werden meest ghelastert en benydt: heeft Godt daer over niet zeer genadichlijcken zyn gratie betoont, treckende uw waerde zonen uyt 'swerelds doolhof, om die te plaetsen in't rey zyns Heylighe Enghelen? Ghelooft gewis dat Godt eerst roept, dien, waer zyn liefde Ga naar margenoot+ meest toe neyght, ghelyck Salomon zeydt: Den rechtvaerdigen behaeght Godt wel, en is hem lief, en wordt wech genomen uyt den leven onder de zondaers, op dat de boosheyt zijn verstant niet om en wende, noch de valsche leert zijn ziel bedrieghe. Want de logens listicheyt maeckt zuyvre lichten duyster, ghelyck vleeschelijcke lusten verleyden en vermommen 't verstant der onnozelen. En niet tegenstaende dat den rechtvaerdighen haestich uyt dit leven is gheruckt, zo vervult hy nochtans een langhe tijdt, want zyn ziel Godt behaeghden, waer over Gode zich spoeden hem te rucken uyt de verzellinge der bozen, waer over dat de Godtzalichste mannen in alle eeuwen immer ghehaeckt hebben te scheyden van dit leven. Mijn ziel (zeyd Ga naar margenoot+ David) verlanght en zuchtet nae de voor-hoven des Heeren. Iae ghelijck het hert schreyet nae versch water, zo schreyet mijn ziel tot u, ô Godt! mijn ziele dorstet nae Gode, nae den levendighen Godt, wanneer zal ick daer hene komen, dat ick Godts aenghezichte aenschouwe! Den Heylighen Apostel Paulus, desgelyckx de ander Apostelen wenschten en verlanghden na den uytersten dagh: ja waenden yder dach een eeuwe was door de erenstighe hakingh, om de zielen te verscheyden vanden vleesche. Waerom beklaghen wy doch die gheluckzaligens plaetzingh, aengezien wy eerder behooren te wenschen hun heylzame verzellingh, en betrachten zo wel te leven dat wy t'alderstonde,

als den goeden Godt ons zal roepen, ghereed mochten wezen, laet ons eerder walghen van onze zonden levende op de Aerde, en verheugen inde luckighe scheydingh van hun die stygen ten Hemel, zy verlaten ons, maer gaen voor ons om te erven het Hemelrijck 't geen voor hun bereydt is. Waeromme zoude uw E. zo zeer bejammeren dat zy voor zijn ghegaen, aenghezien onze leven, helaes, niet anders is als een wech-leyder ter doodt! Zal yemant kunnen Ga naar margenoot+ beklagen zynen vriend, vermits hy ghekomen is ten eynde zijns reys? onze leven is immer niet als een ghedurighe slaverny, waer van de doodt alleenlijck de rust-ghever is, waer over uw E. zich behoort te verheughen, aengezien u zonen zo gheluckelijck en haestich zijn ghekomen ten eynde huns pelgrimagie, maer dat de menschen de doodt ontvluchten mochten, en eeuwich leven, in zodanigen ghevalle waert beklaeghlijck: maer aengezien dat wy alle moeten sterven 't zy voor oft na, en datter niets in dit leven zekerder is, en niets onzekerder als de uure, wat verschil is't ofmen nu heden oft' morgen, oft dit Iaer, oft ander Iaer sterft? zekers ick acht hun geluckichst' die spoedichste van't leven scheyden. Watzer aen geleghen Ga naar margenoot+ ten recht-dage, of d'eene misdadigen voor d'ander sterft, aenghezien zy allen wettelijck en rechtvaerdich ter dood zyn verwezen? De Thracianen bejammeren de geboorte Ga naar margenoot+ huns kinderen, en verheughen ten tyde des begrafenis, wel verstaende dat deze wereld vol droefheydt, ghelyck d'ander vol vreughde is. Het nieu-geboren kindt verwitticht ten deele de hoedanicheyt zijns levens gevallen, beginnende zyn leven met jammeringhe, uytstortende tranen, voor dat hem bewist is de oorzaeck zijns droefheyts. Zo wy gelooven inde beloften Godes, zo wy hopen inde alghemeene verryzinghe, en vastelijck besluyten dat Godt rechtvaerdich is in alle zyne wercken, zo kunnen

Ga naar margenoot+wy niet als verheughelyck met Iob zegghen: Godt gheeft en neemt, na zyn ghelieven, en dat zijn name eeuwich gheheylicht blyve. Godt gebruyckt met niemant onrechtvaerdicheyt, maer laet zyn ghenade alghemeen ghenieten: Godt leenden uw' twee Zonen voor een wyle, en heeft u die weer Ga naar margenoot+ ontruckt 't zynder tijdt, waer in u geen onrecht geschiet, maer ghy ontfinght een groote ghenade, dat ghy die gehadt hebt. Onrechtvaerdich is hy die yets ter leen heeft, en 't zelfde betracht te eyghenen. Onwaerdich is hy, yets te leen te hebben, zo hy 't zelfde onwillich wederomme levert, en ondanckbaerheydt betoont voor 't ghebruyck des zelvighe. Over groote giericheyt gheeft hy te kennen die 't ghebruyck van't geleende geen winningh acht, maer 't wederom leveren schijnt verlies te wezen. Ondanckbaer is hy die waent, als zyn ghenoten vreughde hem door nootzaeckelyckheyt werdt afghenomen, hem ongelyck geschiedt. Hy verliest het grootste gedeelte der vreughde dezes werelds, die waent datter gheen vreughde is als de teghenwoordighe. Helaes zyn vreughden zyn in te korten besteck, die bepaelt zyn inde omringh zijns ghezichts, waenende datter niets heugelijckx is als't geen hem voor ooghen verbeeldt! Alle de vreughden die de menschen ghenieten in dese wereld, zijn kort en haestich genieticht. De geheugenis is zekerder als het tegenwoordighe ghezichts bevindingh. Waer over uw' E. zich verheughen mooght, ghehadt te hebben twee Zonen die zo deughdzaem leefden, en heylzaem sturven. En al hoe wel uw' ghezicht hun lichamelijck niet beooght, de geheugenis zal immer levende blyven in uw gedachten. God leent de levens aen een yeghelijck voor een bestemde tijdt, nae zijn Godtlijcke ghenaedens gheliefte. Dezen leendt hy een kort, d'ander een langh leven, dezen een dach, d'ander een weeck, dezen een maendt, d'ander een jaer levens:

zo Godt nu de gheleende levens hun weer ontruckt, wie zal met redenen kunnen misnoeghen? Aenmerckende dat de milde Leen-Heer, 't gheleende wederom mach nemen na zijn ghelieven, zonder yemandt te veronghelycken. Is die mensch gheluckigher die sterft in 't eyndt, als d'ander inden beginne der maent? Doet de verscheydenheydt des tydts, en 't langh af-blyven van Godt de menschen ongheluckigher maken, komende by God? In 't verschil des tydts verschelen wy veel, midts 't leven onghelyck is, maer inde dood zijn wy all' gelyck. Niemant kan de gheluckichste zijn, mits hy d'ander over leefden, maer eerder is die de gheluckichst' die haestichst' sturf, en overleedt in't gheloove Christi. Acht daer over (Me-Vrouwe) u zelven gheluckichste, dat ghy zodanighe twee Zoonen hadt: den Hemel danckende u de zelven haestich afghenomen te hebben. Noodt breeckt wet, en 't gheen Godt wil, kunnen gheene menschen weeren. Zyn wy in vreuchde, oft' swerven wy in ellenden, sterven moeten wy, maer niemant is de uur bewist. Iae gheduerende onze leven werdt ons zulckx ghewaerschout, dat de doodt ons is nakende. Nemen wy onze beddens rust-plaets, wy zijn niet verzekert de naestvolghende morghen op te ryzen, noch een uure langher te leven. Ick bid u, laet ons oogh-merck nemen op onze verwaende dwaesheyt, betrachtende God tijdt te stellen na onze menschelijcke zinnelijckheyt, en ghenoeghen niet met de bedrijven zijns Hemelsche bestemmingh: immer ghebruyckende die onbedachtzame oude ghewoonte van zegghen: als wy yemandt zien sterven inde lenten zijns jeughde, hoe beklaeghelyck en jammerlijck het is zo onrijp ghesturven te zijn. Ghelijck of hy gheluckigher waer met ons, als met Godt te verzellen. Daer over (aenghezien uw E. beweent uw verlies, niet alleenelijck afkeerlijck zynde van alle verzellinghe,

maer verstootende alle vertroostingh, jae by na stervende door knagende droefheyt, uw lichaem uyt-teerende door ghedurighe quelle, wiens pijnelyckheyt machtich is uw' leven te verkorten:) ick uw' E. (Me-vrouwe) toewensche een grootmoedighe sterckheyt om ghelatentlyck uw wille te buygen onder d'onveranderlijcke wille Godes, en waer dat nature uw dwinght tot weenende bejammering uw's verloren Zonen, dat redenen u beweghen de tranens vliet te staken, op dat de droef-zinnicheydts stormen kalmen, aenghezien nature zelven gebiedt 't matich ghebruyck: ja die maticheydt beeldt nature merckelijck af, inde jammeringh Ga naar margenoot+ der onredelijcke dieren. De Haen missende 't Henneken laet zyn krayend geschrey voor een wijle. 't Luchts ghevogelt ontrooft zijnde van hun jonghskens verschricken schichtelyk, maer bezadigen spoedich. En den Doffer verloren hebbende 't Duyfken kord droevich ter eerster aenvanghst, maer slist door tijdts werckingh. De menschen alleen gebruycken murmurerende langwyle droefheyts klagingh, niet na naturens vereysch, maer na ghenegentheyts bewegingh. Doch niemant is zulckx meer onderwurpen, en wyder verscheyden van grootmoedighe stantvasticheyt, als de Vrouwen, Vrouwen meerder als de Mannen, ruwe volckeren meerder als de Godtzalighen, slechte verstanden meerder, als goede vernuften, dwazen meerder als wyzen, en kinderen meerder als de mannen. Ga naar margenoot+Waer uyt wy wel verstaen kunnen, hoe dat onmaetighe droefheyt niet natuurlyck: (want wat natuurlijck is, is gelyckmatich in alles:) maer dwaesheyts teken is, aengeport door lafmoedicheyt, en door gebreck van redenen onverdragelyck gemaekct, waer over ick verhope dat uw E. uw' droefheyt eerder door reden zult ghelieven te nietighen, als dat droefheyt uw leven zoude verkorten door dwaesheydt, en waer uw E. een laffe Vrouwe is door natuure,

ghy u zelven zult een Manne hert geven door reden, eerder Ga naar margenoot+ eyndighende uw' droefheydt door Godtzalighe aendachticheyt, en rechtvaerdige aenmerckinge op de wonderbaere wercken des Hemels, dan dat de alwerkende tijdt nietighen en verdwynen zoude uw jammeren. Dit is de eenichste middel, en hulp-reyck der dwaze, ongodzalighe, en laf-hertighe menschen, maer uw' hulpe behoort Hemelscher te wezen, Hemelwaerts buyghende met lof-zanghen, Heer uwe wille gheschiede. Groffelyck wy dwalen als wy beklagen het sterven onzes bloed-verwanten, mits dat sterven heylzaem ghelijck onze leven ellendich is. De woedighe onrusten dezes levens getuygen warachtelyck de kleene verheugingh die wy ghenieten, waer over dat verscheyden rampspoedighe en onluck-torzende menschen wenschen yverlijck na 't eyndt huns levens, aengeport zynde door een stantvastich gheloof, en grondich wis vertrouwen op't toekomende eeuwighe en volmaeckte glorieuse leven, zo dat zy door de dood leven, vermits zy levende dood waren: zy sturven gelovich, niet Ga naar margenoot+ vermoyt zynde vande wereld, noch wenschende ten aenzien huns zondens overladingh te sterven: maer gheduldich dragende hun kruys verscheyden met heughelijcke vreughde. 'tWelk uw E. strecken mach als geduldicheyts spieghel, om Godt danckbarlijck te loven, midts hy zo ghenadelijck beyde uw zonen heeft gheplaetst in't glori-koor zyns gratie. Des Hemels Heylighe schickingh heeft u dit toegheschickt alleen om uw' stantvasticheyt te onderzoecken, waer over ick wensche dat uw E. zo willich mocht vvezen uw' Zoonen te missen, ghelijck ghy heugelijck genoeghden die te hebben. Doch zodanich is de brosheyt onzes vleeschs, dat wy haten troost-woorden als de troost-daeden ons faelen. Iae 't schijnt dat ick uw E. hoor uytgalmen, dat overvloedt van troost-woorden,

Ga naar margenoot+helaes! uw' Zonen niet doen herleven, hoe wel dat zy lukzaliger nu daer leven, als zy hier leven zouden. Helaes! zy zijn doodt, doodt, oyme! doodt. Me-vrou ten is niet nieus, zy zijn d'eersten niet die sturven, noch de laetste die sterven zullen. Helaes zy leefden te zamen! liefden malkander, en sturven ghelijckelijck! de vruchten mijns lichaems zijn my ontruckt! mijn latende troosteloos! oyme! rampspoedighe Vrouwe! Zeer wel is't gezeyt; hun te noemen vruchten uw's lichaems, nochtans zyt ghy daer over niet te onluckiger. Is de Boom onluckich, wiens gerypte vruchten afvallen? oft is de Aerde onluckich, wiens voort gheteelde cieraeten en loveren verwelcken? de doodt en ziet op de Iaeren niet, maer zyn Zeyzen swaydt ten bestemden tyde. Ick bid, Me-vrouwe, zegt my wat liefde had uw' E? zy sturven, die ghesturven zouden hebben, ja sturven vermidts zy niet vermochten langhwyler te leven. Doch ghy wenscht hun langer leven: maer God beloofden u zulckx niet. Zoudt niet zeer onbetaemelyck zyn, dat ghy Godt zoude sturen na uw begeerte, onder wiens wille ghy nootzaeckelyk moet buyghen? uw' kinderen sturven Godtzalichlijck, wat volmaeckter heylheydt zoudt ghy kunnen wenschen oft begheeren? Alle goede Moeders wenschen dat hun kinderen gheluckich moghen sterven, 't welck uw E. volkomen heeft verwurven. Doch ghy mooght zegghen, dat uw' Zonen deughzaem waeren, en daer over dat van hun, zo zy langer geleeft hadden, niet als wel-leven en Godtzalicheydt mocht verwacht zyn: 't is zeer wel ghezeyt, dat zulckx niet veranderdt zoude hebben, niet tegenstaende was't veranderingh onderworpen, want al hoe wel dat yder een in die veranderinghe niet verviel, nochtans veranderen velen. Want 's menschens swackheydt is zodanich, dat zeer lichtelyck d'een d'ander Ga naar margenoot+ volght. Commodus was een deughdzaem kindt, en zeer

wel opghevoed, niet teghenstaende sturf hy booswillich. Nero, faelden gheen heylzaeme raedt, ja had zodanighen Ga naar margenoot+ meester, dat weynighen beter hadden. En niet teghenstaende vindtmen schaers zijns ghelycke in moedtwillige bedryven, en nickerlijcke daden. Maer uw E. is nu verzekert uws Zoonens Godtzalighe eyndt, en bevrijdt voor dierghelycke veranderinghen. Want wenschende langer leven, wy wenschen vaeken langher verdrieten, gheduerigher onrusten, en langwyler wereldsche zotheyden. Zo't uw' E. wel overwickt in de raeden uws verstandts, ghy zult bevinden dat de wensch van levens verlangingh, helaes! zeer weynich heughelyckheyt teelt. Deze ydele langher levens-voorbeeldingh proeft waerachtelyck de zotheydt onzes dwaeze menschelyckheyt. Want zo wy dencken (ghelyck plichtelijck wy behooren te dencken) dat yder dachs-beginningh het eynde waer van alle menschens leven, en datter by Gode gheen onderscheydt en is tusschen een dach en honderdt Iaeren, wy zouden met meerder maticheydt onze droefheyden kunnen draghen. Daer over waer 't groote wysheydt, en een uytnemende volmaecktheyt, yder dach een even rekeninghe te maken met onze leven, en met Godt t'elcken uure te verscheyden, door krachte van een louter stantvastich gheloof, immer ghereedt wezende als den Hemel ons roept. En op dat wy teghen de komst des doods ghewapent moghen wezen, laet ons volgen het spoor en voor-beelden der God-zalichste mannen, onder wiens groot ghetal ick gheenen bequamer bevroede te wezen voor uw E. als den Godt-zalighen Koningh David, die verstaende de zieckte zijns Ga naar margenoot+ Zoons, verzocht aen Gode door ootmoedighe ghebeden zyn beteringh, weenende, vastende, en jammerende met groote droefheydt: maer de tydingh ghekomen zynde,

zijns zoons overlydingh, staeckten zijn droefheydt, eyschendes spijs en dranck, om nature behoorlijck voedzel te laeten ghenieten, waer van zyn volckeren verwonderden ten aenzien zijns eerste droefheyt, verstaen hebbende de zieckte zijns Zoons, en nu overleden zijnde, geen jammeringh bewijzende: sprack tot de volckeren, dat ghy ghevast hadde wyl zijn Zoon leefden, bevochtende de planten voor zyn kindt, zegghende tot zich zelfs, dat Godt moghelyck zijn leven zoude verlanghen, maer nu overleden zynde, het vasten onnodich was, onmooghlijck voor hem wezende zijn Zoon wederom te doen herleven, en dat hy eerder zijn Zoon zoude Hemelyck verzellen, als zyn herkomst' op d'Aerde te verwachten: daer mede vertroostende zyn Huysvrou Bethsabe. Dit voorbeeldt, Me-vrouwe, verhoop ick uw' E. zal aenvaerden voor u vertroostingh. Ga naar margenoot+ Iob, verliezende zijn kinderen, en alle zyn haven, vergat noyt Godt te loven in zyn grootste jammeren, en armoede. Ga naar margenoot+ Tobias missende 't aenghename gezicht, loofden God in zyn geest, en met luyder stemme vergrooten zijn heylighe Ga naar margenoot+ name over d'Aerdbodem. Den H. Apostel Paulus berispt hun, als berisping waerdich, die treurende bejammerden, en droeffelyck beklaeghden 't verlies huns nae-maeghen: zo wy ghelooven dat Christ sturf en verrees. Desghelyckx zullen die die nu in Christ slapen, ten laetsten verschynen voor Gode. Waer over dat uw E. door stakingh uws droefheyts u zelven moet toonen gelovich, oft door 't volherden uws knaghende jammeringh proeven hooploos te wezen. Maer ick vertrouwe dat uw E. (gheplant zynde in Christ) door duldighe ghelatenheyt de vruchten zult doen bloeyen uw's gheloofs, en u vertroosten met grootmoedicheyt, door de woorden Christi, Ga naar margenoot+ Ick ben de verryzingh en het leven, die in my ghelooft, alwaer hy dood, zal leven, en wien in my gelooft zal nimmer ster-

ven. Wy lezen van zommighen die geen kennis van God hadden, en niet teghenstaende toonden zy groote redelijckheyt in't verlies huns kinderen. Anaxagoras de mare Ga naar margenoot+ ghebrocht zynde zijns zoons overlyden, antwoorden dat hem wel bewist was een sterffelijck lichaem geteelt te hebben. Pericles, Hooft-heerscher over Athenen, verstaen Ga naar margenoot+ hebbende d'aflyvicheyt beyde zyns zonens, bewees geen verschricktheydt, noch wisselden van wezen, maer verzelden na ouder ghewoonte in zijn raedt van staet, bezorghende het ghemeene besten. Doch ten aenzien dat uw' E. een Vrouwe is, zal ick u verhaelen een wonderbaer voor-beeldt van een treffelijcke Edele Vrouwe. Cornelia Ga naar margenoot+ Romeyninne vertroost zijnde over 't verlies van heur twee Zonen, Tyberius, en Caius Gracchus, beyde uytnemende, en manhafte Edeluyden, doch niet de deughdzaemsten, niet stervende op hun bedden, maer in een bloedighe veldt-slach, hun lichaemen swervende naeckt en onbegraven: waer op gezeyt werden: O onluckighe Vrouwe, dat ghy immer gheboren waert om dezen dagh te beleven! daer zy op antwoorden heur gheluckich te achten zodanighe twee Gracchussche vruchten gheteelt te hebben. Zo dees edele Vrouwe heur geluckich achten Moeder zynde van zodanighe twee Manhafte Edel-luyden, doch beyde rebellen, en daer over oock rechtvaerdelijck verslaeghen: hoe geluckich mach uw E. (Me-vrouwe) heur zelven achten, voortgeteelt hebbende zo waerde twee Zonen, niet alleen door naturelycke teelt, maer Godtzalighe opvoedingh, wiens af-lyvicheyt by een yder bejammert werdt. Ick heb ghelezen van Bibulus, hoorende dat beyde zyn Ga naar margenoot+ Zoonen ghesturven waeren op een dach, treurde alleenlijck een dach. Wat mochter minder ghedaen zyn als voor het verlies van twee Zoonen een dach te jammeren? Nochtans in myn ghevoelen treurden hy genoech,

ja ghenoech na redenens vereysch, en dat alle Christenen zulckx na deden, in mijn oordeel zouden zy niet alleen Ga naar margenoot+ voldoen de wet der nature, maer God behagen. Horatius Puluillus, wesende Hoog-priester van Romen, bezich zynde met de stichtinghe des Tempels, Iupiter toegheeyghent, op't Capitool, houdende met zyn handen den Pylaer, hoorden zeggen, midler tijdt hy was redenerende nopende d'opoffering, dat zyn Zoon ter zelver stondt was overleden, dies niet teghenstaende bleef hy houdende de Pylaer zonder handt af te slaen, noch zyn ghezicht te trecken vande ghemeene aenhoorders, om niet te betoonen meerder yver tot de Vaderlycke bewegingh, als plicht Ga naar margenoot+ tot de waerde zyns bedieningh. Paulus Emilius verkregen hebbende verwinningh over den Coningh van Persen, verzocht aen Gode, dat by aldien zodanighe ghevallen in moghelijckheydt waren de Romeynen t'overrompelen, dat de zelve eerder op zijn eyghen huys zoude moghen vallen, op welck verzoeck nader handt gheviel dat Godt hem beyde zyn Zonen af nam, waer over hy den Hemel danckten, verwurven hebbende zijn bede. Want zo doende veroorzaeckten hy dat de Romeynen eerder bejammerden 't verlies van Paulus Emil: als dat hy beklaecht zoude hebben hun rampspoeden. Veel diergelycke voorbeelden vindtmen van grootmoedighe Mannen, gebruyckende zodanige gebreydelde maticheyt, en bedaerdelijck inzicht, waer door zy overheerschten hun eygen zinnelyk-heydens Ga naar margenoot+ herts-tochten, als Zenophon, Quintus Martius, Iulius Caesar, en Tiberius Caesar Keysers van Romen. Maer tot wat eynde verhael ick van rampspoedighe Princen (doch wel verstaende of zodanighen onluckich zijn) aengezien dattet moeyelijcker en treffelijcker is geluckighen te vinden? laet ons wel onderzoecken, zo in onze als uytheemse gewesten, zonder twijffel dat ons geen ongheluckighen

zullen falen, want wie leefter die gheen verlies ghehadt heeft? Waer over ick wensche, dat uw E. zich onderwerpe Gode, ja in zijn tooren, buyght ghehoorzamelyck onder zijn wille, aenmerckende dat hy is Coning der Coningen, Keyzeren, en over allen in't gemeen, zo inden Hemel als op d'Aerde, ontziende niemant, maer zijn scepter swayd na 't besluyt zijns heylige wille. Doods schichten vliegen ghestadich, jae gheene oft' treffen doel. Rechtvaerdich kunt ghy niet bejammeren 't levens kortheyt, vermits dat zy langh ghenoech leven, die wel gheleeft hebben, uw E. behoordt de maet uws Zoonens levens te nemen, nae de hoedanicheydt van hun luyder deuchden, en niet na 'tgetal huns Iaeren, want de Wijze-man zeydt, dat het gryse Ga naar margenoot+ hayr de wijsheyt, ghelyck het wel-leven d'ouderdom afbeeldt. Gheluckich is de Moeder die Godtzalighe, maer niet die langh-levende kinderen heeft: want zo de heylzaemheydts gheluck bestaet inden langhdurenden tydt, zo mosten noodtzaeckelyck zommighe boomen (waer Plinius van ghetuyght, ja twee hondert Iaeren staende blyven) gheluckige wezen als de menschen. Zo wy alleenelyck bedachtzaem aenmercken wat de menschen zyn, qualyck gheloof ick datmen henghelen zou na langh leven, noch eenich betrouwen daer op bevesten. Laet ons reen-beradich overwicken wat de mensch is, is 't lichaem yets anders als een aerde klomp in beeltenis, ja laf, swack, en bros, onderwurpen menichfuldighe ellenden, en ter neder ghevelt door 't minste toeval? heden yet, en moghen niet? zien wy niet hoe wy ghevoedt werden door aerds vruchten, dieren, voghelen en visschen, die verwelcken, en vergaen zonder de welcke wy 't leven niet kunnen onderhouden? Hoe is't mogelyk dat wy onsterffelyk kunnen wezen zo wy door sterffelycke en verderffelycke dingen onze wezens moeten onderhouden? Zyn wy niet ver-

plicht te dencken, ziende yemandt sterven, 't zelfde ons oock zal opkomen? De oorzaeck dat anderen van ryper bejaertheyt uw Zonen overleven, moghen wy toeduyden hun luyden deughdens rypheyt, en uytmuntende begaeft-heyden, ja volmaecktheyden, waer over de doodts zeyzen Ga naar margenoot+ eerder over hun swaeyden, want wat vroegh rypt duurt onlanghste: hun neyginghen waren Hemelsch, waer over d'Hemel t'hunwaerts neychden. Wy lezen dat te Romen een kindt gheboren was van mans lichamelijcke gestaltenis, zo van ghebeenten als andere lidtmaeten, waer over verscheyden veel-wetende Mannen oordeelde 't zelve kindt niet langhe mochte leven. Hoe is't moghelijck dat uw E. (ziende de bedaerde wijsheydt in d'eenen, en 't rype uytmuntende vernuft in d'ander Zoon) wanen zoude hun eeuwich te behouden? Den Hemel ghedooght niet dat zo hoochwaerde overvlieghers lange op de onwaerdige Aerde zoude volherden. Alles wat volmaecktheyt naest is, is de vervallingh nader. Als de deughde gestegen is in't top heurs glorys, verveelt heur de vleesschelycke ooghens bezichtingh: want de rypste vrucht valt eerst, ghelijck de schichtichste vyers-vlamme gheringhste verdooft. Wy zien hoe't groene houdt moeyelijck werdt ontsteken, doch dies niet teghenstaende de langhdurichste kool-houdt, waer dat het drooge licht ontsteeckt en haest verdwijnt: desghelijckx is onze nature, want de geest ryp zynde vervalt het lichaem vaerdich, 'twel-leven gekomen zynde tot volmaecktheyts eynde. Zo datter gheen grooter teken van 't levens kortheyt is, als de rijpheyt van't naturelijck vernuft, welcke vernufts-rypheydt het lichaem overheerscht, gelijck de brandende Zonne vermeestert de aerdse dinghen. Denckt daer over (Me-vrouwe) dat d'alwetende Godt uw Zonen heeft gheplaetst in zijn heughelijcken hemel, nu dat zyn goedertierenheyt hun bequaem-

ste bevonden heeft te plaetsen in't Koor zijns Heylighen, maer waent niet dat zy te haestich sturven, vermits zy leefden hun bestemden tijdt. Zy zijn nu Hemelsche dienaers in plaets van wereldse slaven, genietende 't glorieuse aenschijn Godes, in plaets van wereldse en sterffelijcke menschens verzellingh, en zo doende vertroudt (Me-vrouwe) dat ghy God behaecht, en alle Godzaligen met een luyd-schaterendt gerucht uw' lof verheffen, waer mede ik eyndigen zal, biddende Gode uw E. te verleenen een gelaten gemoedt, en hier na een geheylichde Ziele.

Ick genoege niet met dit voorbeeld van Vertroostings-Redeneringh, maer zal hier by voegen, de wijse die ghebruyckt werd in bewijs Redeneringh, zijnde van een recht and're hoedanicheydt, vermidts daer toe noodich is reden-kavelinghs bevestingh, als vraghende

Wat is Atheism?

Zomwijlen onder den naem van Atheisten, werden begrepen d'ongheloovige, Heydenen en Afgoden-dienaers, als hebbende geen kennis vanden warachtigen God, niet teghenstaende dat zy yverich (na hun wijze van doen) ja ernstich zijn in d'oeffeningh hunluyders Gods-diensten. Daer over zeyd den Apostel: Gedenkt dat ghy voortyden Ga naar margenoot+Heydenen inden vleesche die voorhuyt genaemt vvaert, vande gene die genaemt zyn besnydinghe inden vleesche, die met handen geschiet: dat ghy (zegge ik) te dier tijt buyten Christum vvaert, vervreemt van het burgherschap Israels, en vreemde vande Testamenten der beloften, gheen hope hebbende, ende zonder Godt zijnde in de vvereldt. Maer wat

het was zonder God inde wereld te wezen, bewyst hy in Ga naar margenoot+een ander plaets, segghende: Doen ghy God niet kenden dienden ghy den ghenen die van natuere gheen Goden vvaeren, vermits zy de Zonne, Mane, en beelden eerden, als schepzelen in plaets van den schepper. Ander Atheisten zijnder die kennis hebben vanden waerachtighen Godt, wetende in welcker wyze, hy behoordt ghe-eert te zijn, en zyn Christenen ghenoemt: maer zyn door zondens ghewoonte zo verhardt in hun zelven, dat zy geen gevoelen noch bewegingh hebben van 't oordeel Godes, ghenoeghende daer mede, dat zy na d'uyterlijcke schyn Christenen gheacht werden, en zyn daer over vermetel in 't zondighen, vertrouwende op Godes goedertierenheyt, ghelyck of Godt verzuymich mochte wezen in zijn straffe. Doch van dezen is mijn voornemen niet te handelen. D'ander Atheisten buld'ren uyt met donderwoorden datter gheen God is, van dit rot waeren niet alleen Diagoras, Lucretius, Epicurus, en and'ren, maer zedert zynder noch bezonderen ondeckt, waer van Theodoret, Ga naar margenoot+ Prateolus, Lilius Grigorius, en Giraldus Ferrariensis van schryven, jae verhaelen datter een gheheel eyland van zodanighe God-verzakers bewoondt was. And'ren blasphemeren Ga naar margenoot+ en bespotten den name Godes, boertende en tuylende met de oeffeningh van religie. Zodanighe Atheisten waeren Holophernes, Pharao, en Senacherib. Desghelyckx waren Lucian, die, op datmen mocht gheloven dat hy in God niet gheloofden, spotten met alle de Goden. Iulian guyghelden met de Religie en Godts-diensten. Olympius den Arriaen vloeckten teghen de Heylighe Drievuldicheydt. Doletus noemden, Moses, Helias, en Christ, de drie bedrieghers des werelds.

Anderen oeffenen de Religie, die gheoffent werdt ter

plaetze waer zy hun onthouden, gheen onderscheyd makende, maer alleen trachtende na baetzoeckingh, en deze werden ghenaemt, huydendaeghs Politycken: Ick meen deze, die Moses veranderen in Machavel, want hun Religie is Politije, hun yver is Atheism, en hun Godt is de Nicker. Deze verzellen meest by Princen, waer zy hun in dringen onder de deckmantel van over-groote kloeckers en politycken, als werelds wyze mannen, ghelovende datter geen scheppingh des wereldts was, noch laeste oordeel, noch veryssenis wezen zal, dat de Zielen sterffelijck zyn, en datter gheen helle is. Twist redenerende teghen de Heylige Schriftuere, reeckenende ouder afkomste, als van Adam, willende bewijzen dat de Historie vande Arcke Noë en de alghemeene vloet, fab'len en verzierselen zyn, Ia gheloven dat de Schriftuere door menschen ghevonden was, alleen door politycke inzichten, om Koninghens en Princens staten t'onderhouden, en de onderdaenen te dwingen tot ghehoorzaemheyt, zonder dat de Princen rechtvaerdicheyt zyn onderwurpen, ghelyck Machiauel vernuftich Ga naar margenoot+ leert: Princeps qui sapientia est praeditus, debet ea promissa vitare quae suis commodis contraria fore videt, jam vero hominibus nunquam defuturae sunt causae, quibus in violatam fidem colorem inducant. Een vvyzen Prins moet schuvven zijn beloften te volbrengen zo 't niet streckende is 't zijnder voordeel, en nimmer zullen hem ghebreken uytvluchten en verschoninghen zijns eedts-brekingh. Qui sagatior fuerit, ut vulpinum ingenium melius exprimeret, ei foelicius omnia ceciderant, Nabootzende de Vos, zo vvie zijn vvil en voornemen vvil volbrenghen. Daer beneven voor-stellende de Princen dit voor-beeldt: Is nihil quam mortalium impostorem egit, nihil quam ad omnem mali-

tiam & fraudem (quo hominum genus falleret) mentem suam exercuit. In asseverando autem quis fuerit efficax, aut qui speciotius iuravit iusiurandum vicissimque, qui minus praesliterit, nemo unquam fuit. Nihilo secius doli nunquam ei non commode ceciderunt. Dat hy niet ondervvinde als vvaer anderen door moghen zijn bedroghen, alle zyn voornemen grondende op schalckheydt en bedroch om een yder te verkloecken, niemandt deedt grooter beloften, noch hoogher eeden als hy, en niemandt volbrocht minder: ja niet tegenstaende zijn schalckheyt en bedroch misten nimmer zijn voorghenomen betrachtingh. Proinde non est quod Princeps omnes eas superius descriptas virtutes ostentet: sunt enim adversus tales dissimulandae saepe numero callidèque tegendae. En al hoe vvel dat schalckheyt en bedroch d'overhandt hiel, nochtans is't nootzaecklijck dat de Prins zulckx niet kundbaer make, maer zich veynze, en zo behendich vveet te quyten, dat hy aengenaem schyne voor een yegelyck. Quocirca, ad omnem fortunae, & ventorum conversionem versatile ingenium Princeps habeat necesse est, & ab eo quod bonum est ne discedat: at, si necessitas vrgeat, edoctus sit & malum avertere. Zo dat de Prins zich moet voegen na de hoedanicheyt des tydts toevallen, rechtvaerdicheyt gebruyckende en recht doende, ten zy hem ander oorzaken ghegheven vverden, doch 'tzy vvat hy doet, laet hem niets bestaen 't geen hem schadelyck zoude moghen vvezen. Princeps acram curam, & diligentiam adhibeat, vt pietatem, fidem, integritatem, humanitatem, religio-

nem sancte colere videatur, atqui nihil magis est quod praese ferat quam illam virtutem: fere enim homines magis specie & colore rerum, quam rebus ipsis, permoventur, & iudicant. Nemo non videt quid prae te feras, at paucissimi sunt, qui quid sis sensu percipiant. Vitam Princeps tueatur, curetque imperium conservare: quibus autem id fiat rationibus, ex modo honesti spaciem prae se ferant, nunquam non honore dignae, laudibusque existimabuntur. Laet de Prins betrachten met alle naersticheydt om Godtvreezende, rechtvaerdich, trouvv, eerlyck, beleeft, en boven alles Religieus gheacht te vvezen: vvant de Menschen zyn meest verleydt door 't uyterlyck betoon van Religie, en oordeelen vaecken nae de uytvvendighe schyn: een yeder ooghmerckt op het gheen ghy schijnt te zyn, maer vveynighen kunnen 'shertens gronden bedregghen, oft bekennen de gheheymen uvv's ghedachtens, om te ontdecken vvarachtelyck vvie ghy zyt, vvat ghy betracht oft vvat uvv' meeningh is. Laet de Prins alleenlyck zorghe dragen voor zich zelfs en voor zyn staet, 't zy oock door vvat middel het zy, vvettelyck oft' onvvettelyck, hebbende alleen een uyterlycke schyn van eerlyckheydt. Zijn dit niet schrickelycke, en afgryzelycke lessen des Godt-vergeten gebroeydzels? Zommighen werden Atheisten, vermidts zy een valsche grondt-vest nemen, en misduyden het zegghen van Tullius: Sunt qui negant Ga naar margenoot+ Deos habere procurationem rerum humanarum, quorum Sententia falsa est, quia sic omnis Religio inanis esset, Religione autem sublata tolleretur hominum fides, & magna sequeretur,

vitae perturbatio & confusio. Sommighen ontkennen datter is een Godt die op zich neemt de bezorginghe des tytelycke bedryven, vviens ghevoelen vvert bevvesen valsch te zijn, vvant als 't zo vvaer, zo mosten alle religien maer ydelheyden vvezen: en vvaert niet door Religie, daer zoude gheen getrouheyt noch eerbaerheydt onder de menschen vvezen, maer een ongheregeltheyt, en vervvarringh door de gantsche vvereldt. Niemandt kan lochenen, dat Religie de opperste schickster is van alle gheschickte burgherlycke beheerschinge, en dat de Coninghrijcken en Staten heylzaemst volherden, waer dat een ernstige neyginghe is tot Religie: want de vreese Godes gewortelt zynde in 'smenschens herten, veroorzaekt grooter verbondt tot hun Prins, en overtreft verre alle tytelycke wetten, oft vreeze voor des Princens misnoeginge. Laet ons tot voor-beeldt nemen onze vereenichde Landen, de langhdurighe gherustheydt (al hoe wel onder oorloghs-lommer) de verryckinghe, en welvaeren. Niet teghenstaende schynt het dat het spreeck-woordt, Filia deuorauit Matrem. De Dochter heeft heur eyghen Moeder vernieldt. Betracht plaets te willen nemen: want Religie zynde de Moeder der vrede, en vrede de Dochter van Religie, werdt Religie vernieldt. De langhe gherustheydt die wy hebben ghenoten heeft ons verrijckt, die verrijckinge doet ons Godt vergheten. Doch blyvende by ons voorghenomen Redeneringh van d'Atheism, werdender bevonden Atheisten oft Godtverzaeckers, ten aenzien God hun niet daedelyck straft: want Godt verdraecht niet alleen de bespotting, en blasphemien zijns Heylige naems,

maer nae de voorschickingh zyns verburgen raden, (die voor ons ongrondelijk zyn, en onbegrypelijk voor 't menschelijcke vernuft) zegent noch de voorzeyde Godt-verzaeckers met wereldtsche ghelucken, gelijck of God verghelden wilden hun godtloosheydt. Hy ghehengden dat zijn eyghen Arck door de Philistynen-vyanden werden ghenomen, en zyn vechtende volckeren der Israelyten verslaghen wierden. Den Coningh Iosias werd loflijck na gegheven, dat hy de volckeren de wet des Heeren voor las, maekende verbondt met Gode, dat zy zouden wandelen in zyne weghen, onderhoudende zyn gheboden met hert en ziele, waer alle de volckeren hun oock toe verstonden. Hy zuyverden den Tempel, en versloech de Afgoden dienaers-Priesteren, ja heerschten over alles so dapperlijck ter eere Godes, dat gheene Rechteren in Israel hem overtreften, maer dwongh alles onder de wet van Moses. Wat volghden hier na? dat Pharao hem versloech te Mediggo. Desghelijckx verbranden Nabuchodonozar Godes huys, en beroofden den Tempel, en niet teghenstaende was hy na-der-handt geluckich in zijn onderwindingh. Valerius Maximus aenwijst uyt Tullius het voor-beeldt vanden Tyran Dionys, die zich beroemden van zijn kerck-brekingh, zeylende na den Tempel van Proserpina, om die te berooven, dat weer en windt hem zo gunstich was, gelijck of de Goddinne behaegingh hadde in zijn baldadighe bedryven. Als de Turcken en Hungarianen in veldt-slach waren, de Christenen aenroepende Christ, en de Turcken Mahomet, wierden de Christenen dies niet teghenstaende door de Turcken overwonnen. Het grootste deel des wereldts is vervult met ongheloovighen, en 't ghetal der Christenen vermindert. Dit is aenghenaem voor 't geen Prateolus aenwijst, voorstellende dat dit het minste niet is onder de borst-weringhen der Atheisten. Eventus mira-

bilis Ga naar margenoot+ quorum causas ignorant, & putant longe aliter fore, si Deus existeret omnia cernens & curans, vt sunt felicitas impiorum, infoelicitas piorum, & cius Dei longanimitas qui atrosissimos peccatores statim non punit. Wonderbaere ghevallen strijdende teghens de menschelijcke reden, vvelcke oorzaecken onbegrijpelijck zijn, maer oordeelen dat de zelve recht anders zouden vvezen, zoder een God vvaer die de menschelijcke bedrijven schickten als tot voorbeeldt, de gelucken der Goddelozen, en ongelucken der Godzaligen, beneven de gheduldicheyt Godes, niet dadelijck straffende de misdoenders. Oft Godt gheliefden terstondt nae zijn rechtvaerdicheyt te straffen de zondaers, ghelijck hy Lots Huysvrouw veranderden in een zout-pilaer, mits zy rughwaerts zagh na Sodom. Eli breeckende den hals, vermits hy gedooghden dat zy kinderen misdeden de Priesterens bedieninghen. De aerde in te laten slocken Core, Dathan, en Abiram, ten aenzien zy Eliseus bespottende waeren. De Honden Iesabell op-eetende, midts Naboth verdruckt was. 't Vuyr 't welck Nadab en Abibus verbranden, onbehoorlijck vuyr ghebruyckt hebbende op 't Altaer, en Sauls Coninghrijck verslon, vermidts hy niet ghehoorzaem was. Sloech Zachary met doofheyt, mits hy onghelovich was. Elymas met blindtheyt, belettende 't leerzaem ghebruyck. Baltazar doodende, midts hy mishandelden de Heylighe vaeten. Ananias en Saphira mits zy leughen-tael spraecken. Gehezi slaende met leprosy, ontfanghende heymelijcke giften, en dreef Moyses uyt het landt van Canaan, overghegaen hebbende de wateren van Meriba. Zo 't Godt gheliefden nu te doen, ghelijck hy ten dien

tyde dede, betoonende ons zodanighe voorbeelden, ghelijck hy hun bewees, jae straffende gantsche landen, ghelijck Egypten, zonder twijffel d'Atheisten verschrickten, en godtlooze menschen zouden bekennen en ghelooven datter een God is. Doch 't is een rechtvaerdich teken dat onze zonden over-groot, en wy Godt zo lief niet zijn, ghelyck die volckeren waeren. Maer alle deze redenen dienen de Atheisten tot weynich voordeel, vermidts dit eerder waerachtighe proeven zijn datter eenen waerachtigen, wyzen, eeuwigen, overanderlijcken, en almachtighen Godt is: Want dit is des Heerens langhmoedicheyt om hun te leyden tot bekeeringhe, ghelyckeen den Heylighen Peter zeydt: Den Heer is niet verzuymich Ga naar margenoot+in zijn straffen als zommigen vvaenen, maer 't is zijn gheduldicheyt t'ons-vvaerts, en vvil niet dat yemant versneuvelt, maer vvil dat een yeder kome tot beteringh: Tot bevestinghe van 't zelfde zeyt den Heylighen Augustijn: Divina misericordia ad impios Ga naar margenoot+ ingratos peruenit. Primo quia Deus facit oriri solem super bonos pariter & malos, & pluit super iustos & iniustos. Secundo vt quidam ista cogitantes ab impietate se corrigant. Tertio, vt quidam divitias longanimitatis eius contemnentes sibi thesaurizent iram. Quarto, patientia Dei ad poenitentiam inuitat malos, sicut flagellum Dei ad patientiam erudit bonos. Quinto, quia placuit divinae providentiae praeparare imposterum bona justis quibus mali non fruentur, & mala impij quibus boni non cruciabuntur, op een ander plaets, Si nunc omne peccatum plecteretur poenis temporalibus, nihil vltimo iudicio reservari putaretur, &, si nullum peccatum nunc puniretur, nulla Dei providentia esse crederetur. Godes goedertierenheyt streckt over de Godtlooze en ondanckbaere Menschen,

ten aenzien van deze naevolghende redenen. Ten eersten, laet hy zijn Zonne schijnen zo vvel op de onrechtvaerdigen, als rechtvaerdighen, en zijn regen vallen op de godloozen, als Godtzaligen. Ten tvveeden, dat zommighen, aenmerckende deze dinghen mochten gheraecken tot berouvve hunluyders zonden. Ten derden, dat anderen die verachten de mildtheyt zijnes langmoedicheyts, hunne straffe vergrooten. Ten vierden, dat de geduldicheyt Godes, de boozen treckt en lockt tot bekeeringhe, ghelyck de straffe Godes de goeden oeffent in gheduldige lydtzaemheyt. Ten vyfden, vermits dat Godt in zijn Voorschicking goedt geraemt heeft een heugelycker vvereldt te bereyden voor de rechtvaerdigen, vvaer dat de onrechtvaerdighen niet deelbaer van zijn zullen, en een straffe voor de boozen die de Godzaligen niet zullen gevoelen, en voor 't laeste: Dat by aldien alle zonden nu ghestraft vvaeren met tydelycke straffen, men mocht oordeelen datter niet over zoude blyven ten laesten oordeel-dach; ten anderen, zoder oock niets gestraft vvierden tytelyck inde Wereldt, de Menschen zouden tvvijffelen aen de Voorzienicheyt Godes.

Een ander ghebroedzel van Atheisten veroorzaeckt de boosheyt van Sathan, aenmerckende zijn bedryf van tydt tot tydt. Inde eerste twee hondert jaeren nae het lyden Christi, arbeyden hy vernuftelyck, roerende het eerste

Hooft-punt des gheloofs, om dat te overwinnen, aen hitzende de Marcionisten, Gnostisten, en de Manichisten, om te leeren datter niet was Een God den Vader Almachtich Schepper van Hemel en Aerde, maer bezondere Goden. Doch vindende d'uytkomst niet even-aerich met zijn voornemen, staeckten 't opstel, en betrachten na een ander Hooftstuck, porrende Praxeas, Noetus, en Paulus Saniosatanus, om te nietighen de Godtheyt vande Sone Godes. Daer nae stuerden hy de ketters om teghen te stryden de instorting des Heylighen Geests, en zijn gheboorte vande Maghet Maria, desghelyckx and're heylicheyden hem aengaende. Maer hier in vruchteloos arbeydende, quam op de hoedanicheyt des Heylighen gheests zelven, Macedonium aen hitzende de Godtheydt en den Heylighen Gheest te loghenen: doch hier in oock niet bedryvende, wenden tot de artyckelen roerende de Kerck, en is zo in verscheyden eeuwen ghevallen van 't eene Hooft-stuck op 't ander, en aengheroerdt alle de artyckelen des gheloofs, doch blyvende gantsch overwonnen, is hy weder om gekeert waer hy eerst begonnen hadde, niet om te betoonen datter bezondere Goden waeren, ghelijck hy te vooren ghedaen hadde, maer om te bewijzen datter geen Godt was, ontkennende de Godtheyt zo vanden Vader, als vanden Zone, en den Heylighen Gheest, en desghelijckx de Drievuldicheydt. Helaes! hy arbeydt met alle zijn nickerlycke loosheydt om Religie gantsch uyt te royen, waenende te bewyzen datter geen God is, hier toe borst-weert hy zijn politycken met listighe twist-redeneringh, en looze vernufticheyden, om te stryven met duystere zinne-woorden teghens de zuyv're en Heylighe Bibelsche Schriftueren. Maer hun mach wel toegheduydt werden, 't geen Policarpus ten antwoord gaf, aen den ketter Marcian, die gevraegt zijnde: Agnoscis me ô Policarpe? Kunt ghy my ô Policarpe?

antwoorden hem: Agnosco te esse primogenitum Satane. Ick ken u wel, ghy zijt Satans eerste geboren zoon.

De laetste rot van Atheisten spruyten uyt de overgroote mildheyt ofte lafheyt der Princen, oft Landen-beheerschers, waer de Atheisten onghestraft leven in gerustheyt, waer over datmen 'thun mach toe duyden datter Atheisten zyn. Doch hier op zoude veel te antwoorden vallen, dan men antwoordt watmen wil, qualyck kanmen ontkennen dat te groote vryheydt die Princen gheven in hun landen, veroorzaeckt veel misbruyckx, en dattet wenschelijcker is te leven waer te groote strafheydt is, als waer te groote vryheydt en achsloosheyt is, en waer niets wettelijck is, als waer alles werdt toeghelaten, ghelijck oft alles wetstelijck waer. De wyste en kloeckste mannen onzes eeuws, en desgelijkx des voorgaende eeuws oordeelen, dat voorspoed en wereldsche ghelucken veroorzaken dat de menschen door zinnelijke dartelheyt God vergeten, gelijk onluckx toevallen, zieckten, ghevangenissen, en diergelycke zondens straffen, de Godtlozen dwingen Gode te herkennen, buyghende en smekende om verlossingh hun-luyders ellenden. Als den Ketter Iuliaen door 's Hemels straffe doodtlijck gewondt was, bekenden mondelingh de macht Christi, die hy te voren verzaeckt hadde, zegghende: Vicisti Galilaee. Niet teghenstaende dat Pharao swemmende Ga naar margenoot+ inde vloeden van voorspoedicheyt, zeyde: Wie is den Heer? Ick ken hem niet. Ick wil de volckeren niet laten gaen. Nochtans zijn Landt gheplaecht zynde met vorschen, versocht Ga naar margenoot+ aen Moses en Aaron, Gode voor hem te bidden, en dat hy de volkeren zoude ontslaen om offerhanden aen den Heere te doen, maer zo haest Godt hem een weynich verlichtingh verleenden, was hy fluckx wederom verhardt. Als Ga naar margenoot+ Nabuchodonozor was benomen zijn Coninghrijck, grazende dierlijck inden velde voor zeven Iaeren, doe begost hy

zich te verootmoedighen, en zich zelven grondigher te kennen, slaende d'oogen ten Hemel waert, en danckende den Almachtigen. Maer aengezien dat diergelijcke mirakelen nu niet gevallen, is der gezalfde Coningens plicht te beyveren Godes glorie, en de Atheisten oft God-verzaking uyt te royen, hun afkeerende van alle Godlozen: want midler tijdt de Prins hun begunsticht, neyghen de volckeren desghelijckx oock hunwaerts, met vervvonderingh, ja wanen Ga naar margenoot+ hunluyder misbruycken deughden te wezen. Want die ghenen die vande Princen geacht werden, de volckeren eeren, en die, die de Princen verachten, werden door de Ghemeenten oock veracht, vermits de Prins is gelyck het hooft-stuck inde voorstellingh van een Sillogism, en de Ghemeente zyn ghelijck de conclusie oft besluyt. Conclusio sequitur deteriorem partem, als een grondt-reghel in Logick. Waer uyt volght dat waer de Princens gunste valt, daer volcht de neyginge der Ghemeente. In d'eerste eeuwe wrocht den Hemel miraklen, om te bevestighen de waerdicheyt des Princelijcke ampten, zo dat de Godlozen ghestraft wierden dadelijck, doch de miraklen stakende, werden de Princen ghegeven 't Swaert der gerechticheyt om de godlozen niet te ghehenghen in hun Landen, dies niet teghenstaende zien wy hoe de Princen verleydt werden, door schijn-deugden, listige politiquen, en schalcke mondtspelers. Tullius, wenschten dat voor yders voorhooft afgebeeld mocht staen, de getuyghenis hunluyders Ga naar margenoot+ herten, roerende Romens gemeene wel-vaert, op dat de getrouwe wel-wenschers des gemeene besten, gelijck de baldadige verraders mochten ondeckt zyn: maer helaes! onze eeuw is zo besmet met schijn-heylicheyt, bedroch-woorden, en schalcke beveynstheydt, dat wy meer redenen vinden te bejammeren over de verveling van schijn-Christenen, Atheisten, als middel om de godlozen uyt te royen.

De Poeeten, Redenrijckers, oft wel-sprekers, in wiens verweringh ick spreeck, houden 't voor een hooft-stuck t'onderzoecken d'Historien en beschrijvinghe des bedryven in voorgaende eeuwen, overwickende de verleden geschiedenissen met de tegenwoordighe, immer betrachtende de ghedenckwaerdighe dingen zo steet-vast in de gheheugenis te plaetzen, om de zelfde te mogen gebruycken tot bevestingh des voorgenomen redeneringh: waer over dat den Poeet noodzaecklijck moet uytmunten in de begaeftheyt van goedt gheheugen, om rechtvaerdich ghenaemt te moghen wezen een Redenryckert te zyn, dat is rijck van reden, om ryckelyck met redenen zyn voorstel te vercieren. Want al hoe wel dat groot verstant en goedt oordeel een treffelycke ghedeelte van wysheydt is, dies niet teghenstaende zoder geheugen gebreeckt om na vereysch des tydts yder dingh bequamelijk te plaetsen, 't verstant en 'toordeel zal tot zeer weynich nutbaerheyt strecken: daer over is't zeer treffelijck en wel ghezeyt, dat het gheheugen de ziel van 't verstant, ghelijck het leven d'ophoudtster des lichaems is. Zo dat alle Poeeten, Redenrijckers, en Wel-sprekers de geheugenis 't hooghwaerste achten, om de berispelycke verghetelheyt gantsch te bannen uyt hun verzellingh, vermits de geheugenis oft' memorie 't verstants voedsteres is. De geleerden bevestigen dat de zinnen in't voordeel des hoofts geplaetst zyn, vermits dat die oordeelen en heerschen over de vyf uytwendige zinnen, zo vaerdich als die werckelyck zijn gebruyckt: want zo haest alsmen yets hoordt oft ziet, het koor der zinnen oordeelt van't gheen men hoort oft ziet: Maer de geheughenis bestaet in't after-deel des hoofts, de welcke volmaeckter is vermits de maticheyt des breyns, zo dat waer de vochticheyt te groot oft' te weynich is, daer is de gheheugenis flaeuste. Waer over dat de kinderen die te voch-

tich, en oude luyden die te drooch van hersenen zijn, swak gheheughen hebben: desghelijckx waer groote koude oft vochticheydt is, daer is groote verghetelheydt, zo dat het meeste bestaet inde hoedanicheyt onzes lichamelijcke wezens: want die ghene die heet en vochtich zijn, begrypen vaerdich, maer vergheten haestich, ghelijck die, die koude en droogh zyn begrypen beswaerlyck, dan geheugen lange, vermits dat de hetten de dinghen na zich treckt (ghelijck wy zien aen de Zonne) en zijn dies niet tegenstaende naderhand weer schielijck verscheyden. Nimmer zaghen wy oock dat een Figure in't water ghemaeckt terstont niet ontwezent. Dus al hoe wel hetten en vochticheydt te zamen de dinghen na hun trecken, zien wy door ervarentheyt dat de zelfde ondurich zijn: maer als de hersenen koude en drooch zijn, behouden wy bequamer de ingheprinte beelden, want het is de eygenschap van koud' en droochte, alles vast-bondigher te verknochten: gelijck wy zien dat het water bevriest, en vaste dingen steen-hard bevriezen, zo dat de vochticheydt door de hetten treckt, en de koude de dinghen verhardt en vast te hoop bindt. Maer hoe weetmen dat de gheheugenis gheplaetst is in't after-deel des hoofts? de onderwindingh betoont ons zulckx klaerlijck: want 't is bevonden dat zommigen gewondt zynde in't hoofts after-deel 't geheugen zo schicktelijk verloren, dat zy hun eygen namen niet kosten uyten. De gheheughenis werdt by zommighen verdeelt in twee hoedanicheyden, als naturelijck, en kunstich, de naturelijcke is zonder lessen oft leeringen, maer alleen door de eyghenschap des naturens begaeftheydt, waer in bezondere treffelijcke mannen hebben uytghemunt, en and're te boven ghegaen. Ghelijck Themistocles, die zo geluckigen Ga naar margenoot+ geheugen hadde, dat als hem aengeboden was om hem te onderwyzen de kunst der geheugenis, hy eerder wensch-

ten de vergheet-kunst te leeren, zegghende dat het voor hem moeyelycker was te vergheten, 't geen hy niet wilde gheheughen, als te gheheugen 't gheen hy niet wilde vergheten.

Ga naar margenoot+Mithridates was begaeft met zodanighen gheheughen oft' memorie, dat hy twee-en-twintich taelen sprack, en yder zo zuyver, dat hy met de volckeren van zo veel ghewesten, waer over hy heerschten, yder in't bezonder sprack, ghelijck oft yder zijn Moeders taele hadt geweest. Ga naar margenoot+Cyrus Koningh van Perssen noemden alle de Krijchs-luyden zyns heyrleghers by hun naemen, wezende bezondere Ga naar margenoot+ duyzenden in ghetal. Cyneas Ambassadeur van den Coningh Pyrrhus noemden alle de personen by hun namen in't Parlement te Romen, zynde een zeer groote menichte, nae dat hy eens hadt hooren noemen. Van Iulius Ga naar margenoot+ Caesar werdt ghetuycht, dat hy ghelyckelyck yets las, een ander overhoorden, en noch voorzeyde 't gheen den derden schreef. Zo dat zommighen wonderbare memorien hebben gehadt, gelyck anderen groote vergetenheyt hebben, zoeckende vaken 't gheen zy inde hand hebben: ja sprekende vergheten wat zy eerst ghezeydt hebben. Cicero verhaelt van Curio, dat hy willende in drie deelen yets redenerende verscheyden, hy het derde deel vergat, en handelde van 't vierde, strijdende gantsch tegens zijn eerste voornemen. Om het goedt gheheughen te onderhouden en 't quaedt geheughen te verbeteren, raden ons d'ervarenen, matich te eten en te drincken, matich te slapen, en Vrouwen te schuwen, doch na de naturelijcke nootzakelijkheyt vereyscht de reden plaets gevende, en voor alle de geheughenis dagelijckx te offenen, en immer werckelijck te onderhouden: want niets isser schadelijcker voor't gheheugen, als die ledich te laeten oft niet te betrouwen: want de ledicheyt en 't misvertrouwen is het hinderlijkste

voor't gheheughen, vermidts oeffeningh alles doet verbeteren, waer de ledicheydt uytnemende schaedelijck is. Waer over datter velen zijn die zelfs veroorzaecken het kleen gheheughen, ten aenzien van hun eyghen misvertrouwen, welck misvertrouwen belet dat het gheheugen nimmer werdt gheoeffent. Wy zien dat een Koop-man vraegende, wat Schipper zeyl-reedt leydt, hoe zijn naem is, de groote van't Schip, en hoe het Schip ghenaemt is, terstondt met zijn Taeffel-boecxken voort komt 't zelfde by gheschrift stellende, en ghemoetende een quartier uyrs daer nae met een ander die hem zulckx vraecht, zo comt dat Taeffel-boecxken vaerdich voor den dach, en dat spreeckt voor hem. Is dit niet kindts? Ia beboertingh waerdich, ten aenzien zijn boecxken oorzaeck is dat het edele gheheughen de oeffeningh werdt benomen, waer door de verghetenheyt dagelijckx grooter werdt, en 't geheugen kleender, gelijck de oeffeningh 't geheugen grooter en 't vergeten kleender maeckt.

Aengaende d'ander gheheughenis, die door leeringhe oft kunst gheschiedt, daer zal ick van handelen, zo veel myn ervarentheydt toe laet, al hoe wel zulckx veel redeneringh vereyscht, zomen't op't breedtst en nae behooren zoude willen afbeelden, aenghezien die voorstellinghe zeer vreemdt en wonderbaer zal schynen voor de onwetende, oft onervarenen: doch eerst zal ick aenroeren, waer uyt de gheheuginghs-kunst 't eerste begin nam, en door wat oorzaeck die eerst was ghevonden: doch niet dat ick misprijzen wil de Letter-beelden oft schryven, al hoe wel ick de Taeffel-boecxkens gerisp: want de letteren en schrifts-gebruyk zyn de grond-vesten der geheugenis, waer door de waerdige dingen beschreven zynde, blyven in eeuwighe ghedachtenis, en trotzen de schaedelijcke verghetenheydt, zo datmen de eerste vinders

der letteren hoochwaerdich en achtbaer behooren te achten. Ga naar margenoot+ Diodoor van Sicilien duyden Mercur de eerste Lettervinder te wezen in Egypten, Cicero lib. 3. de natur. Dior: Ga naar margenoot+ was van ghevoelen dat het was Mercur den vyfden. Doch Diodoor, naderhandt zulckx aenroerende (alzoder groote twistingh tusschen de gheleerden dies aengaende is gheweest) schijnt of hy die vindinghe wilde toeschryven die van Egypten, zeggende dat de Egyptenaers hun zelven toe-eyghenden die eere: desghelyckx der Sterre-kunst, Land-meterije, en andere bezondere wetenschappen: waer over Ga naar margenoot+ dat zommighe Schryvers verhalen van eenen Menon, die de eerste vinder der letteren zoude wezen in Egypten. 't Is kundbaer dat die van Egypten eertijts in plaets van letteren gebruykten zekere Caracteren, waer door zy uytbeeldende Ga naar margenoot+ waren hun meeninghen. Plinius oordeeldt dat die van Assyrien d'eerste waren die de letteren vonden, en dat Ga naar margenoot+ Cadmus, de zoon van Agenor, uyt Phenissien deze zestien letteren brochte in Griecken, A. B. C. D. E. G. I. L. M. N. O. P. R. S. T. V. en gedurende de oorlogen van Troyen, dat Palamed daer noch vier by voeghden aldus ghebeeldt Θ. Ξ. Φ. Υ. Daer na dat Symonides deze vier gevonden heeft, Υ. Ζ. Η. Ω. de welcken onder de onze bekendt zijn. Aristo: zeyt dat de oude letteren maer achtien in getal waren, als Α. Β. Γ. Δ. Ε. Ζ. Ι. Κ. Λ. Μ. Ν. Ο. Π. Ρ. Σ. Τ. Υ. Φ. en dat Epicarm, maer Palamed niet, deze twee daer noch byvoeghde Θ. Ψ. Anderen zegghen dat Cadmus niet, dan de Phenissynen de letteren eerst in Griecken brochten, daer ghekomen zynde in verzellinghe van Cadmus, oft dat hy't niet alleen was, maer in navolghende tyden gheschiet is. Ga naar margenoot+ Diodoor bewijst klaerlyck dat Cadmus d'eerste niet is gheweest die de letteren eerst in Griecken brochte, maer dat zy die te voren hadden, waer hy zeyt: Ten tyden als Attin in Egypten quam leerden hy de Sterre-kunst aen de Egyp-

tianen, en eyndelijck Griecken vernieldt zynde door d'alghemeene vloedt, dat veel duyzenden menschen verginghen, en de gheheughenis der letteren gantsch in verghetenheyt gheraeckte. Iosephus schryvende tegen Appion, Ga naar margenoot+ bevesticht dat de Griecken gheen letteren hadden voor de tyden van Homeer. Het blyckt oock datter in Griecken gheen ouder Boecken zyn als Homeers wercken, niet teghenstaende dat dezen Poët langhen tijdt na de oorlogen van Troyen gheweest is, hoe wel dat Cicero zeydt datmen niet behoort te twyffelen datter Poeeten voor Homeer geweest hebben. And'ren zeggen dat de AEthiopianen d'eerste vinders der letteren zy gheweest, en dat de Egyptianen die van hun hebben gheleert, en naderhandt alle volckeren mede ghedeeldt en ghemeen ghemaeckt. Maer Eupolm: (ghelijck Eusebius toestaet) gheeft de waerachtichste oorsprongs oorzaeck der eerste letter-vindingh, zegghende dat Moses, (die langhe tijdt voor Cadmus was) eerst aende Ioden de letteren leerden, en dat de Phenissynen die van hun leerden, ghelijck de Griecken die leerden van de Phenissynen: het welcke over een komt met het zegghen van Plinius, ghetuyghende dat Syrien een vande grootste gewesten en landen des wereldts is, verspreydende in veel oorden, want het ghedeelte 't gheen grenst aen Arabien ghenaemt is, Palestin, Iudea, laegh Syrien en de landen van Phenissen. Men bevindt dat de lettren voor de alghemeene vloedt ghevonden waren, aenghezien dat Iosephus zeyt, Ga naar margenoot+ hoe dat de kinderen van Seth in twee Colommen schreven de wetenschap des Sterre-kunsts, door hun eerst ghevonden, waer door klaerlyck blykt dat de letteren ter dier tyde in ghebruyck waeren, maer oock desghelijckx gelofelyck dat de zelvighe door de vloedt gantsch vernieldt zyn gheweest, en dat ten tyde van Moses het ghebruyck wederom vernieuwt is: maer in mijn oordeel zo is het ge-

gevoelen Ga naar margenoot+ van Philon 't waerschijnelijckste, die welcke de eerste vindingh der letteren Abraham toe duydt, 'twelck ouder is als van Moses, ten zy datmen 't toeschrijft Zeths kinderen, die voor Abrahams tyden waeren. De letteren der Hebreen zyn 22. in ghetal, ghelyck Euseeb zeydt. Maer den Heylighen Ieronimus is van ghevoelen datse nieuwer zijn, en door Esdras ghevonden waeren, nae de overwinningh van Ierusalem, en den tempel herbout wierden onder Zorobabel, te weten, de Hebreische letteren, diemen nu ter tydt ghebruyckt, aenghezien dat de Samaritanen, desghelyckx de Hebreen, tot dien tyden toe ghebruyckt hadden Caracteren, en dat de oude Griecksche, en Latynsche Letteren ten naesten by waren, gelijk tegenwoordig onze Latynsche zijn. Den gouden tafel gebrocht zijnde te Delphos, op geoffert te Romen aenden Tempel van Minerva, en aldaer noch was ten tyde van Plinius, ghelijck hy zelfs getuyght: en oock bevesticht beneven Solin, dat de Pelagianen die brochten inde landen der Latynen. Zommighen willen zegghen dat Nicostrata (moeder van den Arcadiaen Euander) eerst de Letteren brochte aende Ga naar margenoot+ Latynen. Denys van Halicarnas, verhaelt dat de Arcadianen, onder de beheerschingh van Euander, die nae de Pelagiaenen in Italien quamen, de letteren eerst brochten. Ga naar margenoot+ Titus Livius noemt Euander d'eerste vinder der letteren, sprekende in dezer naevolgende wyze. Euander, ten dien tyde gevlucht zijnde van Peloponnesen, quam in deze gewesten, waer hy domineerden, meer door heerscheyt en Majesteyt, als door macht ofte vermoghen, zijnde een zeer deftich en ontzichtelijck man, tot verwonderingh van alle die grove en Barbaere volckeren, hun ghebrocht hebbende de nieuwicheyt der letteren: Het welck Corn: Taci: oock bevesticht, zegghende: dat de Aborigenezen de letteren naederhandt becomen hebben door den Arca-

diaen Euander. Maer het geen Plinius schrijft, dat het gebruyck der letteren van eeuwicheydt is gheweest, gelijck door Ioseph oock bevesticht werdt, daer strijdt Herodot teghen, zegghende dat de Griecken voor de Phenissynen gantsch gheen letteren hadden. Eupolemeus en Eusebius, wezende beyde van een ander ghevoelen, ghelyck oock Diodoor, zegghende: Ons is onbewist wie de eerste wereldts Ga naar margenoot+ Coningen waren, ten aenzien dat gheene Historien daer warachtighe en zekere ghetuyghenisse van gheven, nochtans is 't onmoghelyck dat de letteren zo oudt zouden wezen als de eerste instellinghe der Coningen is, ten aenzien dat de letteren zeer spade in Italien zyn bevonden, getuycht Tit. Liv. zeggende: Overmits dat ten dien Ga naar margenoot+ tyden de letteren schaers kundtbaer waren, de welcke de behoedsters zyn van ghewis gheheughen des lofbare daden aller volckeren, waer over hy op een ander plaets Ga naar margenoot+ zeydt, dat de jeuchden van Romen niet alleen onderwezen wierden inde Griecksche letteren, maer leerden desghelijckx de Ethruriaensche en Toscansche tale: waer uyt men mach oordeelen dat de Toscanen eertijdts oock Caracteren moeten ghehadt hebben, die den alvernielenden tijdt oock uyt gheheughen ghebrocht heeft, aenghezien datmen hedensdaechs geen kennis van Caracteren heeft. De Phrigianen hadden desghelijckx Caracteren, bequaem voor hun luyder tael, ghelyck Cicero ghetuycht, zeggende: Ga naar margenoot+ Den tweeden Hercules was een Egyptenaer, die (nae 't ghemeene zegghen) de letteren brochte aen die van Egypten. De Griecken nu metter tyt vermeerdert hebbende 't getal der letteren, en de Latynen zulkx desgelykx beyverende, voechden noch zes nieuwe by hun oude letteren, te weten, F. K. Q. X. Y. Z. en de H, 't welck nochtans geen letter is, maer alleen een uytgalmts gheluydt. De F namen zy vande Eolinesen, welcke letter, ghelyck Priscian Ga naar margenoot+

bevesticht, hadt onder de oude Latynen de zelfde beeltenis en kracht als by de Eolinesen, die zodanich geluydt gaven door hun Φ ghelijck wy geven door de F, en oock gebruycken inde Grieckse woorden als Orphé. Naderhandt Ga naar margenoot+ Claudius Caesar, (Tibeer overleden zijnde) stemden datmen de V zoude ghebruycken in plaets vande F, 't welck noch hedendaeghs veel ghebruyckt werdt by de Hoochduydtschen, Ga naar margenoot+ desgelijkx by onze Vriezen. Nopende de K, die wy vande Griecken hebben werdt by weynich geleerden gebruyckt: Maer de Q werdt aenghenomen, ten aenzien dat zy zoeter van geluydt is als de C. De letter X. is genomen vande Griecken, maer mogen in plaets vande zelvighe ghebruycken (ghelijck Quintilian zeyt) de C en H, oft G en H, gelijck inde Latynse woorden Apecs, en Grecs. De Y en Z quamen desgelyckx vande Griecken, en werden by ons ghebruyckt. Eyndelyck de letteren zijn ghevonden in plaets vande Caracteren, om door stomme beelden de lofwaerde daden, en geleerde luydens wercken te laten in eeuwighe gheheugenis van eeuw tot eeuw: doch om niet te dringhen uyt het voorghenomen beschrijf des Ga naar margenoot+ geheugens-kunsts oorsprong, zegh ick dat Simonides toegheduydt werdt zulckx die ghemaeckt hebbende een Lof-dicht in behalven van den manhaftigen Hooft-man Scopas, verzoeckende zyn beloningh, na hem belooft was, vermits men ten dien tyde ghebruyckten voor diergelijcke glorieuze overwinnaers zekere ghedichten, om te verbreden hun luyder eere en lofbaerheydt: dies niet tegenstaende weygherden Scopas hem de beloofde beloningh, vermits dat Simonides te breedt in't zelfde Lof-dicht had gesproken vande waerde en achtbaerheydt van Castor en Pollux, die gehouden waren voor tweelingen, en door Iupiter geteelt om Goden te zyn, waer over Scopas begheerden dat Simonides hun gedeelte zyns beloningh zoude ey-

schen, (na de fabel vertelt) ten aenzien hy in't gedicht zo zeer in hun luyder lof en eere had ghesproken. En alzoder ter zelver tijdt een zeer uytnemenden feest-dach ghehouden werde, ten aenzien vande overwinninghe oft victorie die Scopas gehad hadde, was Simonides daer ook ter maeltijt gebeden, en geplaetst zynde aen den disch werden hem verwitticht datter een te paert quam die hem noodtzakelijck most spreken: Simonides opstaende en gaende uyt de zael om te woordt te staen aen die hem quam spreken, gebeurdent dat schichtelijck het aenwulfsel des zaels neder viel, waer alle de ghenoden doodt bleven, ja alle ghelyck zo gheplettert, dat gheene van de jammerende na magen, hun bloedt-verwanten kenden, zo dat niemandt de zynen rechtelijck en kost begraven, vermits zy hun ontmunt waren: Maer overmits zy alle laghen na vervolch ghelijck zy ghezeten hadden, wist Simonides door de kracht zyns geheugen aen een yder de zynen te wijzen, niet tegenstaende 't uytnemende groote ghetal, waer uyt eerst werde gevonden de kunst der gheheughenis. En alhoewel dat dit verziert en fabeleus is, dies niet tegenstaende, kunnen reden wel afbeelden, dat oft zulkx warachtich waer, de zelfde gheheughenis mocht ghebruyckt hebben gheweest. Want ghenomen yemandt waer in verzellingh van twintich personen, wie zal 's anderen daeghs niet kunnen zegghen hoe zy aen de Taeffel zaten na vervolch, en zo hy in geheugen kan houden twintich, door oeffeningh zal hem geheughen van hondert, van hondert tot duyzent, ja veel duyzenden. Zommige geven lessen aen de gene die veel en bezondere dingen willen grondich stellen in geheugenis, te willen verkiezen een groote plaets vol beelden en figuren, en voorbeeldelijck door gedachten voeghende by yder beeld zulckx alsmen in geheugen wil houden. Want ghelijckmen in't was printen kan alle beeldinghe 't zy wat

het zy, desgelijckx zo zijnder Geestelijcke plaetzen, waer men levende afbeeldingen kan stellen inde gheheugingh: de voornoemde plaetzen behooren in zich zelven ruymte te hebben, en niet wydt van malkander verscheyden, noch d'een d'ander niet gelijck, maer in wezen veel verschelende, voordachtelijck lettende dat immer de vyfde, de tiende, de vijftiende, en zo voort tot de duyzenste, boven d'ander plaetzen uytmunten, op datmen door die uytmunting weten mach waer men is: houdende alle die plaetzen ghegrondt-vest in de geheughenis, zonder de zelfde oock te verwisselen, maer die stadich gebruyckende, 't zy oock wat wy te zegghen hebben, oft watmen hoort om 'tzelfde te geheughen. En alhoewel dat de plaetsen niet verwisselt mogen wezen, nochtans zo moeten de beelden verandert werden na de hoedanicheyt en wezen van't gheen men in geheughenis wil plaetsen, welcke beelden zo werckelijck moeten gestelt werden, gelijck of zy levende yets wrochten. Door d'ervarentheyd die ick daer van hebbe, bevindt ick dat de schrickelijckste en yzelijckste, jae mismaeckste beelden de nutbaerste zijn, vermits dat die steet-vaster in de geheugenis gegrond werden, als gemeene beelden, want wat meest uytmunt werd minst vergeten. Waer over

1	De plaetzen van 't gheheughen vverden
	Vergeleken by lenich vvas en zuyver papier.
2	De beelden die inde geheugens plaets ghestelt
	Werden, zyn gelyck de letteren en 't zegel.
3	De plaetzen vande beelden die inde plaetzen des
	Geheugens gheplaets vverden, zyn ghelyck de Gheschreven vvoorden.
4	De uytspraeckx verklaringh oft gebruyck
	Werdt gheleken by het lezen.

Ghelijck wy verandren van zuyver papier om van bezonder stof te handelen, ghebruyckende zodanighe woorden als het wezen onzes voornemen is vereyschende, zo verandertmen oock de ghestelde beelden, en zo vaecken als't de noodtzaeckelijckheydt vereyscht, maer bezorghen alleenlijck om zuyver papier te behouden waer wy de Letter-beelden op stellen, zo dat de eerste plaetsen in gheender wijze verandert moeten zyn, gelijck wy oock vooren ghezeydt hebbe, oft anders doende zult ghy zodanighen verwarringh vinden, ghelyck oft ghy zuyver zoud willen schryven op de regelen van gheschreven papier, maer zo ghy de eerste plaetsen vande gheheughenis wis en zeker houd, gelijck een schryver het papier bezorcht, en dat ghy in die plaetsen zodanige beelden weet te stellen die gelykaerdich zyn met de hoedanicheyt van 'tgeen ghy betracht vast in gheheugenis te behoeden, door langh-wyle oeffeningh zult ghy in de plaetsen uws geheughens, zo levendich vinden afgebeeldt al 't geen ghy daer, ja langhe Iaren verleden ghestelt hebt, gelijck ghy door letter-beelden op zuyver papier kunt lezen 'tgeen ghy om 'tzelfde te weten hebt geschreven: ja in zodaniger wyze dat het geheugen u zal dienen in plaets van beschreven papier. En al hoe wel dat deze wyze van spreken zommighen zal schijnen vreemdt en wonderbaer, vermidts d'onervarentheydt, niet teghenstaende volghende leer-gierighe vernuften deze lessen, en gheraecken door stadighen arbeydt, en daeghelyckse oeffeninghe tot die volmaecktheyt, dat zy nimmer vergeten het gheen zy willen in geheugenis houden. De grondt-verstandt des geheughnis-kunst is lichtelyck te begrypen: doch ick bekenne dat de verkryginghs volkomentheyt moeyelijck en vol arbeydt is: maer aenghezien datter niets verkreghen werdt zonder arbeydt, waerom zoude een yder niet yverich trachten om zich zelven

met deze uytmuntende wetenschap te verçieren, en uyt te munten boven alle and'ren, jae meer doen met zodanigen gheoeffenden gheheughen alleen, als twintich and're onervarenen in deze wetenschap, 't welck alleen bestaet inde oeffeningh, veel hoorende, veel sprekende, veel lezende, en veel schryvende, 't welck het bequaemste is voor den Poeet, overmits dat de Poësie alle de ander scientien oft' kunst-kennis verre te boven gaet: jae onmoghelijck is tot eenighe kunst-wetenschap te geraken, ten zy men ernstich Ga naar margenoot+ inde Poeeterye arbeydt, vermits daer in, ghelyck Strabon tuyght, alle de scientien verburghen legghen, want onder alle de kunst-wetenschappen die door vernuftige en kloecke herzenen zyn ghevonden isser ghenen die met zodanighen Godlycken instaelingh is begaeft, als de Poësie is: want de Poëten begifticht zynde met deze Excellentie, bedrijven zo wonderbaere dinghen, dat zy alle ghezonde verstanden doen verwonderen, waer over dat de Poëten eerder hun uytmuntingh hebben ontfanghen vanden milden Hemel, (gelyck Democrites aen Plato zeyden) als verkreghen door arbeydt. Zo dat de Poëten niet door kunst ghemaeckt werden, maer door natuere zelven, dat 's God. Ga naar margenoot+ Ghelyck Virgyl in zyn Bucolica, en Ovyd in zijn Kunst der minnen ghetuyght: Waer door zy herkennen dat het een bezondere gift van den Hemel is, een Poeet te wezen. Ga naar margenoot+ Maer Cicero spreeckt dies aengaende noch volkomender, waer hy zeydt: Wy bevinden dat de treffelyckste, en gheleerde mannens hoedanicheyt bestaet in arbeyt, leer-giericheyt, ondervvyzingh, en kunst: maer den Poeet heeft zijn eyghenschap en vvezen uyt de natuere, aengheport door een levendige vernufticheyt des gheests, begaeft vvezende met een Goddelycke

instortingh. Waer over dat Ennius de Poëten Heyligen oordeeldt te wezen, vermits het schynt dat de zelfde ons toegheschickt zijn door een bezondere gunstighe gratie, en gifte der Goden. Zo dat ick ernstich alle Poeeten smeeck, jae bedel, om te verwerven mijn wensch, dat zy deze edele en lof-waerde kunst der gheheugenis oeffenen, op dat zy uytmunten in kunst, ghelijck zy uytmuntende zijn in natuerelijcke begaeftheyt, ten aenzien dat de volmaecktheydt van den Poeet en Wel-sprekert, bestaet in 't verhaelen van leerlijcke bewijs-redenen, en deftige spreucken, om te bevestighen hun voorghenomen redeneringh, en niet met ghewoone en ghemeen wyze van zegghen, maer uytghezochte, en bevallijcke reden-kavelingh, ghelijck Cicero zeydt, Oratorem eum esse puto qui, & verbis ad audiendum iocundis & sentencijx accommodatis ad probandum uty possit, dit bestaet inde voorbeeldingh: ten aenzien vande aenghenaeme gheluyden der woorden, en behagelycke spreucken. Waer over dat den Poeet en Wel-sprekert keur van stof moet hebben, vermits hy verheughen en bewyzen moet; zo dat de voor-beeldingh daer meest moet wercken, ghelyck een Brack die den Iagher het Wilt wel op-zoeckt. En ghelijck ick hier vooren verhaelt hebbe in wat maticheydt van herzenen de gheheughenissens-hoedanicheydt bestaet, zal ick hier niet verswyghen, hoe dat de voorbeeldingh spruyt uyt matighe hetten, vermits die voortbrenght de beelden die noodich zyn tot het gheen men handelt, jae ontdeckt alles wat verburghen was: doch zoder niet meer is te aenmercken, is de voorbeeldingh zo krachtich, dat zy lichtelijck yets vindt het geen streckt tot bevestingh van 't gheen men handeldt: dan in plaets van eyghen vindinghen, behelpt zich den Poeet met het geen hy ghelezen heeft: alhoewel dat de eyghen-vindingh is ghelyck een straelende water-vliedt, die ghestadich over-

vloedt van versch water gheeft. Doch zo hy zich wil behelpen met het gheen hy in ander boecken heeft gelezen, zo moeter noodtzakelijck een goede gheheughenis zyn, waer over Cicero zeyt: Is orator erit (mea quidem sententia) hoc tam graui dignus nomine; qui quaecunque res inciderit, quae sit dictione explicanda, prudenter, copiosè, ornatè, & memoriter dicat. De rypheyt des verstants, ofte de wijsheydt bestaet inde voorbeeldingh, ghelyck de rijckheyt van spreuken, en bevest-reden spruyten uyt de gheheughenis, en de op-pronckingh en cieraetsel des redeneringhs gheschiedt door de voorbeeldingh, plaetsende yder sententie ofte spreuck bequaemelyck inde behoorlijcke plaets, op dat d'een d'ander schickelyck mach volghen, waer over dat Cicero zeydt (ad Herennium) Dispositio est ordo & distributio rerum, quae demonstrat quid quibus in locis collocandum sit. By de geleerden werdt groot onderscheyt gevonden tusschen 't spreken en 'tschryven, ghelyck wy oock bevinden inde wercken van Poësie: want zommighe treur oft bly-spelen, wercken aenghenamelyck op het Toneel, die niet Ga naar margenoot+bevallijck zyn in't lezen: andren zijn uytnemende deftich in't lezen, maer onaenghenaem op't Toneel. Wy bevinden desgelyckx zommighe Poeeten en Redenrijckers die wonderbaer wel spreken, dan niet wel schryven, en anderen schrijven wel, die niet wel spreken: het welck men toe moet duyden de werckelijckheydt, welcke werckelykheyt een werck der voorbeeldingh is. Niets isser aengenamer voor de aenhoorende volckeren, als bevestingh van goede voorbeeldingen en ghelijckenissen, want door een goedt voorbeeldt verstaen zy lichtelijck de stichtighe leeringhe Ga naar margenoot+ die hun te voren werden gestelt, waer over dat Aristoteles vraecht: Cur homines in orando exemplis & fabulis potius gaudent, quam argumentis? Waerom dat de aenhoorders meer behagingh hebben inde voorbeeldingh en fabulen diemen

by brengt tot bevestingh des voorstels, als inde argumenten oft twist-redeneringh diemen handeldt? daer Aristoteles op antwoort, hoe dat de voorbeelden en fabulen, d'aenhoorders grondigher leeren, zynde een beweginghe die de zinnen aenroerdt, waer teghen dat de argumenten, en twist-redeneringhen veel verstants vereysschen: waer over dat Christ zelven in zyn Predicatien oft vermaninghen zeer veel parabolen oft verghelyckingen gebruyckten, want daer door ontdeckten hy veel Goddelycke geheymen: Dit ghebruyck van fabulen en vergelyckinghen bestaet inde voorbeeldingh.

Zo veel aengaet de Reden-rijckerts oft spelende Personagien, diemen rechtvaerdich mach noemen, de vertaelders, en verbreders der Poëtens wercken, behooren te hebben: ghelyck Cicero zeydt: Instructus voce, actione, & Ga naar margenoot+ lepôre: Een luyd-klinckende stemme, aenghenaem voor de aenhoorders, niet ronck noch haersch, noch oock te laeg. En niet teghenstaende dat de zelfde spruyt uyt de maticheydt des keels-tochten, en niet uyt de voorbeeldingh: zo bestaet het nochtans, inde zelve maeticheydt die de voorbeeldingh vereyscht, 't welck is de hetten, waer over Aristoteles oordeeldt, dat de flauwheydt, en swackheydt Ga naar margenoot+ der oude-luyder stemmen, veroorzaeckt werdt door de koude en de drooghte. Zo dat een luyde, heldere, zuyvere en bevallycke stemme behoeftich is van veel hetten, die de galmtens tochten opendt: daer beneven matighe vochticheydt, die de stemme zuyverdt en aenghenaem maeckt. Tot dien eynde vraeght Aristoteles: Cur homines qui natura sunt calidi, magnam vocem emittere solent? Waerom dat alle de hetten hoogh van stemme zyn? Het teghendeel ofte teghenstrydingh zien wy nochtans inde Vrouwen, en d'Enuchi, die welcke vermidts de groote koude huns ghestaltenis (ghelyck als Galeen zeydt) Ga naar margenoot+

luyde en zuyvere stemmen hebben: zo dat wy, hoorende een goede stemme, 't zelfde moeten toe-duyden groote hetten en vochticheydt des borsts, welcke twee eygenschappen (wel verstaende zo die styghen na de herzenen) 'tverstant krencken, maer de geheugenis en de voorbeeldingh goed maecken, die noodtzakelijck de spelende Redenrijckers moeten hebben, waer over zy behoeftich zijn van groote hetten en vochticheydt, om te hebben een radde tongh, luyde stem en held're uyt-spraeck, welcke begaeftheydt ghemeenelijck gebreeckt inde overvliegende groote verstanden, want de zelfde vereysschen groote hetten en gematichde droochte. Dit en ghevalt niet inde melancholyken, Ga naar margenoot+ ghelijck Aristoteles ghetuycht, vragende: Quam ob causam qui lingua haesitant, melancholico habitum tenentur? Waerom dat die ghenen wiens spraek hapert oft stamelt, melancholyken zyn? Waer op hy antwoordt (doch in mijn ghevoelen buyten reden) dat zulckx gheschiet, vermits zy van groote voorbeeldinghe zijn, en de tonge niet machtich is zo vaerdich uyt te spreken, gelijck hun luyder voorbeeldingh is voorbeeldende, waer over dat de tonghe inde spraeck verwerdt, doch dit en kan de oorzaeck niet wezen huns haperingh, maer ten aenzien dat de melancholyken zeer waterich zijn, en vol speeksel werd de tonghe belemmert door de overvloedige vochticheyt 't geen hun doet tateren en rabbelen in d'uytspraek: want Aristoteles Ga naar margenoot+ zelven op een ander plaets vragende (Quae causa est, vt lingua haesitantes aliqui sint?) Waerom dat zommigen tateren in hun spreken? Antwoord. 'tZelfde spruyt vermits die tonghe koudt en vochtich is, en daer over niet machtich is de voorbeeldingh te volgen: waer over dat het zeer behulpelijck is, voor zijn beginnen te redeneren een weynich wijn te nuttighen, om de tonghe te verwermen en te drooghen. Doch 't kan oock wel zijn dat de tonge tatert,

ten aenzien vande groote hetten en droochte: want coleryke oft haestige personen vergramt zijnde, kunnen door de schichtige ontroerende vertoorningh schaers spreken, maer zijnde bezadicht en niet in passie, spreken wel en zeer bevallich: En wederom daer tegen de flegmatyken wezende bezadicht en niet ontroerdt spreken bekommerlijck, maer vergramt en vertorendt zijnde, zeggen zeer bequamelijck alles waer de voorbeeldingh hun toe port, ja spreken uytmuntende wel, de bewijs-reden (in mijn ghevoelen) zyn zeer klaer: want al hoe wel dat de hetten de voorbeeldingh helpt, en desgelijckx de tonge, doch zo overvloedich mach de hetten zyn dat die beyde verhinderdt werden, waer over wy bevinden dat het zelfde geholpen werdt drinckende een weynich kleen-bier ofte versch water. De bezadichde Coleryken spreken wel, hebbende zodanighen gematichden hetten ghelyck de tonghe is vereysschende, en de goede voorbeeldingh, maer vertorent zijnde styght die onmatighe hetten na de herzenen, en beschadicht de voorbeeldingh. De Flegmatyken (niet vertorendt zynde) zyn zeer koud en vochtich van herzenen, waer over zy weynich weten te zeggen; de tonghe oock belemmerende vermits de overvloedighe vochticheydt, maer vegramt wezende, stycht de hetten terstont opwaerts en verwreckt de voorbeeldingh, waer over zy veel weten te zegghen, en de tonge tot hun wille hebben, zijnde door de hetten verwermdt. Deze zijn zelden goede rymers, vermits zy koudt van herzenen zyn, maer vertorent wezende dichten en rymen zeer vaerdich ten onwille en beschemp van die hun vergramdt hebben, waer over dat Iuvenal zeydt:

Si natura negat, facit indignatio versum.

Dit zijn ghemeenlijck de Pasquil-makers, schempers,

vinnighe los-hoodighe rymers en quaedt-aerdighe berispers: want immer gheven de vaten uyt het gheen zy inne hebben, want ghelijck zy uyt de nature in't minste gheen begaeftheydt hebben 't gheen de Poësie vereyscht, schrijven oft dichten zy naturelijck na den aert hun luyders on-naturelijckheyt. Waer over datter vaeken zo onredelyke, eer-rovende, en schandighe pasquillen werden gestroyt: maer zo men 't wel onderzocht oft datmen mocht weten wie hun met zodanige grillen bekommeren, zonder twijffel zoudt men bevinden, dat het arme en slechte herzenen zijn: want uyt een reden-rijck vernuft kan nimmer zodanige vuylicheyt verwacht werden. Waer over dat de bedaerde, en reen-beradighe luyden hun in gheender wijze door zulckx ontroeren, ja onbeantwoord laten, al ist schoon dat zy weten wie de Pasquillisten zyn, vermits het quaed zich zelven loondt, en d'oneer valt op die die oneer een ander (verzierende) op zeydt. Want gelijck hy zelven de eere ontfangt die aen een ander eere bewijst, zo beschaemt hy zich zelven die een ander betracht te beschamen, vermits de vloeck blijft in zijn eygen hoeck. Door ervarentheydt is my bewist, dat immer de los-hoofdighe Pasquil-maeckers naderhandt (door redelijcker opmerckingh) meerder beklaghen hun ghedaen bedryven, als die personen bejammeren, zo onredelijck ghemoet te zyn; en niet tegenstaende dat de luyden zeer ongheluckich zijn die zomtijdts van deze niet-wetende-rymers, oft booswillige eer-rovers werden onrechtvaerdich aengetast, noch acht ick die boos-wichten ongheluckiger, vermits zy hun zelven beschamen en eerloos maken. Doch wederomme komende op myn voorgaende voorstel nopende de hoedaenicheyt des spelende reden-rijckerts, welcker volkomentheydt schaers is te vinden, dies niet tegenstaende mach de Kamer In Liefd bloeyende met reden bogen, van zo treffe-

lijcke Ionghe mannen verzien te zyn, als immer op Toneel ghezien zijn gheweest, zonder eenichzins te misdoen den Italiaen, Spangiaert, Vranck oft Enghelsman. Ghedie Brabantsche helden oock uytmunten, desghelijckx de lof-waerde Academie, na ick onderricht ben) want ik niet kan spreken van ghezien, maer gehoort te hebben) wenschende daer in te moghen volherden, en dagelijckx vermeerderen, om de Ieughden in stichtighe en leerlycke bedryven te oeffenen, zonder op hun toonelen ontuchtighe, oft onstichtighe bedryven te handelen. Niet tegenstaende dat de geyle jeucht zomwylen meer behaghen raepen yets slordichs te zien, als yets deftichs te hooren. In myn ghevoelen is het zeer berispelijck, datmen in plaets vande gemoeden te beweghen tot deuchde, de eerbaere kaecken doet blozen door oneerbaere handelinghen, oft de voorbeeldinghen verwreckt tot ontuchtighe ghedachten. 't Is waer dat zommighen niet ontzien op hun toonelen aen te rechten vreemde grillen, als zy daer door de ghemeene aenhoorders maer kunnen doen juyghen en schat'ren. Doch voor my, ick achtet veel lofbaerder dat de ooghen traenen door droeve voorbeelden, en de herten bewegen door stichtige bedryven, immer schuwende eenige wyze van spreken te gebruycken, diemen zonder beschaemtheyt schaers na derf zeggen: want zo wy ons verçieren met de by-naem van Reden-ryckers, zo is immer onbehoorlyck dat wy de reden zodanige plaets geven, datter niet als met reden gesproken werdt. My is van bezondere treffelycke mannen te vooren ghekomen, wiens Dochteren ghezien hadden zo ontuchtige voorbeelden op zommige toonelen, dat zy hun Kinderen ernstich verboden die plaetzen te schuwen. Is dit niet te bejammeren! is 't niet beklaeglyck! veroorzaeckt dit niet dat de Reden-rijck-kunst geraeckt in kleen-achtingh? zijn deze wulpze onbesnoeyde los-hoof-

den geen Struyk-rovers van de glorie der Poeeten? Eyndelijck de goeden werden door zodanige quaden veracht. Doch dit spruyt ghemeenlijck dat de hoofden vande Reden-rijckers zo strickte wetten niet en stellen, waer door zy voorkomen datter op de Tonelen niet gesproken mach werden, als 't geen de spelende Personagien voorgeschreven werdt, want laeten zy toe dat den eenen quidam oft d'ander wispeltuur, die op het Toneel komt onder deckzel van de Kluchtenaer en Bofon, alles mach zeggen wat hem voorbeeldt, zo werdt de eer en defticheydt van deze lofwaerde oeffeningh gestelt in waegh-schael van een slordigen sprekert, en werden eyndelijk van Reden-rijckers, Reden-brekers. Deze ongeregeltheyt acht ick de oorzaek te wezen dat deze loflijcke kunst gekomen is in kleenachting: doch yverich wensche ik dat alle lievers der Poësie en Reden-rijkheyt die quade inbrekingh vervormen, op dat die brallende mach blyven in glorie: Al hoe wel dat deze loffelijcke, en hoogwaerde oeffening by zommige waen-wyzen oft goed-dunckers werd misprezen, gelijck dagelykx ons, helaes! te voren komt, ja onlangs verleden de deucht en kunst-lievende Eglentieren uyt liefde des kunsts, een goeden Heer mijns kennis vereerende met een Taeffel-spel mijns werkx, in het mids hun bedrijven belet werden, gelijck oft by na ongodzalich was zodanighe redenering te ghebruycken: waer over ick raedtzaem ghevonden hebbe het voornoemde Taeffel-spel in't licht te laten komen, op dat een yeghelyck kennelijck mach zijn, dat ick alleenlyck tracht te verheughen en te stichten ghelyck den gheschickten Poeet immer behoort te beyveren: Niet dat ick de tytel van Poeet myn zelven toe wyde, maer onder de wetten der Poësie gewillich buygen.

margenoot+: Alle passien of herts-tochten hebben bezondere wercken.

margenoot+: Droefheyt kan de droefheydt niet ghenezen.

margenoot+: Dwaesheyt vande ghene die hun magen verliezen.

margenoot+: Geluckich te sterven is 't geluckichst'.

margenoot+: Deugd wert ghehaet.

margenoot+: Salom. 4.

margenoot+: Psalm. 84.
Psalm. 42.

margenoot+: 'tLeven is de wyzer des doods.

margenoot+: Gheluck die spoedich sterft.

margenoot+: Thracianen.

margenoot+: Iob.

margenoot+: Geleende goederen behooren na de leeners wille wederom gelevert te werden.

margenoot+: Nature der onredelycke dieren.

margenoot+: Onmatelijcke droefheydt is onnatuurlijck.

margenoot+: Tydt nieticht de droefheydt der dwazen.

margenoot+: D'ellenden des werelds veroorzaken vermoeytheyt des levens.

margenoot+: Troostelooze onduldicheyt.

margenoot+: Commodus.

margenoot+: Nero.

margenoot+: 11. Reg. 12. David.

margenoot+: Iob.

margenoot+: Tobyas.

margenoot+: 1. Thessa. 4.

margenoot+: Iohan. 11.

margenoot+: Anaxagoras.

margenoot+: Pericles.

margenoot+: Cornelia.

margenoot+: Bibulus.

margenoot+: Horatius Puluillus, Hoogh-priester van Romen.

margenoot+: Paulus Emelius.

margenoot+: Zenophon, Quintus Martius, Iulius Caesar, Tiberius Caesar.

margenoot+: VVijsheyt.

margenoot+: VVat vroech rypt duurdt onlanghste.

margenoot+: Ephes. 2.

margenoot+: Gal. 4.
Rom. 1.

margenoot+: Libro de curation: Graecarum affectionum.

margenoot+: Eleuch: Alphabet: C. 1. Dé: isto: poetarum Dialog.

margenoot+: Machiavell. Principis. C. 18.

margenoot+: De natura Deorum lib. 1.

margenoot+: De haeres. lib. 1.

margenoot+: 2. Pet. 3.

margenoot+: De civi. Dei lib. 1. cap. 8.

margenoot+: Exod. 5.

margenoot+: Exod. 8.

margenoot+: Dan. 4.

margenoot+: Esther. 6.

margenoot+: Dan. 3.

margenoot+: Themistocles.

margenoot+: Mithridates.

margenoot+: Cyrus.

margenoot+: Cyneas.

margenoot+: Iulius Caesar.

margenoot+: Diodoor.

margenoot+: Mercur, d'eerste Lettervinder.

margenoot+: Menon.

margenoot+: Plinius lib. 7 cap. 56.

margenoot+: Cadmus.

margenoot+: Diod. lib. 6. cap. 13.

margenoot+: Ioseph. 1. de antiq.

margenoot+: Ioseph. 1. antiq.

margenoot+: Abraham sturf in't Iaer vande Scheppingh des werelds 2124. en Moses heerschten over Israel in 't Iaer 2454.

margenoot+: Denys van Halycarnas.

margenoot+: Titus Livius

margenoot+: Diodoor. 1. Ant.

margenoot+: Tit. Liv. lib. 6.

margenoot+: Lib. 9.

margenoot+: Cicero lib. de nat. Deor.

margenoot+: Priscian.

margenoot+: Claudius Caesar.

margenoot+: De letter K. weynich ghebruyckt.

margenoot+: Simonides.

margenoot+: Strabon. lib. 1.

margenoot+: Virgil. Egl. 5 & 7.
Ovid. 3. de art. amar.

margenoot+: Cicero.

margenoot+: Groot onderscheyt isser tusschen 'twel spreken en 't wel schryven.

margenoot+: Arist. 18. sect. probl. 3.

margenoot+: Cicero.

margenoot+: Aristoteles 11. sect. prob. 34.

margenoot+: Gal. de Semine cap. 6.

margenoot+: Aristoteles 11. sect. prob. 38.

margenoot+: Aristoteles 1. sect. probl. 53.

Vorige Volgende

Eglentiers poëtens borst-weringh

Vertroostings Redeneringh.

Wat is Atheism?

Over het gehele werk

organisaties