Eglentiers poëtens borst-weringh

(1619)–Theodoor Rodenburg– rechtenstatus

Poëtens Borst-weringh.

ONLANGS verleden, en recht in die tydt als de dicht-gevlechte-çierlijcke-beblade-telgen beschaduwden met hun uytghestreckte narmen de teere uyt-bottende spruytjens, die hun danckx-offer zorgvuldelijck opqueeckten om te verwelkomen de heughelijche Lenten: Wiens jeugdens aenvangh de mullige aerdt tapessierden met verweende çiraten, vlechtende heur goude haeren met verschiet van uytmuntende koleuren, en reuck-bloemen. Oprechtende heur pruyck ghepronckt met aenghenaem bloeyzel-wit, dewijl ick onder de lommer zach kryoelen, en zwieren, al dartelende door de telghskens de quelende pluym-ghediertjens, tierelierende om strydt, wien luydste mocht uytschateren d'aenghename komtst' des prachtighe Godinne-Lenten. Het Leef-werckxken styghende ten Hemel, zeven-werf daeghs met lof-zangh aende Al-ghever. De Kievit kievittende, nu van vreugde, en dan van angst, voor 't verlies zijns broeydzel, ziende den baervoeten Huysman tochten na zyn lieve eyerkens, dewyl de knabbelende Lammerkens ontblooten 't verscholen nestjen, 'twelck schuyle-vinck was onder 't zoete klaver, en malse gras. Het Duyfken korden, 't Musken çirckten, 't Eynt-

jen quaeckten, het melck-veed loeyden, de Stieren brulden, de Schaepkens blaten, de snuyvende trots-moedighe Zwaen dartelden, al lodderende op de lieve baerkens des Amstels werm-werdende rugghe, pluyzende zijn bejaerde veeren, om met zuyver ghewaed mede te verwelkomen de Al-verquickende-Vrouwe-Lenten.

De zwemmende Vissen wars zynde de killighe gronden, spartelende boven water, ghelyck of zy haeckten hun beene vinnen te veranderen in verighe wieken, om te vlieghen Hemel-waerts, met danck-zegginge aen den goeden God voor zyne milde gaven.

Dus stelden ick my neder, recht onder een Ype-lommer, en door de veelheyt der verscheyde ghezichten, en stichtighe voor-beelden van onredelijcke dieren voor redelijcke menschen, verwerden zo mijn zinnen, dat drul-ooricheydt my deed sluymeren, en half dromende scheent of ick zach Wetringh-waerts in eenicheydt wandelende een persoon, eerwaerdich van aenghezichte, en statich in wezen, met brandende ooghen, en boven 't ghemeen vermoghen der menschen doorzichtich, uyt de volle melck-borsten vlietende milde straelen, die drie Ionghelinghen, d'eene hebbende een Apollos harp, d'ander een schalmeye, en de derden een trompet, alle drie erentstich yverende om te ontfanghen de voedende Melck-straelen, het hoofd bekruld met blonde goud'lijcke hayren, en de kruyn bepronckt met een prachtighe kroon, de kledingh van blaeuwe zyde, verçiert met tintelende sterren; inde rechter hand een boeck, en inde slincker, een Pampieren rolle: doch zo my docht datmen treuringh zach in 't ghezichte, vraghende nae de oorzaeck des kommers, antwoorden my verschoven te wezen, en niet gheacht, en ick begheerich zynde om te weten wie 't was, zeyde my Poësia te zyn, waer door

ick so ontroerde dat mijn sluymeringh brack, greep mijn pen, en schreef.

Alle vroeden en gheleerden die de Poësia verachten, machmen rechtvaerdich schelden voor ondanckbaeren, vermidts zy mispryzen, dat, 't welck by d'eedelste, en lof-waerdste volckeren is gheweest, d'eerste op-queeckster en licht-geefster der leer-gierighen. Wiens melck-speun-zogh de baen-wijster is gheweest tot hoogher wetenschap, ten zy zy na-bootsten de Tyghers die nae hun gheboorte hun teelsters vermoorden. Laet het geleerde Grieken my toonen een werck, overtreffende Museus, Homeer of Hesiodoor, alle drie Poëten. Neen, laten de Historien ghetuyghen offer eenighe voor hun waeren van de zelve beroepinghe. Laet Orpheus, Linus, en zommige anderen ghenoemt werden: de eersten in die landen die hun pennen maeckten uyt-beelsters van hunliens uytmuntende verstanden: en moghen rechtvaerdigh ghenaemt werden Vaders der Gheleerdheydt. Doch niet alleen dat zy verdienden dit lof ten dien tyde, maer overtreften alle anderen, iae temden de verwilderde hersenen door hun betooverende zoetheydt, gelijck Amphion de steenen door zyn Poëterije, en ziel-roovende-vaersen beweeghden om Thebes te bouwen, en Orphé de dieren overluysterden. By de Romaynen waeren d'eersten Livius Andromicus, en Ennius. In Italien Dantes Boccacius, en Petrarcha, die veroorzaeckten dat Poësy gheacht was wetenschaps schat-kamer.

Is 't niet kundbaer dat de Grieksche Philosophen hun qualijck durften bekendt maken als onder de deck-mantel van Poëten te wezen? Thales, Empedocles, en Parmenides hebben hun naturale Philosophen. Pythagoras en Phocylides hun leerighe moraelen. Tiraus zyn oorlooghs-kusnt.

Solon zyn politien, in vaersen beschreven. Solon was eyndelijck een recht Poët, beschreven hebbende in vaersen d'overtreffelijcke verzierselen van d'Atlandsche Eylanden, 't welck door Plato naederhandt was vervolght: en die Platos wercken voordachtelijck bezichticht (Alhoewel het murgh van zyn wercken rechte Philosophie is) zal bevinden, 't alles bestaet in Poësy, vermits hy werckt op t'zamen-spreeckinghe. De History-schryvers: niet teghenstaende dat zy handelen van ghedaen zaken, en de waerheydt door hun wert afghebeeldt: moeten door de Poëten hun wercken verrijcken.

Herodotus, noemt zyn Historie by de name vande neghen Muses, en hy, desghelyckx meer anderen, staelen of cabasten vande Poëten, de beschryvinge van passyen des oorlochs eyghenschappen, waer niemandt ghetuyghe van ken wezen. Doch zo yemant my hier in mocht teghen-spreken, wat zalmen zegghen vande groote Oratien, die Coninghen, en Hooft-heerschers deden? die zy nochtans nimmer zo breed ghesproken hebben, noch zo loffelyck zoude werden verbreedt door de Philosophen, en History-schryvers, ten waer zy-luyden een çieraet-gheley-brief van Poëterye ghenomen hadden, om die te planten inde gheheughenis der Lezers.

In Turkijen zijn gheen schryvers als Poëten, uytgezondert de God-gheleerden: ja onder de Indianen, Barbaer, en slecht volck, waer gheen schrijvers zijn, vindtmen dies niet teghenstaende Poëten, die hun vaerskens, en maet-dichten, of ghezanghen maken, die noemende Arencos, zo vande daden hunliens voorzaten, als oock Ghebeden aen hun Af-goden: waer uyt noodzakelijck moet volghen, dat, oft ghebeurde, de gheleertheyt ten eenighen tyde onder hun in zwangh mocht komen, en die verwoeste, onghezifte herzenen bezadicht, en ge-

scherpt wierden alleenelijck zoude gheschieden door de zoete aenlockighe bevallicheydt vande Poëterye, en aenghepordt zynde door de smaeck vande wetenschaps vruchten.

De eerste uyt-vinders van alle onze sçientien of kunst-kennes, waeren de Romaynen: doch voor hun de Griecken. Laet ons nu een weynich handelen van hun defticheyt, en aenmercken wat name zy gaven aenden (nu verachten) Poët. By de Romeynen was de Poët ghenaempt, Vates, 't welck is zo vele als een God-gheleerden, Voorzeggher, of Propheet, als by 't ghebonden woord, Vaticinium, en Vaticinari: zoo uytmuntenden by-naem besteden rechtvaerdich die lofbaere volckeren op deze hert-stelende wetenschap, en met zo erentstige verwonderinghe, dat zy hun gheluckich achten, die het grond-verstandt, en meningh van een vaerze treften: waer uyt sproot het spreeck-woord van Sortes Virgilianae, by toeval openende Virgijls boeck, vindende 't een of 'tander vaers, ghelijck oock door treffelijcke schryvers verhaelt werdt, waer de Historien vande Keyzers levens vol van zijn, als van Albinus, die in zijn jeugd gemoeten met dit vaers:

Arma amens capio, nec sat rationis in armis.

't Welck hy oock in zijn leven volbrocht, niet teghenstaende dat het was ydele Godloosheyt, te dencken dat de gheesten beheerscht wierden door zodanighen vaersken, waer uyt oock sproot het woord Charmes, van Carmina: en dit alleenlijck om te betoonen hoe waerdich de vaersen gheacht waeren, en oock niet zonder redenen, aenghezien dat beyde de oraclen van Delphos, en vande voorzegginghe der Sybillen in vaersen verwitticht waeren, en in maetighe voet-ghedichten, zoo aerdichlijck verzaemt, en met zo rijcken en milden vernuft ghepoe-

tiseert, datter scheen een Hemelsche kracht in te berusten. Waerom en zoude ick dan niet te vrymoedigher spreken vande reden-bevesting van't woord Vates, en zegghen dat Davids heylighe Psalmen Hemelsche vaersen zyn? en zegghe het oock niet zonder de bevestingh van bezondere gheleerden, zo ouden als van deze eeuwe. Doch de naeme van Psalmen zal voor my spreken, wezende ghezanghen, gheschreven in vaersen, ghelijck de Hebreusche-tael-kenners my zullen toestaen. En dat meer is, zijn handelinge inde Prophesien, is rechte Poëterije. Want wat is anders zijn ontwakinghe van musicale instrumenten, de vrije en veel verandering van Persoonen, zijn merkelijcke voorschilderinge? Waer hy u voorbeeld gelijck of ghy God zaeght komen in zijn Majesteyt, zijn zeggingh van verheuginghe der beesten, opspringinghe van berghen, als een Hemelsche Poësie? Waer hy zich zelven betoont te wezen een geapassioneerden Lievert van die lieve onuytsprekelijcke en eeuwich-durende schoonheydt, zichtbaer door 't gheestelijcke oogh, en door het Gheloof gezuyvert. doch nu ick hem genaemt heb, vrees ick zalmen my lasteren, midts ick duyde zo heyligen naem tot de Poëterije, die huyden daeghs zo achtbaer niet is, ghelijck die loflijck en hooghwaerdigh gheacht behoort te wezen: doch de gezonde vernuften, en kloecke verstanden (die grondigh ondertasten willen, wat Poësie is, te weten, als die wel ghebruyckt en misbruyckt werdt) zullen door redenens dwangh moeten oordeelen, dat de Poësie, en Rymerije zo zeer niet veracht en verstooten behoort te zyn.

Laet ons onderzoeken hoe de Grieken die naemden, en hoe eer-waerdigh die geacht was. De Griecken noemden die ποητην, welke naem in ander taelen oock is ge-

kropen, komende van 't woordt ποεἴν, dat 's maken, of in onze Bataefsche spraek een maker. Gheen wetenschap of kunst is aende menschen ondeckt, of't en heeft het werck der natuure voor opperste oogh-merck, zonder 't welcke gheen wezen kost zyn, en zyn daer zo aenghebonden, dat zy uytbeelders en werckers werden van al 't ghene dat natuur wil afbeelden: zo ziet de Sterre-kenner inde Sterren, en door't geen hy ziet, leydt uyt 'tgeen natuur wil werken. Zo doet de Land-meter, en Reken-kunst-meester in hun bezondere hoedanicheyden. Zo doet de Musyck-meester, voorziende wat gheluyden wel vereenen, en welke niet.

De natuurlijcke Philosooph heeft daer uyt zyn naem en de morale Philosooph bevesticht zich op de natuerelijcke deughden, ondeughden en passien der menschen, en volght nature daer in, zeydt hy, en ghy zult niet missen. De Rechts-geleerden zeggen, watmen besluyt. De History-schrijvers watter is ghedaen. De Letter-kunstenaer spreeckt alleenlijck vande reghelen om wel te spreken. De Reden-kavelaer, overwickende wat in natuure zienelijckste is, drijft dat spoor, en gheeft natuurlijck re'en-bewijs, nimmer slippende uyt de kreis zijns voorstel, evenarende het voor-gheraemde. De Medeçijn-meester overweegt de natuure van't menschelijcke lichaem, en de natuure vande nutbaere en schadelijcke dinghen. De Metaphysick-drijver, al het gene dat ten deele teghen strijdende is 't redelyck begrip, en daer over oock gheacht onnatuurlijck te zyn, dies niet teghenstaende bouwt op de grondt van 't diepste der natuure. Maer den Poët schuwt zodanighe dwangh-spooren, opgheheven zijnde door de kracht zijns eyghen vindingh, en betreft een recht ander wezen, makende de geschapen dinghen

beter als natuure die voortbrenght, of van een rechte andere hoedanicheyt, als noyt natuure teelden, ghelijck de Heroes, Semidei, Cycylops, Chymeras, Furien, en dierghelycke, niet ghebonden zynde in't besteck vande giften der natuure, maer dartelt na zyn neyginghe streckt inde Zodiack van zyn eyghen vernuft.

Natuure verçiert heur aerde nimmer zo rijckelyck, ghelijck zommighe Poëten die tapessieren, noch met zo schoone revieren, vrucht-baere boomen, wel-rieckende bloemen, heughelijcke lommeren, springhende water-vlieten, en dierghelycke. Natuurens wereld is koper, die de Poëten een gouden afbeelden te zyn: doch ick zal dit laten rusten, maer laet ons spreken vande menschen, voor wien alle de andere dinghen gheschapen zyn, en laet ons onderzoecken of nature gheteelt heeft zo ghetrouwen liever als Theagenes, zo stantvasten vriend als Pylades, zo manhaftighen man als Orlando, zo rechtvaerdigen Prins als Xenophons Cyrus, of zo uytmuntenden man als AEneas. En laet dit oock niet boert-wys verstaen zijn, vermits d'eene werckt wezentlijck, en d'ander verzierdelyck: vermidts dat alle goede vernuften wel verstaen dat yder kunst-meesters kunst bestaet inde Idea, of oogh-mick van 't werck, en niet in 't zelfde werck. En dat de Poët dat oogh-mick heeft, blyckt klaerlyck by de uytmuntende afbeeldingh en beschrijvingh van het voorghebeelde; welcke afbeeldinghe is alleenlijck gheen inbeeldingh: of ghelijck men zeydt Casteelen inde lucht ghemaeckt: maer werckt zelfstandelijck zo verre, datmen niet alleen een Cyrus maeckt, 't welck slechts is een eyghentlijcke uytmuntingh, ghelijck natuure wel gheteelt mocht hebben, bestedende aende wereld een Cyrus, om veel Cyrussen te maken, zo zy rechtelijck willen leeren hoe de maker hem maeckten. Oordeelt oock niet dat het te flaeu-

wen verghelyckinghe is, te evenaeren 't hooghste punt van't menschelijck verstant met de Hemelsche krachte der natuure: maer gheeft eerder het rechte lof en eere aende Hemelsche maker voor die making: die de mensch geschapen heeft nae zyn eyghen beelde, en zet hem boven, en over al de wercken van die tweede natuure, het welcke in gheene meerder betoont werdt als in Poëterye, die door de krachte van een Hemelsche azem voort brengt 't geen natuure te boven gaet, en met geen kleene proef-redenen voor de twijffelachtighen van d'eerste ongheluckighe Adams-val, aenghezien 't herbooren vernuft ons leert wat volmaecktheydt is, en niet teghenstaende onze verdurven wille belet ons dat wy daer toe niet gheraken. Doch dit voorstel zal by weynighen verstaen, en by noch weyniger gheamelt werden. Doch zo veel, hoop ick, zal my toeghestaen werden dat de Griecken (met bevestinghe van reden) Poësie gaven de hooghste name boven alle gheleertheydt. Laet ons nu komen tot breder verklaringhe, op dat de waerheyt zuyverder blijcken mach.

Poësie is een kunst van naebootzinghe, ghelijck Aristoteles die noemt Mimesis, dat 's een na-beeldingh, of na-schilderingh sprekende Metaphoricalijck. Een sprekende schilderye, streckende om te leeren, en te verheugen. Hier van zijn drie bezondere eyghenschappen, waer van d'eerste, d'oudste, en d'uytmunstende is, de welcke nabootsten de onbegrypelijcke heerlijckheydt Gods, zodanich waren Davids Psalmen, Salomons ghezanghen, de Hymnen van Moyses, en de geschriften van Iob: De welcke den gheleerden Immanuel Tremellius, en Françiscus Iunius, beneven andere lof-waerde gheleerde Mannen, oordelen te wezen de Heylighe Schrifts-Poësie. En in dezer wyze, (zonder verminderinghe der Heyligher Schriftuur ghesproken) waeren Orpheus, Amphion, Homeer, hun Hymnen, en oock

van veel anderen, zo Grieken als Romaynen. En deze Poësie moet gheoeffent werden, (die den Apostel Paulus raed wil volghen) zinghende Psalmen in hun verheuginghe, vermidts die ghebruyckt werden oock met vruchtbaere vertroostingh in de bedroefde dood-brenghende-zonden, als verheughelijcke hoop van een eeuwigh-duurende Hemelsche vreughde. De tweede wijze is Philosophael, 't zy leerlijck ghelijck Tirtaeus, Phocilides, en Cato. of naturalijck ghelijck Lucretius en Virgilius. of Astronomical ghelijck Manilius of Pontanus. of Historical ghelijck Lucan. Doch die deze wijze van zegghen mishaeght, de fael bestaet in hun oordeel, niet begrijpende, noch verstaende d'aenghename uytstraelende zoetheydt dezes wetenschaps; maer vermidts dese tweede wijze van Poëtiseren, is omringhd vande voorghestelde oogh-mick, en volght niet het eyghen-vindingh spoor, of de zelfde Poëten zijn of niet, zal ick de Letter-kunst-meesters laten oordeelen, en spreken vande derde wijze, 't welck oprechte Poëten zyn, van wien deze twist-redeneringh meest is spruytende: Want de derde en tweede verschelen zo veel van malkander, als tusschen de slechtste Schilders, die alleenlijck na-bootsen zulckx als hun voorghesteldt werdt, die gheen wet hebben als alleen zo veel verstandt, dat zy met verween schilderen 't gheen behaeghelijcke voor't oogh is, als het stantvastige, doch bedroefde aenghezichte van Lucretia, die hy noyt zach, als alleenlijck de uytwendighe schoonheydt van zo uytmuntende deughde. Maer de derde wyze, zyn de Poëten, die alleenelijck wezentlijck na bootsen om anderen te leeren, en te verheughen, maer leenen noch kabassen niets van 't ghene is, geweest heeft, of zal zyn, maer wercken door geleerdtheyts vernuft, door Hemelsche voorbeeldinghen, van 't gheen wezen ken, en behoort te wezen. Dit zijn die, als de edel-

ste en alle anderen overtreffende, en rechtvaerdelijck genaemt moghen werden Vates, want dezen zyn door-kropen de zeef vande zuyverste tael, en ghevoeghelijckste om te verstaen, met de uytbrallende naeme van Poëten. Deze zyn 't die leerlijck onderwyzen, en verheughelijck stichten, en beweghen de Menschen gheneghentlijck tot de deughden, de welcke, ten waer door heughelycke aenporringhe tot de deughde ghetrocken wierden, daer van zoude vlieghen, als van een onbekende vreemdelinghe. Maer leeren hun hoe te kennen de deughden om daer toe te neyghen. En dies niet teghenstaende zynder veel onverstandighen, of om beter te zegghen onghezifte vernuften, en weet-nieten, die op de Poëten baffen en keffen, ghelijck razende wulpen.

Deze Poëten zyn oock verdeeld in bezondere neyginghe waer in zy Poëtizeren. De treffelijckste zyn de Heroyke, Lyrycke, Tragycke, Comycke, Satyrycke, Iambycke, Elegiaycke, Pastoraélycke vaerzen, en oock bezondere andere: Zommighe van dezen werden ghebruyckt nae de hoedanicheyt van 't gheen te handelen is, en nae hun neyginghe streckt om in te schryven: alhoewel dat de meeste deele der Poëten hun Poëticaele vindinghe bekleeden in zo veel-voudighe wyze van schryven, 't welck wy noemen vaerzen of rymeryen, dat het zelve maer zijn bekleede vaerzen en gheen Poëterye, overmidts datter veel Poëten zyn gheweest die noyt en rymden, noch op maet van Syllaben schreven. En nu zwarmender zo veel Poëten, ick zegghe rymers, die de name van Poëten gantsch onwaerdich zyn.

Want Xenophon, die zo uytmunten, dat hy ons heeft ghegheven Effigiem justi imperij, dat's de afbeeldingh van een recht Keyzer-ryck, onder de naeme van Cyrvs, ghelyck Cicero zeyt, schreef Heroylijcke, desghelijcx deed

Heliodoor in zyn over-zoete vinding, en afbeeldt van ghetrouwe liefde van Theagenes en Chariclea: niet tegenstaende dat zy beyden in proos hebben gheschreven: 't welck ick verhael alleenlijck om te betoonen, dat het rymen of vaerse-making geen Poët maeckt, ia niet meer gelijck een langhe tabbert gheen recht-geleerden maeckt: maer 'tzyn alleenlijck de heughelijcke af-beeldinghen vande deughden, en berisping van deughdens misbruycking, 't welck moet maken den Poët. Dies niet tegenstaende heeft den raed der Poëten; wel verkosen om in vaersen af te beelden hun vindinghe, en dat alleenlijck om met kunst-woorden, en çierelijcke spreuken uyt te beelden hun voornemen, ia op maten en voeten, en yder sillabe kauwende en herkauwende op't kunstichste, en nae vereysch van 'tgheen men handelen wil, om niet te spreken na gemeene ghewoonte en slecht gebruyck. Daer over is het noodigh te hand'len van de derde wyze van Poësie, eerst vande wercken en daer na vande deelen. Vertrouwende dat het by de Reden-wickers voor wel-ghezeyt, aenghenomen zal werden.

Deze zuyvering van't verstandt, verrijcking van geheugheniss, verkloeking van goed oordeel, en vermeerdering van vernuftighe vindinghe, 't welck wy noemen Gheleertheydt, doch 't zy wat naem wy 't gheven, of tot wat eynde het is streckende, de eenichste vruchte die daer uyt is spruytende, is de loots-man, en wegh-wijzer tot zo hogen volmaecktheyt als de edelheyt onzes ziele doorgronden of betreffen ken.

Het is alleen na de neyging des menschen strecken, die verscheyden zijn in hoedanicheyt, want zommighe waenende het hoogste geluck gelegen te zyn inde kennis der Sterren, trachten om de Sterre-kunst te weten. Andere pooghden met ernstighe vlijt halve-Goden te wezen,

wierden Supernaturale of boven-natuure-Philosophen. Anderen behaeghden de Musike, of Zangh-kunst, de Reken-kunst, de Lant-metery-kunst, de Zee-vaert-kunst, en meer andere, maer elck oogh-mickten nae weten-schap, om de gheest op te heffen van 't aerdsche lichaem, nae zijn Hemelsche een-zielicheydt, maer als door de schaele van ervaring bevonden werden, dat de Sterre-kunst-meester, ziende nae de sterren, midlertydt mocht strompelen en vallen: en dat de al-onderzoeckende Philosooph, in zich zelven mocht blind zyn, en de Landt-metery-kunst-meester, een rechte linie mocht trecken met een valsch hert, doen ondeckten dat alle deze, maer dienende wetenschappen zyn, de welcke hebbende een bezonder eynde in zich zelven, zo zyn die oock ghebonden tot het hooghste eynd, vande Vrouw-wetenschap, by de Griecksche Architectoniçe, 't welck bestaet, nae mijn oordeel, inde kennes van zich zelfs, in de Ethijcke en Polytijcke reen-berading met het eynde van wel te doen, en niet alleen in 't veel weten: gelijck als een zale-makers oogh-mick is een goede zadel te maken, maer het tweede eynd is om te dienen een eedeler beroepingh, 't welck is de ruyter, en voorts de ruyter tot het oorloch: en de oorlochs-man moet niet alleen verstaen de oorlochs-kunst, maer is ghehouden dadelijck een oorlochs man te wezen. Zo dat het oog-mick eynd van alle aerdsche wetenschappen, 't welck zyn deugdzame daden, En dat die, die de verstandichste zyn om zo te eynden, zijn waerdich gheacht te wezen boven alle anderen, waer wy zullen betoonen dat de Poët de waerdichste behoort geacht te wezen, doch 't schynt, recht als ick dit vonnes uytghesproken hadde, dat ick de morale Philosophen zie komen, met zo statighen wezen, ghelijck oft onmoghelijck waer eenighe ondeughden te kunnen zien, jae in tooren zynde met alle de gheene daer tooren in onsteeckt, en

brallen uyt hun voorstellinge, verdeling en besluytinghe, met een trotse ondervraging, oft oock mogelijck is te vinden een ghereeder wegh om de menschen tot deughde te leyden, als door de leeringhe vande deughd: en leert dit niet alleenlijck door de bewijs-reden wat de deughd is, maer oock door de naeckte ondeckingh vande ondeughde. En eyndelyck doet blijcken hoe de deughde voor 't eerst bestaet inde mensche zelfs, als in een kleene wereld, waer uyt geteelt werdt stichtelijcke beheerschinghe van't alghemeene besten. De History-schrijver gheeft schaers plaets aen de morale Philosooph zo veel te spreken, maer hy zich wapenende met oude beschimmelde bullen, zich zelfs op-pronckende met ander Historien, wiens beste grond gheheyd-paelt is op hooren zegghen: ghestadich bezich zijnde om te vereenigen wyd-verscheyde ghevoelen of opinien, en waerheydt te trecken uyt stijf-zinnige vernuften, beter kennisse hebbende van zaken duyzent iaren verleden, als 't geen inde tegenwoordige eeuwe is geschiet. zeer erenstlijck trachtende om oude geschiedenisse te weten, en yvrich pogende om nieuwe te hooren: een groot wonder voor jonge luyden, maer noch grooter tyran voor tafel t'zamen-sprekinge. Ia verfoeyt alle die wanen mochten in't minste gelijckheyt te hebben met hun, om de deugde kortwegiger te leeren. Ick ben, zeyt hy, Getuyge des tijts, 't licht der Waerheyd, het levens meesteresse, en bodinne vande oudheyt. De Philosooph, zeyt hy, leert een disputable deugd, maer ick leere die dadelijck. hy leert de deugd door duystere opmercking, maer ick volgh de voet-steden van deughdzame voor-gangers. Oude ervarentheyt gaet veer boven't gezifte vernuft des Philosooph. Eyndelijck hy maeckt het zang-boeck, maer ick zet de leerlings hand aen 't instrument. Is hy de leytsman, ick ben het licht, voort brengende ontalbare voorbeelden, met bevesting van bezondere Historien,

hoe dat de kloeckste en wijste Prinçen geleyd zijn geweest door de wijze raden der Historien, als Brutus, Alphonsus van Aragon, en meer anderen: en na lange twisting, besluyten dat de eene de leeringe, en d'ander de voorbeelden geeft. Maer wie zullen wy vinden, aengezien dese twist bestaet om te vonnissen by de hooge-geleerden, dat hy hier middelaer van ken zijn? Zekerlijck, ick meen, de Poët: doch is hy geen middelaer, hy is nochtans de waerdichste om de tytel weg te nemen van deze beyde: en te meerder van alle de ander dienende wetenschappen. en daer over vergelijcken wy de Poët met de History-schrijver, en desgelijcx met de Philosooph. En zo de Poët deze beyde overtreft, ken geen menschelijck vernuft de Poët gelyck zijn: uytgezondert dat de God-geleerde allen te boven gaen: ja zo zeer, gelyck als een minuyt tyts niet te verghelijcken is by de eeuwicheyt. En aengaende de Rechts-gheleerde, alhoewel het Recht de Dochter is van gerechticheyt: wezende d'uytmunsteresse aller deughden: maer aenghezien de rechts-gheleerde betracht de Menschen goet te maecken, eerder door formidine poenae, als virtutis amore, of om beter te zeggen, hy pooght niet om de menschen beter te maken, maer om te voor-komen dat zy anderen niet beschaden: anders geen zorghe draghende, als alleenelijck dat de menschen hun burgerlijck quyten, zonder te be-oogen hoe boos-aerdich die zyn. Daer over, ghelijck onse brosheydt hem acht noodzakelyck, zo maeckt de noodzakelyckheyt hem eerlyck, waer over hy niet in't rey der Poëten gestelt mach werden, die alleenelyck be-yveren de boosheydt gants te nietigen, en de deugde te planten in't binnenste onzes zielen. De Philosooph, en de History-schryver betrachten de opperste te wezen: de eene door leerelijck onderwijs, en d'ander door voor-beelden: maer deze beyde, niet hebbende elck de voorzeyde beyde, dat's leerelijck onderwijs, en

voor-beelden, dwalen beyde. Want de Philosooph schryvende duysterlijck zijn voor-nemen, is zo hert inde uytspraeck ghelijck bekommerlijck om wel te begrypen zyn meninghe, dat eenen die anders geen leydsman heeft als de Philosooph zweeft in twist-redeneringh tot zijn oude Iaeren, voor hy grondich uytvindt de waere, en rechte wech om deughdzaem te zyn, vermidts dat zijn leeringhen zo ongrondbaer zyn, dat die hem wel verstaet, zich gheluckich mach achten, en noch gheluckiger zo hy, 't geen hy verstaet wel doet. De History-schyver ghebrekende het leerelijck, is zo ghebonden (niet aen 't geen behoort te zyn, maer aen 't gheene is) aen de dinghens eyghen waerheyt, en niet aende alghemeene reden der dinghen, zo dat zyn voorbeelden niet medebrenghen noodzakelijck vervolgh, en daer over noch onvruchtbaerder in zyn leeringhe. Maer de onberispelijcke Poët, heeft beyde, dat 's lerelijck onderwys, beneven de voor-beelden: Want waer de Philosooph zeydt, watmen zoude doen, gheeft die Poët ons een volmaeckte af-beeldingh van 't geen is ghedaen: zo dat hy vereent het gemeene voorstel, met het bezondere eyghentlijcke voor-beelt. Dit 's immers een volmaeckte Schilderije. Want de Poët stelt het zinne-koor, het afbeelt te vooren, 't welck de Philosooph met woorden af-schildert: maer niet machtich is de ziele zo te beweghen door 't schryven, ghelijck de Poët doet door 't wezentlyck gezicht. Als voor exempel, zo men yemant wil met woorden afbeelden, het wezen, en gestaltenis van een Cameel, of na 't leven onderrechtingh geven van een statich en prachtich gebouw, waer in de bouw-meester betoont heeft het proef-stuck zijns kunste, nimmer en zalmen 't zo met woorden kunnen te verstaen geven dat de inbeeldinghe door geestelijcke kracht volkomen doet verstaen, wat schepsel de Kameel, of wat pracht het ghebouw heeft.

Waer over de Philosooph met alle zyn leerelijcke voorstellinghe, handelende van deughds-lof, en ondeughs verachtingh, van beheerschinghe van staeten, en van Princelycke Wet-stellinge, niet machtich is de gronden des zelvige te planten inde kracht des voor-beeldings, zo die niet gehulpen, en gehandtreyckt werdt door de welsprekende, en all' uyt-beeldende Poësia. Tullius arbeyden erntstich, en niet zonder Poëticaele hulp om ons te verstaen te gheven wat kracht de liefde tot ons Vaders-land in ons heeft. Laet ons alleenelijck Anchys ghehoor gheven, sprekende inde vonckende vlammen van Troyen, oft' oogh-mercken op Vlisses, in volheyt van Calypsche geneuchten, beweenende 't afzyn van onvruchtbare, en arme Ithaca: helacy, tooren was doen een schichtige razernye, Sophocles brengende op 't toonneel Aiax, vermoordende Ossen, en Schapen, waenende het Griecksche heyr te wezen, met hun hooft-heerschers Agamemnon en Menelaus. En oordeeldt of de bedaertheyt en maticheyt in Vlysses en Diomedes, de manhafticheyt in Achilles, de vriendschap in Nisus, en Eyryalus, niet een spieghel van deughd is, ghelyck daerentegen de wroeginghe van 't ghemoed van Oldyp, de schielycke hooghmoeds-berouw in Agamemnon, de onmatige eergiericheydt in de twee Thebaensche Broeders, de bittere zoetheyt vande wraeck in Medea: en om noch lager te komen, de Terentiaen Gnato, met verwoeste dulle hertstochten zijn. Dus voor besluyt zeg ick, dat alle deughden, ondeugden, en razende verwoestheyden, werden niet alleenlyck zo afghebeeldt, datmen daer van hoort spreken, maer dat wy het weezen wezentlijcke zien. Onse Salichmaecker-God mocht zoo wel met woorden afghebeeldt hebben de leere van ootmoedicheyt, en 't berisp van onbarmhertigheydt, als door het voorstel vanden Rycke-man en Lazar. Desgelijcx de onghehoorzaemheydt, en de ghenade, als

door den Verlooren Soon, en den goedertieren Vader, maer verstondt in zyn ghegronde Goddelycke wysheyt, dat de Ryckeman barnende inde helle, en Lazar rustende in Abrahams schoot, wezentlycker treffen zoude de beweginghen vande menschen, en oock grondigher gheplaetst blyven in 't gheheughen. Want (ghesproken na myn eyghen ondervindingh) het schynt dat ick de Verlooren zoon zie voedende met de zwynen, 't welck oock by de God-gheleerden verstaen werdt te wezen, een parabel, en geen Historiael bedryf. Waer over dat ick noch volherde in myn bewijs, hoe dat de Philosooph wel leert, maer duysterlijck, zo dat de gheleerden hem alleen verstaen, dat is, dat hy leert die alrede gheleert zyn. Maer de Poët is de leeraer voor een yder, en een rechte Philosooph voor de gemeente. Waer van AEsopus een treffelicke waer-maker is, wiens stichtighe afbeeldinghen onder de name van dieren, maken veel redelycke Menschen onredelycker dan dieren. Doch hier teghen mach gezeyt worden, dat zo deze beeldelycke voorstellinghen, zo bequaem zyn voor de voorbeeldingh dat daer in de Historyschrijvers in uytmunten, die welcke voorbeeldinghen voorstellen van warachtighe gheschiedenissen. Aristoteles zeyt in zyn beschryvinghe vande Poësye, dat Poëterije Philosophoteron, en Spoudaioteron is, zo dat Poëterije meer als Philosophie en Historie is, ghevende voor reen-bewijs, dat Poësie werckt met all' gemeen inzicht, en de Historien op bezondere eygen wezens: want offer gevraecht wierde welck beter is, een wezentlycke eyghentschap af te beelden, waerachtich of valsch, wie zal niet kunnen 't best verkiezen? Wie zal niet aenghenamer wezen de Schilderije van Vespaziaen te zien na 't leven naghebootst, als een ander afbeeldinghe, waer de penseel slechtelyck de Schilders zinnelyckheyt heeft ghevolght, en Vespaziaen niet ghelyck is? En zo het voor-

stel mochte strecken tot uw eygen stichtingh en leeringe. Ick bid u, zeght my, welck achtbaerder is, 't selve u af te beelden, ghelyck het behoort te zyn, ofte gelijck het was? zo moet het noodzakelyck volghen, dat leerlycker is, den verzierden Cyrus in Xenophon, als den warachtighen Cyrus in Iustyn, en den verzierden AEneas in Virgijl, als den warachtighen AEneas in Dares Phrygius. Zo dat den Poët (doende gelijck de plicht van zyn ampt vereyscht) u doen toonen zal in Tantalus, Atreus, en dierghelycken, niet, ofte het wert in Cyrus, AEneas, en Vlysses, bevesticht yder in zyn eyghenschap: Waer dat den History-schryver ghebonden zijnde de dinghen te verhalen, ghelijck als die waren, vermach niet uyt dat spoor te runnen, ten zy door Poëticale begaeftheyden: maer ghelyck in Alexander en Scipio selven, te schryven behaghelycke en onbehaeghelycke gevallen; hoe kunt ghy oord'len wat best is te verkiezen? als alleen door uw eyghen reen-beraed, 't welck ghy hebt zonder te lezen Q. Curtius. Zo datmen (zonder berisp) den Poët moet achten de kloeckste in stichtighe leeringhe, alhoewel dat de History-schrijver verhaeldt het gheen ghedaen was, op dat de lezer zulckx mach volgen, doch daer op antwoort ick, dat zo hy zich bindt aen 't geen dat was, ghelyck ofmen zeyden het reghenden gist'ren, en daerom zal 't huyden reghenen, 't is zeker quackeloos. Want men weet dat een exempel alleenelyck afbeeldt, een voorghestelde moogh'lijckheydt, en in voorbeeldinghe overtreft hem de Poët zo verre, ghelyck de gouden Zonne heughlycker is als de bleke Maen, 't zy in oorloghs ghebruyck, landt-beheerschinge, ofte dierghelycke. De Historyschryver schryft vaeken van gheschiede gevallen, waer hy geen redenen van weet te gheven, doch zo hy eenighe daer by voeght, dat moet gheschieden door 't Poëtelycke vernuft, want dat een verziert exempel zo wel stichten kan als een

waerachtich, en 't een de herten zo levendich treft, ghelyck de ander de ghemoeden beweeght.

Laet ons tot bewijs van zulcx nemen yets waer de History-schryver en den Poët in eens zyn. Herodoot, en Iustyn ghetuyghen beyde, dat Zopyrus (ghetrouwen dienaer van den Koningh Darius) ziende dat zyn Prins langhe streef met de rebellen van Babylonien, veynsden of hy was vervallen in groote onghenade zyns Koninghs, en om zulckx waerschynelicker te maken, liet zich zelven neus en ooren afsnyden, en komende by die van Babylonien werden by hun, vermits zyn manhafte stoutheyt, ghewillichlijck aenvaert, ja verwelkomt, en groot geloof gegeven: waer door Zopyrus middel vonde dat hy die van Babylonien leverden in handen vanden Coningh Darius. Dierghelycken toeval verhaelt Ti. Liv. van Tarquyn, en zyn zoon. Xenophon verziert oock zeer aerdichlyck, dat zodanighen bedrijf door Abradates bestaen was ten dienste van Cyrus. Nu vraegh ick u, oft ghebeurde dat u voor mocht vallen zodanighen beveynstheydt te onderwinden ten dienste van uw Prins, of ghy zulckx zo wel niet zult kunnen leeren door Xenophons verzieringhe, als door de waerachtighe gheschiedenis die anderen beschryven? Zo dat de treffelyckste History-schryver den Poët onderworpen is. Want 't zy oock wat bedryf, zo in raedt, daedt, polityck, bly oft' droef, de History-schrijver verhaelt, 't zelfde mach den Poët, zo 't hem wel gevalt, door nabootzinge zyn eygen maken, 'tzelfde op-pronckende en verçierende na zyn zinnelijckheydt hem beweegt, makende hellen en hemelen door zyn zoet-vloeyende-pen. En zomen my vraecht wat Poëten zulcx gedaen hebben? velen zoud' ick kunnen naemen, doch ick spreeck vande kunst van Poëterije, maer niet vande kunst-oeffenaers. 't Lof 't gheen de History-schrijvers wert toe-gheeyghent, is meest spruytende uyt de treffelijcke leerin-

ghe die genomen werdt door de op-merckinge van 't geen volght uyt de beschreven gheschiedenisse, ghelyck ofmen daer door zach, hoe de deugden verheven, en de ondeugden ghestraft werden: zekers dit zyn laffe reden, ten aenzien vanden Poët, en werden de History-schryvers onrechtvaerdelyck toeghewydt: want de Poët beeldt af de deughden met zodanigh opghepronckt ciraetsel, en Hemelycke ghewaede, dat de aenschouwers verlieft moeten werden door de aentreckelycke schoonheyt. Wel moogt ghy zien Vlysses in een woeste storm, en bulderende ghevaer, maer't is alleen een oeffeningh van ghelatenheyt en grootherticheyt, om hem prachtigher te doen glorieeren inde navolghende kalm van 't heughelijck gheluck. En ten andere, zoder een boos-hertich mensch op 't Tonneel gestelt werdt, de zelve komt gheboeyt, ghebonden, en ghevleugelt, dat een yegelyck schrickt voor 't ghezicht. Maer de History-schrijver zynde ghereeckst aende waerheydt vande zotte werelt, is vaken een schrick-brengher om niet deughdzaem te wezen, en een aenporrer tot baldadige bedrijven. Zien wy niet den stouten Milciades vernielen in zyn triumph-pluymen? Den rechtvaerdighen Phocious, en den volmaeckten Socrates vermoorden? Den wreden Severn brallen in voorspoet? Den uytmuntenden Severus zeer jammerlyck verwurght? Sylla en Marius sterven op hun bedde? Pompe, en Cicero verslaghen? Cato die zich zelfs vermoorden? en den rebellen Caesar zo vol glory brallen, dat zyn name in eeuwighe gheheughenis dartelt door 't uytschaterende gherucht. Merckt doch op Caesars eyghen woorden, sprekende van Sylla, Literas nesciuit, ghelyck of ongheleertheydt de oorzaeck was van de deughden die in hem waren. Niet dat hy daer mede meenden de Poëten, want zy niet ghenoeghende met aerdsche oft wereldsche straffen, voorzaghen helsche plaghen voor de woeste en

nickerlijcke tyrannen, noch meenden daer mede oock niet de Philosophen. Want die leeren occidentes esse, maer ick achte dat hy sprack van History-schryvers, vermits die ten toon stellen Cypselus, Periander, Phalaris, Dionys, en veel meer anderen vande zelve hoedanicheydt, die voorspoedich waeren in hun afgrijselijcke tyrannije, onmenschelycke wreedheyt, en bloed-dorsticheydt. Waer over ick besluyt dat hy de Histori-schrijver verheeft als aenleyders tot boos bedrijf, en lauriert te meerder den Poët, niet alleen boven de Histori-schrijver, maer oock boven de Philosooph, als te waenen dat hy krachtigher de herten kan beweghen als den Poët, en die bewegingh is zo hoog te achten, als de leeringh, want wien kan yets leeren, zo hy niet beweeght is tot de leeringh? en wat meerder vruchtbaerheyt kan de leeringhe teelen (ick spreeck van morale leeringhe) als dat zy beweeght, en de herten doet neygen te doen, het geen men leert? want ghelijck als Aristoteles seght, ten is niet Gnosis, maer Praxis 't gheen de vrucht moet wezen: en hoe Praxis wezen kan zonder beweeght te wezen tot het doen, is hardt en duyster te begrypen. De Philosooph wijst u de wech, desghelijckx wat heugelijcke herberginge men vindt de reys-dach volbracht zijnde, desghelijckx vande by-paden die u verleyden kunnen vande rechte wech: maer dit is voor niemant als voor die die de Philosophie leest, en dat met quellijcke moyelijckheyt, en gheraeckt daer door niet verder als ter halver weghe. Daer over hebben zommighe gheleerden, wijselyck gheoordeeldt, dat waer de redenen de passie eens overheerscht, en dat de neygingh heeft een vrye begeerte om wel te doen, 'tzelfde zo vruchtbaer is, als een Philosoophs

boeck, aenghezien natuere zelven 't goed, en 't quaet kan verscheyden, doch niet door kunst-woorden, waer mede de Philosophen hun leeringhe op proncken, en nature zelven hem aenwijst, maer beweegt te zijn om te doen 't geen wy weten, of beweeght te zyn tot begeerte om te weten, hoc opus, hic labor est: hier in is de Poët (nae menschelijck oordeel) de opperste monarch, want hy wyst niet alleen de wech, maer steldt zo aenlockende baeck, dat een yegelijck gheterght ja gedwonghen werdt die haven te bezeylen. Gelyck of uw wech waer in een schoon-staende wyngaerts beemde, en in 't eerste inkomen u smaecken laet de zoet-geurighe druyven, om door die aenlockende smaeck de wech u niet te laeten verdrieten: zo dat den Poeet niet begint met pynelijcke duysterheydt, maer met bevallijcke aenlockinghe, om de herten te doen neyghen tot de Hemelsche deughden, ghelyck alsmen de kinderen behendelyck kan doen innemen bittere medicamenten onder decksel van yets anders 't geen zoeter van smaeck is, ja datmen met hun zoude beginnen met tryakel en Rhabarbar, 'twaer onmoghelyck 't zelfde te nuttighen. Desghelyckx zo ist oock met de bejaerde menschen, die kindts zyn in 't ghebruyck vande waerdichste dinghen, tot dat zy ten grave ghewieght werden, maer hooren gaeren reden-kavelen van Hercules, Achilles, Cyrus en AEneas, waer in oock afgebeeldt werdt de waere wijsheyt, de moedighe manhafticheyt, en de heylighe rechtvaerdicheydt; Iae zo die hun naecktelyck hadden voor-ghestelt geweest ('k wil zeggen) door de Philosophen, zy waenen zoude op nieuws ter school ghebrocht te wezen: waer over dat de Poeeten de ghevoegelyckste middelen gebruycken om de menschens neyginghe te leyden, zo dat Aristoteles zeer wel zeyt, dat die bedryven die in hun zelven schrickelijck zyn, als bloedighe veld-slaghen, en onnaturelycke wreedheyden, wer-

den door den Poët, met heughelijckheydt naeghebootst. Ick heb zommigen ghekent, die lezende Amadis de Gaule, (die nochtans in 't oordeel van treffelijcke gheleerde mannen zeer veel ghebreeckt om een recht Poeet genaemt te moghen zijn) een levendighe beweginghe gevoelden, om de beleeftheyt, mildtheyt, en manhafte grootmoedicheyt, te oeffenen. Wien en zal niet gepordt werden (lezende, hoe AEneas, Anchises op zijn schouderen torst,) te wenschen nae 't gheluck om zo uytmuntenden bedryf oock te moghen plegen? wien zullen niet bewegen door de woorden van Turnus: zo de afbeeldingh krachtich inde voorbeeldingh werckt: Fugientem haec terra videbit? usque adeóne mori miserum est? zo dat de Philosophen, schuwende verheughelijcke voorstellinghe, onmachtich zijn wezentlijck de herten te beweghen. Maer stryven en twisten, of de deughde 't opperste goedt is, en of het contemplative, oft active leven best is: 't geen Plato, en Boëtius verwittighen, waer over dat de Philosooph zich vaeken moet vercieren met de prachtighe deckmantel der Poëten. Want gelijck als de boos-aerdighe menschen, de deughd achten te wezen een school-naem, en geen ander goedt en kennen, als indulgere genio: verachten de straffe leeringhe der Philosophen, en ghevoelen niet de inwendighe redenen waer zy op ghegrond zijn, Maer vinden meer bevallickheydt inde heugelijcke voorstellinghe der Poëten, die smeeckende en vleyende de hardste herten kunnen trecken tot de deughde. Ontalbaere bedrijven zoud' ick weten te verhalen van de wonderbaere vruchten die de Poëten gheteelt hebben, doch met twee zal ick my genoeghen laten. De eerste van Menenius Agrippa, ten tyde als de gemeente van Romen, gantsch oproerich waeren, hun afscheurden vande Senaet, en in merckelijck ghevaer van hun uyterste bederf. Niet tegenstaende dat hy was eene der uytmuntende Ora-

teuren zynes tyts, nochtans gebruyckten hy doen niet de middelen van philosophie om de oproerte des gemeente te stillen door krachte zyns redenering, maer behulp zich alleenelyck met Poëterye. De ghemeente te vooren stellende, hoe datter een tydt was, dat alle de inwendige gedeelten des lichaems in oproerte waren tegens de maeg, en de buyck, waenende dat de vruchten, en de arbeydt van yeder ghedeelte des Lichaems door hun vernielt, en misbruyckt wierden, besluytende dat zy wilden zodanigen al-vernielende, en uyt-zuypenden Lichaems-litmaet laeten sterven. Eyndelijck, en om kort te wezen, zy lieten de maegh hongerich quijnen, en de buyck ledich rammelen, en door deze plaegh plaeghden zy hun zelven meest. Menenius Agrippa, wist dit fabuleus verzierzel zo deftich hun voor te draghen, dat hy de gemoeden des Roomsche ghemeente zo levendich treften, jae beweeghden: waer door zy quamen tot reen-beradingh, en verder inzicht, dat korts daer nae de oproert' stilden, de verwoestheydt staeckten, en hun zo bezadichden, dat zy hun vreedzaemlijck wederomme met de Burgermeest'ren, en Raden van Roomen vereenden. Het tweede is van den Propheet

Nathan, ten tijde als den Heylighen David, God zo verzaeckten, als dat hy overspel vermenghelden met moorderije, en ghezonden zijnde door Gode om Godts verkooren knecht weer te herroepen: maer merckt aendachtelijck hoe hy dit dede: als alleenelijck hem zegghende, of vertellende, van een man, wiens gheliefde Lammeken ondanckbaerlijck hem ontruckt was. De redens bevestingh was Godlijck en warachtich, al hoe wel 't verziert was; 't welck David beweeghde, (ghelijck de heylighe Psalm vande genade Gods getuyght,) als of hy in een afbeeldende-spiegel, gezien hadde zijn schrickelijcke zonden, en misbruyck. Door deze redenen, en

verzierde voorbeelden, werdt immer genoechzaem bewezen, hoe dat de kunst van Poëterije de bequaemste middel is om de herten te beweghen, en verre is overtreffende alle ander kunsten. Waer over noodzaecklijck moet volgen, dat gelyck de deughde is de eenichste wech-wyster tot alle leeringhe, de Poëterye wezende de ghereedste meesteresse, de waerdste, de uytmuntenste, en de eedelste geacht behoort te zyn. Doch ick genoege niet alleenlijck om de Poët af te beelden door zyn wercken (al hoe wel dat achtinge of verachtinge des werckx het grootste bewijs is) maer betracht grondiger te onderzoecken zyn wezen, en hoedanicheyt. Want gelijck in 't schepzel van een mensch, wy zien moghen een volmaeckte pracht en volkomentheyt, uytwendich, zo kander noch yets berispelycx inwendich verschuylen. So veel nu de specien, ofte gemeene ghedaent, of 't zy hoe ghy wilt noemen, is roerende, zo neemtmen oogmerck, dat zommige Poësien te hoop copp'len twee of driederleye wijze, als de Tragedien, en Comedien, waer uyt spruytende zyn de trage-comedien, dat zyn treur-spelen, blyd'-spelen, en treur-bly-eynde-spelen, waer in zommighen proos, en vaerzen verzamelt hebben, als Sannazarius, en Boëtius. zommigen vermengh'len oock Heroike, en Pastorale bedryven, dan 't zelve kan niet hinderlick wezen, zo die wel verdeelt zyn, doch ick zal een weynich aenroeren de eygenschap vande Poësie, om het rechte ghebruyck, en 't misbruyck te vinden. Zijn't dan de Pastorale, of Herderlycke bedryven die misnoeginge veroorzaken? want waer de dyck laegste is vloeyt het water geringste over. Is het haver-ried mishaghelyck? nochtans meld Maelibé zomtyts de menschelijcke ellenden, en Tyter verwitticht dickwils wat geluckzalicheyt de verdruckten genieten, door de goetheyt van den hoogsten milden gever? En zomwylen onder een aer-

dich spreucxken van de Wolf, en 't Schaep, beeldmen af de verdrucking der onnozelen, en heylige geduldicheyt. en zomtyts dat wrevelachtige twisters om leuren, leurighe Victorijen bedyen, waer men mach zien: gelyckmen Alexander, en Darius zach stryven wien haen zoude wezen vande werelds mishoop: wat vruchten zy rapen die zodanich waren; dat de nae-levers zegghen moghen:

Haec memini & victum frustra contendere Thyrsim,
Ex illo Corydon, Corydon est tempore nobis.

Oft' is het de jammerende Elegy, die het hardste hert kan beweghen tot medoghen, weenende met den treffelycken Philosooph Heraclyt, de menschens ellenden, en verdurventheyt des snoode werelts: die immer lof-waerdich is, 't zy vermits de verzellingh van rechtdaerdige klachten, oft ten aenzien vande waere afbeeldinge van droefheydt? oft' zyn de dartele vaerzen behagelyckst', die een wulpse geest ketelen, maeckende schaemte de trompette van ontuchtighe bedryven? oft de Satyrse, die Omne vafer vitium ridenti tangis amico, wiens boertingh nimmer rust ten zy men de lezer doet lacchen tot schateren toe, en eyndelyck beschaemt zynde, lacht om zich zelven? de welcke, wyl Circum praecordia ludit, gheeft ons duyd'lyck te verstaen hoe wonderbaere quelle de los-hoofdighe menschen onderworpen zyn? en alles ghedaen zynde,

Est vlubris animus si nod non deficit aequus.

Oft' zyn't de bly-speelen, die welcke door slordighe rymers, en ontuchtighe Toonneel-speelders, afkeerlijck en mishaeghlijck ghemaeckt zijn? Maer nopende het misbruyck, daer zal ick hier nae van handelen, doch zal nu alleen zegghen dat de bly-speelen alleenlijck naebootsinghe zyn van de misbruycken onzes levens, de

welcke men verthoont inde hebbelijckste, en aerdichtste wyze. Iae zo stichtelijck dat gheene aenschouwers daer van misnoeght kunnen wezen. Dan ghelijck alsmen inde Landt-metery-kunst, zo wel kennes moet hebben van de kromme als vande rechte lynie, en in de Reecken-kunst van 't on-even als 't even ghetal, zo oock in 't menschelijck bedrijf zietmen het goet, en 't quaedt: want zo men 't quaet niet zach, en d'onbevallijcke ondeughens duysterheyt, nimmer zouden de deughden zo prachtich straelen inde glorieuze triumphe heures hemelijcke cieraten. Dit is 't gheen dat de bly-speelen handelen, ons leerende hoe wy zullen schuwen een nippelende Demea, een archlistighen Davus, een pluymstrijckenden Gnato, en een ydele glorieuzen Thraso. En niet alleen om weten watmen van zodanighe menschen heeft te verwachten, maer wien hun ghelijck zijn door de levende afbeeldinghen die de bly-spelen-speelders vertoonen. Zeer onverstandich is 't, zo yemandt zegghen mochte datmen door zulcx te zien op het toonneel naebootzen, het zelve quaet oock leeren kan, aenghezien, ghelijck ick vooren ghezeyt hebbe, dat de natuure zelfs daer een walgingh van heeft, vermidts zy't goedt, en 't quaet kan onderscheyden, maer het geen hun mishaeght, is, dat vaecken zy op hun, zeer ghetreden werden, en 't ghemoed daer afgebeelt ziet 't geen bedecktelijck heur bezwaert. Zo dat het recht ghebruyck der bly-spelen by niemandt met reden berispt kan werden. En noch veel minder de treurspelen, die de grootste wonden openen, en maecken de Princen en Coninghen afkeerelijck van Tyrannye te pleghen, vermidts de nickerlijcke tyrannighe bedryven hun voor ooghen werden ghestelt, en doet de herten inwendich beweghen tot voor-beraed, en afterdocht. Leerende en onderwijzende, d'onstantvasticheydt dezes we-

relds, en op wat ongheheyde gronden men wichtighe wercken vaeken boudt: en gheeft ons te verstaen,

Qui sceptra saevus duro imperio regit,

Timet timentes metus in authorem redit.

Doch hoe krachtich de herten door de toonneel-speelen kunnen beweghen, daer van gheeft Plutarch deftich bewijs, vanden schrickelijcken tyran Alexander Pheroeus, wiens ooghen in traenens beecken vervormden alleenlijc door 't ghezicht van een nae ghebootst treur-spel, al hoe wel hy wezentlijck zelven de treur-spelen vaecken had ghepleeght. Ia ontalbaere moorden, en bloedstortinghen van zijn eyghen bloedt-verwanten: en alhoewel hy niet ontzach de daden, zo beweeghden hem nochtans het gezicht op het naebootzende toonneel, tot knagingh van 't schuldighe ghemoedt, waer over dat de treur-spelen, aengezien de bevestingh van zo treffelijcke bewijs-redenen, de ghemeene aenzienders niet kan misnoeghen. Wat is 't dan? zijn't de lier-rijcke rymen die hun niet behagen? vermidts de wel-ghestelde Lier, en zoet-quelende stemme het wel-verdiende lof, en prijs, met de vergheldinghe der deugden zingen van gedenckwaerde daden? opheffende de azems-luytste-galmten tot in 't verwulft der Hemelen, ter eere, en glorie des onsterffelijcken Godt? door oorzaeck dat de ondeugden, en booze bedryven zo gemeen by yder een werden gepleeght, dat zy schricken alsmen van yemandts deughden, manhafte wercken, en grootmoedighe bedrijven booght. Ofte zouden 't de Heroycksche rymen wezen daer zy van misnoeghen? wiens name alleen machtich ghenoegh is om hun te verbazen. Doch wat tonghe kan zo boos wezen, die berispen zoude die eyghentschap, door welcke gheroemt wert van zo stoutmoedighe helden, als van Achilles, Cyrus, AEneas, Turnus,

Tideus, en Rinald, die grootherticheyt, en rechtvaerdicheydt doen dringhen door de mistichste, en bedampste neven van schreumende vrees, en lafmoedighe blootheyt. Ia die hun deughden mocht zien brallen, inde Majesteyts staets-zetel hun glorien (gelyck Plato bevesticht) zoude verlieft, en gehecht blyven aende aentreckelijcke bevallyckheyt huns stralich-tintelende schoonheydt. Dezen treffelycken gheleerden, beeldt hun af zo cierelyck voor't oogh, op dat de verachters niet verachten voor dat zy grondich verstaen wat die zyn daer zy van oordeelen. Dus zoder yets ghezeyt is tot Borst-weringh der Poëten, het is alles streckende om staende te houden 't Heroyck, welcke is de hooghste, en volmaeckste aert van Poëterye. Want ghelyck als het beeldt van yder ooghs-mick de gheest terght en aenport, zo doen oock de voor-beelden van zodanighe waerdicheyden, de zielen pooghen en trachten om waerdich te worden, aenwyzende de middelen om daer toe te gheraecken. Laet AEneas alleen gheprint werden inde taefel onses gheheughenis, hoe hy zich queet inde vernieling zijns Vaderlants, inde behoedingh van zyn ouden Vader, en wech-voerende zyn religieuze Ceremonien, inde onderdanicheyt vande geboden Godes. Dido verlatende, doch niet alleen door herts grondighe vriendlyckheyt, maer vermits zyn inzicht op deughdzame danckbaerheyt. Merckt hoe hy zich heeft gequeten in rampspoedige toevallen, hoe in ghelucken, hoe in oorloch, hoe in vrede, hoe als zy vluchten, hoe als hy victorieus was, hoe als hy was beleghert, hoe als hy belegerden, hoe hy zich heeft gequeten met de vreemdelinghen, hoe met zijn bondt-ghenooten, hoe met zyn vyanden, hoe met zyn vrienden, en voor 't laetst, hoe inwaert met zich zelven, en hoe in zyn uytwendige beheerschinghe: zo datmen, in myn oordeel, hem vruchtbaer vindt

in alles, 'tgeenmen van een louter deughdzaem ghemoed mach verwachten. Iae ghelyck Horaets zeydt, Melius Chrysippo, & Cantore. In myn ghevoelen gaet het met de Lanterfanten-Poëten-verachters, ghelijck gheschiet met zommighe aelwerighe zottinnen-Vrouwen, die klaghen van zieckte, en weten niet te zegghen waer't hun deerdt. Desgelycx de naem van Poëterye haeten zy, zonder te weten waerom, noch aen te wyzen waer door, wat hun faelt, noch wat hun schort. En aengezien dat de Poëterye in alle stichtige, en tot deugd-treckende leeringe, de treffelyckste, en de oudste is, waer uyt alle gheleertheydt 'tmurch heeft ghezoghen: Daer over zynder oock gheene gheleerde natien ofte volckeren, die de Poëterye verachten, en oock gheen Barbare volckeren zonder de zelve. Iae dat de Romeynen en de Griecken die zo hooghen Hemelschen naeme hebben ghegheven, ghelyck vooren verhaeldt is. De Poeets vernuft gheeft zich zelven stof, en treckt geen vernuft uyt ander stof, maer maect stof uyt zyn eyghen vernuft. Daer beneven alzo zijn voornemen, noch de eyndingh, niet quaets begrijpen, zo kan de beschrijvingh oock niet quaet wesen, aenghezien het eenichste oogh-mick is om de herten te trecken tot de deughden, waer in de Poeet verre te boven gaet de History-schryver: desghelyckx voor stichtighe leeringhe mach zich verghelijcken met de Philosooph, maer de Philosooph niet met den Poët, zo veel aengaet de hertens bewegingh. Aenghezien dat de Heylighe Schriftuur, waer niet onzuyvers in is, heeft bezondere ghedeelten die t'eenemael Poëterye zijn, jae zodanich dat onzen zalichmaker de vruchten vande zelve ghebruyckt heeft. Waer over ick achte, (en achtende zulcx, zo acht ic 'tgeen de waerheydt zelven acht) dat de Lauriere, kranse van opperste glorie alleenelijck de Poëten toeghewydt

is als triumph-cieraetzel huns waerdige lof. Maer aenghezien dat wy ghehoor ghelijck wy de spraeck' hebben, en dat de zwackste reden schijnen mach swaerste te weghen, zoder niet werdt ghevoeght yets in teghen ghewicht. Ick bidde laet ons hooren alles wat ons teghenghesproken kan worden. Ten eersten, ick bemerck inde zuffighe Poëten-verachters niet alleen, maer in alle eerzuchtighe menschen, en prijs-gierigen, dat zy, mits 't verachten, en mispryzingh van anderen, hun zelven waenen achtbaerder te maken, bespottende, beboertende, en berispende alles, om door die kaeckelingh te beletten dat anderen niet grondigher onderzoecken nae de eyghenschap des verachte kunst: en ghelijck alsser niet ter werelt kan wezen, of een quade tongh mach zich daer op wetten, zo verdienen zy gheen ander antwoordt als in plaetze van te belacchen hun zottich spreken, te lacchen om de zotten zelven. Wy weten dat een veel-wetend', en rijp vernuft, loffelijck inde behalven van een eezel kan redeneren, en staende houden dat het prijselijcker is, dwaes als wijs te wezen, en beter zieckelijck als gezont, desgelijcx moghen wy kreefts-wys verstaen Ovijds vaerskens:

Vt laeteat virtus proximitate mali.

Agrippa zal zo veel ghenoeghte raepen spreeckende vande ydelheyt der scientien, of kunst-kennes, als Erasmus in 't lof der zotheydt. Maer noopende Erasmus, en Agrippa, die hadden een rechte ander meeningh, als de letter af-maelt. Dan dese Poëten-verachters, willen 't woort berispen voor dat zy de naem verstaen. Alleenlijck wensch ick dat zy weten mochten, hoe dat berispingh uyt gheen wijsheyt spruyt, waer over datmen hun gheen bequamer by-naem mach gheven als simpele zotten te wezen. Doch het gheen de eenichste oorzaeck is van hun bitzighe verachtingh spruyt alleenelijck uyt de

ghemeene rymeryen en ghedichten: maer ghelyck ick vooren ghezeydt hebbe, de rymen maecken gheen Poët: Want rymen kunnen wel wezen zonder Poëterye, en desghelyckx kan Poëterye wezen zonder rymen. Maer ghenomen dat het waer aen mankander ghebonden, (gelyck Scaliger oock zeer wel zeydt) ten kan daerom niet verachtelycker wezen. Want zo de spraeck naest is aen reden (wezende de grootste begaeftheydt der redelycke menschen) zo kan 't niet mispryslijck zyn. En wien zuyverste spreeckt, overwickende yder woordt voordachtzaem, sprekende in even-ghetal van Syllaben, waer uyt spruyt een zekere aenghename, en zoete bevallickheydt voor 't ghehoor, dat werdt hedensdaeghs door zommige berispt, jae veracht. Maer laet ons nu op 't breedts niet handelen, wat lof en prijs zodanighe wyze van spreken rechtvaerdigh verdiendt, doch alleenlijck bequaem is voor de musike oft' ghezangh, en dat de muzyck een Hemelsche beweeghster is vande zinnen. 't Is oock waerachtigh, dat zomen yets goets leest zonder 't zelfde te onthouden, tydt-quissingh is: en dat de gheheughenis de schat-kamer is van wijsheydt, daer twyffelt niemant aen. Zo moet het oock noodzaeckelyck volghen, dat die wyze van woorden, waer door men best gheheught, de bequaemste middel is om tot wysheyt te gheraecken. Dat de vaerzen verre overtreffen de proos, en best in gheheughenis blyven, blyckt door de bevestingh' van reden: overmidts dat de woorden, en de maet van Syllaben zo aen mankander gheketent zijn, dat het missen van een woordt het gantsche werck doet breecken, waer over dat de gheheughenis ofte het vernuft lichtelyck het ghebreck vindt, door de maet en voeten die de vaerzen vereyschen. Ghelyck als die die de kunst der memorie of des

gheheughenis onderwijzen aen hun leerlinghen, hebben gheen bequamer wech-wyzer, als hun voor te stellen een groote vierkante plaets, die zy verdelen in veel plaetzen en figuren: zo is 't oock met de hoedanicheyt vande vaerzen, vermits dat yeder Silb, heur plaets en maet heeft, 't welck de gheheughenis lichtelick doet vernieuwen het ghemiste woordt. Maer waer toe zijn alle dese bewijs-redenen noodich? Wasser oyt yemant die in zyn school-jaren niet in geheughenis planten het eene oft' ander vaersken van Virgijl, Horaets, of Cato, 't geen hy in zijn jeughd leerden, en in bejaertheydt ghedenckt, ghelijck

Percontatorem fugito, nam garrulus idem est,

Dum tibi quisque placet credula turba fumus.

Zo dat de Vaerskens zijnde zoet van gheluydt, bequaemste wezende voor de geheughenis, ja de eenichste wijsters tot hoogher wetenschap, en wijsheyt, kunnen met redenen niet veracht noch misprezen werden. Maer nu zal ick aenroerende de wichtichste scheldinge, waer mede de Poëten belast werden, en nae ick kan bespeuren 'tzijn dezen.

Ten eersten werter ghezeyt datter veel andere vruchtbaerder wetenschappen zyn, waer in men nutbaerder de tijdt mach besteden als in de Poëterije. Ten tweeden, dat zy de moeder is van beuzelinghen, en verzierde onwaerheyden. Ten derden, dat zy is de voedster van alle misbruycken, en aenterghster tot alle wulpze dartelheyt, en ontuchten: daer by voeghende dat Plato om die reden de Poëten banden, om niet te verzellen met de ghemeente, en burgerlycke volck'ren. Ick stae toe dat de tyt wel vordelijcker en nutbaerder besteedt mach werden; dies niet teghenstaende en zal niemandt met redenen ontkennen, datmen niets nutbaerder kan leeren, als 't gheen 't welck ons aenleydt en beweeght tot de deughde, daer beneven datter niets is 't welck bequamer kan leerende onderwy-

zen, en onderwijzende beweghen tot de deughde als de Poëterye: waer uyt men moet besluyten dat gheen pampier noch inck nutbaerder, noch vruchtbaerder kan ghebruyckt werden, als inde oeffeningh vande Poëterye. En aengaende hun eerste zegghen: Zeer qualijck kan ick toestaen, dat het goet gheen goet zoude wezen, om dat het beter beter is: Maer zegghe oock datter ter werelt geen vruchtbaerder springh-vliedt, gheen nutbaerder spruyt-telgh, noch geen wysheyts-teeler-borne is als de hoogh-loffelijcke Poëterye. Op hun tweede scheldingh, waer zy zeggen, dat Poëterye is de moeder van beuzelingen, en verzierde onwaerheydt: daer op antwoord' ick alhoewel het een Paradox schijnt, doch waerachtigh, en houde het zeker, dat van alle de schrijvers onder't bestrael der zonne, geene minder beuzelt oft' onwaerheyden verziert als den Poeet. De Astromisten oft de sterre-kenners zyn daer meest ghebreckelijck van, hoe vaeken meent ghy dat de medeçyn-meesters beuzelen, en misslaen, als zy in plaets van genees-drancken, Charons boot overladen met onverwachte zielen? en desghelyckx veel anderen. Den Poeet bevesticht gantsch niet, waer over hy in gheen beuzelinghen noch onwaerheyt kan vervallen. Want beuzelinge ofte leugentale is in wezen niet anders, als 'tgeen men voor waerheyt voorstelt, en naderhand valsch bevonden wert, gelyck velen doen, en namentlick de History-schryvers. Maer den Poët gelijck ick vooren gezeyt hebbe, bevesticht niets. Nimmer zal den Poët uw voorbeeldingh becirkelen oft' omringen om u te besweeren dat ghy gelooven moet het gheen hy schryft. Hy doet u gheen aenwyzinghe van gheleerden oft' History-schrijvers, maer inde aenbegin zijns werckx roept alleenlijck de Muses aen, om zijn vernuft te leyden, en Hemelick te stuuren. Niet trachtende om u te zeggen watter is of niet is, maer watter be-

hoort te zijn, en daer over alhoewel hy u niet te vooren stelt dingen die warachtich zyn, zo beuzelt hy nochtans niet, aengezien hy die u niet voor waerheyt af-beelt: ten waer dat wy zeyden dat Nathan beuzelden in 't gheen hy David te vooren hiel, 'twelck onbedachtzaem zoude wezen, ghelyck ick het oock groote los-hoofdicheyt zoude achten te zijn, dat yemant AEsoop schelden gebeuzelt te hebben, als hy fabuleeren vande beesten, want zoo iemant gelooft dat hy zulcx schreef als warachtich te wezen, die mach wel gheplaetst werden in 't ghetal der dieren waer AEsoop van handelden. Wat kindt (staende voor 't toonneel, en ziende met groote letteren de name van Thebes gheschreven op een oude vermolzemde deur) zal gheloven dat dat Thebes is? Zo dan een bejaert man kan doen het gheen 't kindt deed, en bevroeden dat de wercken der Poëten zyn maer schilderijen, van 't geen behoort te zyn, en geen Historien van 't geen is geweest, die zal nimmer den Poët schelden voor beuzelachtich. Zo wien dan de Poësye acht te wezen aerdige verzierzelen, die zullen de redeneringh aenvaerden als een beweghent voorbeelt van nutbaere, stichtighe, en vorderlycke vindinghen. Hier teghen moghen zy zeggen dat de Poëten namen geven aen de personen daer zy van schrijven, waer door schijnt alles waerheyt te zyn, en lijck'wel niet is, en daer over beuzelingh. Maer beuzelt de rechts-gheleerden dan als hy onder A. en B. een twistighe zaeck voor stelt? Doch dit is licht te beantwoorden, de namen die de Poëten ghebruycken, is alleen om hun schilderijen levendiger te maken. Wy zien datmen niet schaecken kan, oft de stucken moeten namen hebben, en in myn oordeel most het een eenzyd'- kiezend mensch zyn, en onwaerheyt handthavenen, die ons zoude schelden voor beuzelaers, om dat wy aen een houten stuck de tytel geven van een eerwaerdigen Bis-

schop. Den Poeet noemt Cyrus en AEneas, en dat alleen om te betoonen van wat faem, staet, en fortuyn zodanige mannen behooren te wezen. De derde schelding is, dat de Poëten, de aenschouwers tergen tot dartele vuylicheden, en schichtighe vleeschelicke lusten, vermidts dat de bly-spelen eerder de aenschouwers leeren de minnelycke bedryven, als dat zy berispen de wulpze handelinghen. Dat de liere-vaerzen ghemenghelt zyn met Sonnetten, of Klinck-dichten vol passien. Dat de Elegij beweent het afzijn vande lievers lief en zo weten zy 't Heroyck oock te berispen gelyck of Cupido te hoogh steygerden. Helaes liefde! ick wensche dat ghy u zelven zo wel konde verweren ghelyck ghy anderen kunt beschaden ick wensche dat dezen, waer over ghy heerscht, hun van u ontsloegen, ofte redenen gaven waer om zy u behouden. Doch staet my toe dat liefde tot schoonheydt onredelyck is, hoewel dat zulckx qualyck kan gheschieden, want tusschen de redelycken en onredelycke dieren, is alleenelyck dat onderscheyt, dat de redelycken het schoon behaeght, waer van de onredelijcke geen beweginghe hebben. Staet my toe dat die lieve naem van liefde ghehaet behoort te zyn, alhoewel dat zommighe treffelycke Philosophen, de beste olye van hun lampen hebben ghebruyckt om te beschryven de uytmuntende waerde van liefde. Staet my toe, 't gheen zy willen datmen hun toestaet, hoe dat niet alleen de liefde, maer lust, ydelheyt, schichticheyt, wulpsheydt, en diergelijcke de bladen vande Poëten op-proncken. Maer ghenomen ick amel hun zegghen, zo gheloof ick dat zy zelven vonnes zullen geven dat Poëterie 'smenschen vernuft niet misdoet, dan dat zy de Poëterye verongelycken. Vermits dat goede dinghen wel misbruyckt moghen werden. Ghelijck een Schilder op het panneel wel afmaelen kan yets onstichtelijckx, in plaets van

te schilderen Abraham offerende zijn zoon Isaac, Iudith onthoofdende Holofern, David vechtende met Golias. Doch zegt my, kan het misbruyck van yets het recht gebruyck hatich maken? Neen zeker, want alhoewel dat ick toestae dat de Poëterije wel misbruyckt kan werden, en dat heur Hemelsche vruchtens zoetheyt lichtelick kan verongelijckt wezen: Maer daer tegen moetmen my wederom toestaen, dat, zo het misbruyck veel quaets kan veroorzaecken, dat oock het recht ghebruyck veel goets kan wercken. Zien wy niet dat de medeçynen de beste borstweringhe zijn als onze lichamen aenghetast werden met onghezonde plaghen, en wederom daer tegen zo die misbruyckt werden, dat de zelfde medeçijnen de wreedste scherp-rechters ja vermoorders zyn van 't aengename leven? De recht-gheleertheyts ampt is alles te rechten na rechtvaerdicheyts wetten, zynde wel gebruyckt, en zien wy niet dat de zelve vaeken is de herbergingh van woeste verkrachtingh, en schrickelycke ghewelden? Bevinden wy niet, (laet ons komen tot het hooghste) dat zo Gods woordt misbruyckt werdt, wat schrickelijcke ketteryen daer uyt broeyen? Zekers een naeldt kan weynich schade doen, maer zo die ghebruyckt wert door een werck-lustige Vrouwe, teeltze niet veel goeds? Met een zwaert kundt ghy uw eyghen Vader vermoorden, En met uw' zwaert kunt ghy beschermen uw Prins, en 't Vaderlandt. Zo dat zy beuzelaers zyn die de Poëterye schelden te wezen de moeder van beuzelinghen: Doch gelijck zy heur verachten misbruyckt zijnde, zo uytbrallen zy zelven Poëteryens-lof, en waerde glorie wel gebruyckt wezende. De vinnighe Poëten-verachters voeghen by hun scheldich-bulderen, dat in voortijden eer de Poëterye in oeffening was, zommighe volckeren meer genegen waeren tot daden, als lust rapende in voorgestelde afbeeldingen,

en graeger neyghden daden te doen die waerdich waren te beschrijven, als Voorbeeldingen te zien van daden die waerdich waeren te doen. Doch wat in oude eeuwen geschieden, kan Sphinx qualijck vertellen, aengezien datter gheen gheheughenis zo oudt is waer in de Poëterije niet de scepter zwayden. Want het is zeker dat ons Batavia immer verzien, en verçiert is geweest met Poëten. Dan als ick my wel bedencke, een grof stuck isser 't welck Poëterye mocht eenichzins treffen, tot mispryzinghe van boeckisten, en leer-gierige vernuften: wy lezen dat zommighe Gotten overrompeldt hebbende een belegherde plaets, vonden onder andere plunderinghe een zekere biblioteeck of verzamelingh van boecken, de Krijchsluyden willende die verbranden, zeyde onder alle eenen van hun gezellen datmen zulcx niet doen zoude, gevende voor redenen, dat middelertyt zy bezich zullen wezen in hun grollen, dat zy bequamer middelen zouden vinden om het overblijfzel van hun landen te winnen. Doch dit is 't ghemeene zeggen van los-hoofdige weet-nieten, en niet alleen gesproken teghens de Poëterije, maer teghens alle leer-gierigen: dan om zulckx te bewyzen zoude veel tijts vereyschen, en is oock noodeloos: aenghezien hoe dat warachtich is dat alle goede beheerschinghen, en kloeckmoedighe daden moeten verkreghen werden door wijsheyt, en wijsheyt werdt alleen verwurven door veel wetenheyt, en veel wetenheyt door 't lezen van goede boecken, daer over zegh ick met Horaets, Iubeo stultum esse libenter: En zo dit eenichzins mocht roeren de Poëterye, ick zegghe die daer gantsch vry van is, want Poëterye is de eenichste ghezellinne die de Oorlochs helden verzelschapt: Doch de kribbelingh van Ens, en prima materiae, kan schaers gheherberght werden by't Oorlochs Corcellet. En daer over (ghelijck ick vooren ghezeyt heb-

be) verzelden de Tartars en de Turcken met de Poëten. Den Grieckschen Homeer bloeyden, voor dat Griecken was in fleur: en zonder twyffel, gelyck als de Griecksche gheleerden trocken uyt hem het murch huns wysheydt, zo oock de manhaftighen raepten uyt hem de moedighe bedrijven huns groothertighe daden. Alleenlijck Alexander mach zulckx bevestighen, die door Plutarch zo hoog is gheacht, dat hy Fortuyn niet noemden te wezen zyn leyds-vrou, maer zijn voet-stoel, doch zyn daden spreken voor hem, als de Phoenix aller oorlochs Princen. Dezen Alexander verliet zijn School-meester Aristotel, noch levende, maer nam den dooden Homeer by hem: hy deed den Philosooph Calisthenes dooden, vermits dat hy neygden nae de Philosophie, en wenschte ghestadich dat Homeer in 't leven had geweest, bevindende dat hy meer geterght werden tot manhafticheydt door de voorbeelden van Achilles. Dan als hy hoorden redeneren vande eyghenschap van grootmoedicheyt. En daer over zo Cato misnoeghden van Fulvius, vermidts hy Ennius met hem leyden in 't heyrlegher, men mach antwoorden, zo 't Cato mishaeghden, het gheviel Fulvius wel, want anders zoude hy 't niet bestaen hebben, aenghezien dat het niet was den uytmuntenden Cato Vticensis, wiens defticheyt ontzien behoort te zijn, maer het was de voorzeyde: zeecker een heftigher en strengher straffer van misbruycken, doch anders een man die noyt offerhande ghedaen had aende gratien. Hy bulderden en rammelden teghens de geleertheyt vande Grieken, en niet tegenstaende, wezende tachtentich jaeren oudt, begaf zich noch tot die leeringe, mogelijck uyt inbeeldinghe dat Pluto gheen Latijn verstonde. De Romaynen lieten niemandt in 't heyrlegher komen, als die aengheteyckent waeren op de rolle van de Krijchsluyden. En daer over, al hoewel dat Cato misnoeg-

den van zyn onghemunsterde persoon, zo mishaeghden hem nochtans zijn wercken niet. En zo hy had ghelieft Scipio Nasica (die gheoordeeldt was door ghemeene toestemminghe de treffelijckste Romeyn) beyde de ander broeders, die ten aenzien van hun deughden, en manhafte ghemoeden, Asia en Africa voor by-naem was gegeven, liefden hem zo dapper, en hert-grondich, dat zy zyn lichaem lieten begraven in hun graf, zo Catos authoriteyt wezende alleen tegen zyn persoon, en dat antwoort noch grooter als hy zelfs, is hier van gheender waerde. Maer waer in heb ick my zelven nu ghebracht, dat ick Cato op mijn hals haele? die ick immer gheacht hebbe boven alle ander Philosophen, en niet zonder reden, aenghezien dat hy immer ernstigher neyghden tot de Poëterije als ander Philosophen: Niet teghenstaende zo hy betracht die fonteyn te demmen waer uyt al zijn vloeyende straelen zyn ghesproten, laet ons dan onderzoecken wat reden hem daer toe beweghen. Voor eerst zoudmen moghen zegghen (al hoewel het bitter schynt) dat Plato wezende een Philozooph, was een vyandt der Poëten: Want nae dat de Philosophen ghecabast hadden uyt de verburghen zoetheydt der Poëten, de loutere rechte smaeck en gheheymenis der gheleertheydt, en vervormden't in een schoolse leeringhe, het gheen de Poëten onderwezen en leerden met een Hemelsche heughelijckheyt, jae ghenoeghden hun niet met de gheroofde gheleertheyt: maer ghelijck ondanckbaere leerlingen teghens hun meesters, wilden zelven winckel opstellen, om hun eerste meesters en wech-wijzers gantsch te verdrucken, en kunnende niet volcomentlijck gheraecken tot hun vermeten, veranderden hun plicht van danckbaerheyt in een vinnighe haet, en afkeerelijckheyt. Want zy bevonden dat zeven Steden twistende en strijvende waeren om Homeer hun bur-

gher te maeken, waer ander Steden de Philosophen banden, als onbequame litmaeten der ghemeente. Iae meenighe Athenianen behielden hun leven, wezende overheerscht vande Syracusianen, alleenlijck, vermits zy verhaelen kosten zekere vaerzen van Euripides. Zommighe Poëten als Simonides, en Pindarus, brochten zo veel te weghe met Hiero, den eersten, dat zy hem van een Tyran maeckten een rechtvaerdich Coninck, waer Plato zo weynich uytrechten met Dionijs, dat hy zelven wezende een Philosooph, slaef ghemaeckt werden. Ick bid u leest Phoedrus, oft Symposium in Plato. En desghelijcx, hoe Plutarch beschrijft de liefde, en oordeeldt dan oft oyt een Poeet zo ontuchtich heeft gheschreven. Ten anderen machmen vraghen, uyt wat soorte van volckeren Plato de Poëten heeft ghebannen? Zeecker zoomen 't wel onderzoeckt, 't was ter plaetze waer vrouwen hem ghemeen waeren. Waer uyt men moet besluyten, dat de banninghe niet sproot vermits de dartele begheerlijckheydt tot vrouwen, aenghezien dat Poëticale Klinck-dichten zonderlingh niet verarghen kosten, waer de vrouwen te verkrijghen waeren, na de begheerlijckheyt haeckte. Noch zegh ick, dat ick de Philosophale leeringe eere ten hoogsten: zo die niet misbruyckt werdt, ghelijck de Poëterije hoogh-waerdigh gheacht moet wezen, zo die wel ghebruyckt is. Den Heyligen Paulus spreeckt tegens de Philosophy, doch alleen noopende de misbruycken, gelijck Plato doet, maer niet tegen de Poëterije. Plato berispten de Poëten zynes tydts, vermits zy te lichtvaerdich spraken vande Goden, niet begheerende datmen de jeughd daer in op queecken zoude: Dan hier waer veel op te antwoorden: Maer laet ons hier mede vernoeght zyn.

De Poëten waeren geen eerste vinders van de opinien of zin-drijving, maer naebootsten de zin-dryving die an-

deren ghevonden hadden. Want alle de Griecksche Hystorien kunnen ghetuyghen dat de Religie ten dien tyde ghegrond was op verzierde Goden: Niet uytghevonden door de Poëten, maer volghden die zin-dryvingh nae de aerdt huns naebootzingh. In Plutarch kanmen lezen van Isis en Osiris, om wat redenen de Oraklen vande voorzichticheyt Godes ghestaeckt waren, en daer zalmen bevinden, of de Godtgheleertheydt van die volckeren niet ghegrondt was op zodanighe dromen, en verzierde grillen die de Poëten volghden. Doch aenghezien zy gheen kennes van Christ hadden, queten hun noch redelijcker als de Philosophen, die welcke afvliedende valsche Godsdiensten, wierden Atheisten, oft God-verzakers. Daer over en heeft Plato niet gemeent de Poëten, in zyn zeggen, 'tgeen I. Scaliger verhaelt: Qua authoritate barbari quidam atque insipidi abuti velint ad Poëtas è Republica exigendos, maer betrachten alleenlijck die valsche zin-dryving uyt te roeyen der valsche Goden ('t gheen nu 't Christelijcke gheloof gantsch ghenieticht heeft) waenende moghelijck dat het zelfde een vindinghe der Poëten was. Doch om 't zelfde grondich te weten, die onderzoeck Plato zelven, om zyn meeninghe te verstaen: alzo hy in zyn t'zamensprekinghe de Poëten een rechtvaerdich en overtreffelyck lof toeschryft: waer over wy Plato (die alleenlijck uyt banden de misbruycken, doch niet de Poëterije,) houden moghen voor onze bescherm-heer, en borst-weringh, maer niet voor ons teghen-stryder. Want willigher ben ick om te bewijzen het misverstant datmen van Plato heeft, aenghezien ick redenen hebbe aen myn zyde, als dat ick my zoude stellen teghens zo wyzen en treffelijcken man, en te meerder behoortmen hem te eeren, aengezien hy de Poësie oordeelt te wezen een waerachtige Hemelsche sprinck-vliet, ja overtreffende 't men-

schelijck vernuft, ghelyck hy in 't begin van zijn t'zamenspreeckinghe deftich te kennen gheeft. Ten anderen datmen verhaelen zoude van alle de treffelijcke Wyzen die de Poëterie immer op het hooghste hebben ghe-eert, ick gheloove, dat my eerder pampier zoude ghebreecken als stof om te schryven. De Alexanders, Caesars, en Scipioos, waren lievers, en gunst-dragers der Poëten. Lelius noemden den Romeyn Socrates zelfs een Poeet, jae men meent dat een ghedeelte van Heauton-timeroumenon, in Terens door hem ghemaeckt was. den Grieck Socrates, die Apollo bevestichde te wezen de wyste der wijzen, gelooft men heeft selven een gedeelt van AEsopus verzierselen in vaerzen ghestelt. Waer over dattet Plato zeer qualijck voegen zoude van zyn Meester zo onwaerdelijck te spreken tot verachtingh der Poëten. Maer wat behoeven wy breeder proeve, als dat Aristotel zelver onderwyst de kunst van Poësie. Maer hoe zo 't niet beschreven waer? Plutarck aenwyst hoemen 't vinden zal: en zomen Plutarck leest, 'tzy de Historie, oft' Philosophie, men zal bevinden dat zy beyde hun op-proncken met het ghewade en cieraetzel van Poësie. Genoeght u dan hier mede om te doen blijcken dat het een uytmuntende, en Hemelsche wetenschap is. Dus wat verachtingh heur onreghtelijck mach gheschieden, is lichtelyck te verdedighen, wezende een tot leeringh-streckende-kunst, en geen verziertster oft' beuzelaerster, gheen tyt-onnut-verquister, maer een verwreckster tot moedighe manhafticheyt, niet aenporrende de geest tot misbruycken, maer aenleydende het vernuft tot de waerde deughden, niet door Plato ghebannen, maer op 't hooghste ghe-eert. Laet ons dan eerder Laurieren planten om de Poëtens hoofden te vercieren, als in 't minsten te ghedogen dat de vinnige azems galmte van berispende Idioten, zo hooghwaerden, onghelijck

baeren, en alle kunsten-overtreffende-Hemelsche-borne verdrucken zoude. Ick bid u, Poeet-haeters, zeght my wat pordt u? wat beweecht u? wat is d'oorzaeck dat ghy deze lofwaerde kunst niet acht na de waerde heurs waerde, wezende zo uytmuntenden begaeftheydt? Waerom veracht ghy de Poëten? zijnde zelven maekers huns zelven, zonder van anderen behoeftich te wezen. Met reden mach ick jammeren: Musa mihi causas memora quo numine laeso? Poésie heeft in verleden tyden ghehadt, Vorsten, Princen, Koninghen, Keyzers, ja de grootste in heur rey. Onder ontalbaere anderen, David, Adrian, Sophocles, en Germanicus, en waren oock niet alleen lievers der Poëten, maer syn zelven Poëten geweest. En in onze eeuwe, Robbert Koninck van Sicilien, Frans Koningh van Vranckrijck, Iacob Koninck van Enghelandt, de Cardenaelen, Bembus, en Bibienna, geleerden Beza, en Melanthon, Philosophen Fracastorius, en Scaliger, in wiens rey ick oock stelle den treffelijcken D. Heyns, waer Leyden op trotst, Batavia op braldt, en 'tschaterende gerucht op dartelt in heughelijcke glorie: Ghelijck onze Amstels ruyzende ghestroom roemt van diep-zinnighen Hendrick Laurenss. Spieghel, dringhende heur lieve baerkens door 't Haerlemmer Meyr, om offerhande te doen aen onzen te schichtich-verlooren-Koornhert. Poësie heeft immer welich gebloeyt, en in onze Vaderlant gezwayt, jae meest ten dien tyde als den bulderenden Mars vinnichste tierden, en kunt ghy (Poeet-haters) nu geen vernoeging hebben, dat het Poëtelijck vernuft in stille rust stichtige leeringen teeldt? of is 't vermitds dat u vervelen d'ontelbaere rymers, jae de druckers persen gaende ghehouden werden, gelyck of de kunst-Goddinnen zwanger waeren, en bastards-Poëten baerden, die over Helicon zo gezwing runnen, ja grimmelen, datmen vermoeydt in 't lezen van hun

vaerzen, waer over de lof-waerde Poësie in kleenachtingh gheraeckt, vermits alle rymers waenen te Poëtizeren: doch die de Poësie lieven, behooren oogh-merck te nemen op 't gheen zy doen, en wat zy doen: hun spiegelende eerst of't vernuft daer bequaem toe is, zonder hun zelven te pluym-strijcken. Want Poësie moet niet ghedwonghen, maer vriendelijck gheleydt werden. 'tWelck oorzaeck is dat bezondere geleerde Mannen bevestichde met bewijs-reden dat Poësie geen menschelijck vernuft, maer een Goddelicke gift was, waer over de oude spreuk zeyt: Oratur fit Poëta nascitur. Niet tegenstaende zo beken ick, dat, ghelijck de vrucht-baerste grondt gheploeght moet wezen, zo moet oock het hooghste vernuft een Daedal hebben die het stuurt, want Daedal heeft drie vleughelen, zomen zeyt, waer door verheven werdt het rechtvaerdighe lof, 'twelck is kunst: naebootzinghe, en oeffeningh, en hier mede bekommert men zich vaeken minst. 't Is wel waer dat wy ons oeffenen, doch onvruchtbaer, want waer wy ons zouden oeffenen om te komen tot meerder wetenschap, oeffenen wy ons in 't geen wy weten, waer over 't vernuft ledigher blijft van wetenschap. Twee Hooft-puncten zynder, te weten, stof 't welck bewezen moet werden door woorden, en woorden die bewezen moeten werden door 't stof, maer in gheen van beyde ghebruycken wy de rechte kunst of behoorlijcke nabootzingh. Onze stoffe is, Quod libet, maer zekers qualijck werdt ghevolght, Ovyds vaers:

Quicquid conabor dicere, versus erit

Nimmer houdende in 't rechte spoor, jae zo verwaent, dat de lezer qualijck weet begin noch eyndt te vinden, want verandertmen de vaerzen in proos, vermidts dat alle vaerzen goet proos behooren te wezen, zo bevindmen dat het eene vaers het ander heeft geteelt, en zonder dat-

men stof, noch begrip daer uyt kan begrijpen, doch wel het geluyd van 't rijm, maer geen besluyt vande zin. Ten anderen werdender vaecken op de toonnelen zo onstichtelijcke, jae oneerlijcke kluchten, en wangelaten zotticheyden (doch de vaten gheven uyt wat zy inne hebben) ghebruyckt, die de wulpze zinnen tot meer wulpsheydt terghen, ghelijck zy de eerbaere ghemoeden ontstichten, en wars maecken hun spelen te zien, vermits de ongheschicktheyt een afkeer veroorzaeckt. Daer beneven, verschelen de Poëten inde wijze van handelinghe van hun Treur en Bly-spelen, want waer het toonneel behoordt maer een plaets af te beelden, en oock alle hun bedrijven (na Aristotels leere) te gheschieden in een dachs-werck, zo werdender vaecken gebruyckt op het Toonneel veel bezondere plaetzen, en daer beneven veel daghen en langhe tijdt. Men ziet dat het toonneels eene zyde afbeelt Asia, en d'ander zyde Africa, jae ander Coninghrijcken, zo dat de Tonneel-speelder zelven moet zeggen waer hy is, of d'aenzienders verwerren in d'uytkomste. Met redenen machmen dit berispen, zomen zich bindt aen Terens en Plaut. Den treffelijcken Poët Lope de Vega Carpio, (in zijn boecxken, ghenaemt: Arte nueuo de hazer comedias en este tiempo) zeyt: dat hy Terens en Plaut uyt zijn ghedachten stelt, als hy zijn voorgenomen wercken wil rijmen: daer by voegende, dat hy zich aen geen tijdt bindt, maer voorzichtelijck zijn bedrijven verdeeldt, en meest handelende yets 't geen Historiael is, oordelende dat het bevallycker voor de aenschouwers is, het begin en 't eyndt van alle de ghevallen af te beelden. 't Zelve ghebruycken oock alle de Poëten in Enghelandt. Zomen oock wel let op den Italiaen, Ridder Battist Guaryn, zeer qualijck kanmen ghelooven dat alle de handelinghe van zyn Pastor fido in een dach, twee noch drie gheschiet kan

wezen, 'tzelfde bespeurtmen oock inde wercken van Robert Gernier, Ollenix du Mont-sacré, en veel anderen, doch ick prijs't noch berispt niet, maer zegghe, dat het werck van een dach of twee (Terens en Plauts leere volghende) treffelyck, en lof-waerdich is. Ick laet een yder in 't verkies van zijn eyghen zinnelijckheyt. Wenschende dat alle Poëten, oft Poësie-lievende-rymers alleenelijck letten willen hun oog-mick wesen mach, dat zy stichtich d'aenhoorders verheugen moghen, berispende de misbruycken, en leerende de deughde, op dat zo loffelijcken wetenschap niet geheel in verachtinge geraecke, aengezien dat geen tongh noch pen heur Hemelsche waerde volkomen kan uyten. Daer over swycht vinnige Poët-haters, niet wetende-lasteraerts, zonder te verachten zo Hemelschen begaeftheyt, maer ghelooft met Aristotel dat Poësie de schat-kamer is van alle gheleertheyt: ghelooft met Cardenael Remb, dat de Poëten de eerste waeren die ghezift hebben alle Staet-beheerschinghe: En ghebracht onder wettelijcke gheschicktheydt. Ghelooft met Scaliger dat gheen Philosoophs leeringhe grooter deughden-lievers kan maecken, als het lezen en verstaen van Virgyls vaerzen. Ghelooft met Clauser (die Cornuut vertaelde) dat de Hemelsche voorzicht geliefden, door Hesiod, en Homeer, ons het grondighe verstandt te geven vande letter-kunst, reden-kavelingh, reden-rijcke, en van natuurlijcke en leerlycke Philosophie.

De Poëten verstaen dat Reden-rijcke is een kunste om met woorden af te beelden, (ghelyck Cicero zeydt) alles wat het zinne-koor begrijpt, en alle twistige voorstellingen door redenens welsprekentheyt te stillen, zo dat een Orateur oft' welsprekert verzien en verçiert behoordt te wezen, met kennes van alle het ghene strecken mach tot 'smenschen gebruyck en voordeel. De sterre-kunst wert

eerder gheleerdt door oogh-merckx bewys als kunstighe redenkavelingh. Desghelijckx de Reken-kunst, door 'tgetal. De Lantmetery vereyscht eerder een wijde beemdens ruymte, als een welsprekende tongh. Maer den Orateur of welsprekert, spreeckt van stoffen tot 'smenschens nutbaerheydt streckende, bezadighende twistinghe voorstellen. Yder voorstel of vraeg is twee-deelich, dat 's eyndelijck oft oneyndelijck, d'oneyndelijcke zijn zonder plaets, tydt, of perzoon, als vraghende oft heylzamer is onghetrouwt te leven, oft' echtelyck te verzaemen. Het eyndelyck is, oftmen vraeghden oft beter is te heuwen met een rijcke over-schoone-vrou van quade name, of met een arme middelbaere schoone van goede fame. Hier op kan een Orateur oft welsprekert veel zegghen, en wel besluyten. Yets 'tgheen voor't alghemeen gesproken wert zonder omstandicheyden, is bequaemst voor scherp-zinnighe, dubbel-zin-dryvers, die op plaets, tydt, noch persoon ooghen. Niet teghenstaende zeyt Tullius, dat zo yemant wil spreken van yets eygentlijckx dat in 't zelfde ook het algemeen bestaet, als voor een voorbeelt, vraegh ick: oft wettelijk is dat een Prince zijn nagebuer overweldicht, en verwindt door kracht van wapenen? Maer hier beneven behoor ick ook te bedencken, oft wettelyck oft onwettelyck is voor yemandt die yets usurperen oft onrechtvaerdich woekeren wil. Dus zo 't grootst' geen plaets neemt, 't kleenst' kan gheen plaets gegeven worden. Dit's een bequame redeneringh voor den welsprekert, wiens bescheydenheyt oogh-merck neemt, dat de twist-vraegh bestaet in d'omstandicheydens alghemeenheyt.

Drie eygenschappen	Als	Leerlijck.
vereyscht het ampt	Als	Verheughlijck.
des welsprekerts:	Als	Beweeghlijck.

Daer over behoort hy te trachten zo duydelijck te spre-

ken dat de aenhoorders grondich zijn meninge verstaen, 'twelck hy zeer lichtelijck vermach te doen by aldien hy spreeckt na ghewoonte, zonder met duystere ghemaeckte woorden te overwelmen zijn voorstel. Noch niet hollende uyt het spoor zijns handelinge. De tonghens ampt is om klaerelijck uyt te galmen 'tgheen de zinnen begrijpen, waer over den welsprekert zich moet hoeden ongewoone woorden te ghebruycken, steets Caesars zegghen in gheheughnis houdende, datmen zich moet wachten voor vreemde ongewoone woorden, gelijck voor de clippe inde razende zee.

Ten tweeden, dat hy door de bevallickheydt zyns spraecks en vloeyende aenghenaeme woorden 'tghehoor des aenhoorders verheucht, jae zo zeer verheught door de zoete spraecks galmte, gelyck zy stichten kunnen door de defticheyt des redeneringhs.

Ten derden behoort den welsprekert met zodanighen wyze van zeggen 'tghehoor te doorkruypen, dat de herten ghetreft werden, en beweghen door de zoet-dringende woorden de hertens middelpunt, en met zodanige aenghenaemheydt, dat hun ghehoor 't aenhooren niet verveelt; want zo de aenhoorders geen bevallickheyt en bevinden 'tgheen heughelycke sticht, licht werden zy vermoeydt: 'twelck vaecken veroorzaeckt, dat de luyden gewillich van 'tbegin tot het eyndt een heuchelyck en stichtich toonneel-spel hooren, en daer tegen zeer lichtelyck vermoeyt werden van een onbevallyke Predicatie, daer over vermenghelen zommighe Predicanten yets veranderlyckx, en bevallyck in hun leeringhe, waer mede zy de aenhoorders locken, want alhoewel de Predickers geest bequaem is, en onze wille ook niet quaet: dies niet tegenstaende de brosheyt des vleeschs overwelmt het verstant, zo dat wy zonder veranderinge te hooren, quellyckheyt

vinden te langhe van een zaeck te hooren spreken. Waer door wy bespeuren dat de heughelycke veranderinghen noodzaecklyck zyn, jae zonder zulcks te pleghen, dat na wichtighe zaecken vaecken niet ghehoort werden, dus is het pryslyck, yets zoets met het bitter te menghelen, 'tzy God-gheleerden, Recht-gheleerden, Wel-sprekerts, oft' Poëten. En wien betracht uyt te munten in welsprekentheyt, behoeft voor eerst te hebben een goedt natuerelyck vernuft, daer nae zich begeven tot zyn boecken, om door veel lezen tek komen tot veel wetenheyt, met daghelyckse oeffeninghe, zo in't schryven als 't spreken. Want al is 't schoon dat hy 't vernuft en veel-wetentheydt heeft, de vruchten moeten gheteelt werden door de oeffeningh. Wat maeckt een goede rechts-gheleerden? oeffeningh. Wat maeckt een uytmuntend Predicant? oeffeningh. Iae wat maeckt dat de Vrouwen zo vaerdich klappen? oeffeningh. Zo da oeffeningh de eenichste oorzaeck is datmen gheraeckt tot d'uytmuntingh. Veelen verstaen de gronden, en wegen volkomen wel, maer verkrygen nochtans de welsprekentheydt niet. Vermits dat welsprekentheyt spruyt niet uyt de kunst, maer de kunst was gheraept uyt de welsprekentheydt. Want de wyze, en gheleerde Mannen ziende door opmerckingh, en neerstighe oeffeningh, de hoedanigheyt der dinghen aert, stelden en aenwezen lessen en leeren, die waerdich waeren dat yeder een weten zoude. Zo dat welsprekentheydt heur wezen had, voor dat de kunst ghevonden was, en is zo door de oeffeningh tot volmaecktheyt ghesteghen. De leeren en lessen die de gheleerden hebben beschreven, was alleene op dat de niet-weters mochten oordeelen vande Geleerden, en arbeyden om daer toe oock te gheraken. De kunst van wel-sprekentheyt schickt zeer bevallyck 'tgheen 'tvernuft eerst begrijpt, 'twelck men volgen mach zo vvel in't spre-

ken als 't schryven, niet teghenstaende dat zommighen uyt natuere, zonder kunst, treffelijcke mannen zyn gheweest, nochtans is de kunst een wisser wech-wyster als de natuure, doch waer de natuere mildelijckste in heeft ghespeelt, die verbeteren lichter 'tvernuft door de kunst, en verscherpen het verstant, 'tgheen door natuer zo ghevoeghelyck niet gheschieden kan. De welsprekert die betracht yets op 't breetste te handelen. Moet noodig oogh-merck nemen op vyf eyghenschappen.

Dat's	Vindingh van yets.
Dat's	Schickingh.
Dat's	Reens-bevestingh.
Dat's	Gheheughen.
Dat's	Wtspraeck.

De uytvindingh van yets bequaems gheschiedt door onderzoekingh van 't gheen dat met waerheydt bevesticht kan werden. De Logycse kunst geeft daer toe overvloedich stof, daer over, die ghene die yets willen bewyzen, trachtende om de waerheydt kundbaer te maeken, die onderzoeck de zelve kunst. Maer waer toe is het bequame en overvloedighe stof nut, zomen 't niet wel kan handelen? Daer over moet de vinding wel geschickt zyn, en voorzichtelyck gheplaetst, om met redenen te bevestighen 'tgeen men staende wil houden, doch al vindmen goede redenen, en datmen die wel weet te plaetzen, hoe kan 'tzelfde gheschieden zo wy gheen bequame woorden en uytghepickte spreucken hebben om het gevonden voorstel te verweeren? Waer toe diendt reens-bevestingh en cierelijckheyt van woorden? doch genomen dat wy daer van verzien zijn, zo is alles noch vrucht'loos, ten zy wy't gheheughen hebben om de vindingh, schickinghe, ende

reens-bevestingh bedachtzaemlijck te handelen: en hebbende dese vier eyghenschappen, is alles noch onnut, zo ons de uytspraek faelt. Waer over dat den welsprekert van alle deze vyf noodtzaekelijck verzien moet wezen, want missende eene, blijven de anderen gants vruchteloos. Daer beneven moet hy, om volmaeckt te zyn, letten op

ses nodige aenmerkinghen,	als	Beginningh,
ses nodige aenmerkinghen,	als	Redeneringh,
ses nodige aenmerkinghen,	als	'tVoorstel,
ses nodige aenmerkinghen,	als	Verdeelingh,
ses nodige aenmerkinghen,	als	Verweeringh,
ses nodige aenmerkinghen,	als	Beslutyingh.

Zeer voordachtelyck moet hier op gelet werden om een alghemeene vernoeginghe te geven aen de aenhoorders, bedenckende of wy spreeken zullen van yets eerlijckx of oneerlijckx, of twyffelachtich, wat het zy van beyde, of dat het is op yets van kleene waerden.

Het eerelijck is zodanigh, dat een yder zulckx zoude willen staende houwen, en 'toneerlijck is daer niemant behagen van heeft.

Het twijffelachtich is half eerelijck en oneerelijck, het van kleene-waerde, is gelyck of yemandt bewijzen wilde dat de Bonte-kray de schoonste aller voghelen is, of datmen wilde de noten voor de eelste vruchten achten, ghelijck Ovyd dede, of de vierde daeghs koortze als Phavorinus, of het oorloch vande vorschen als Homeer, of verachten de baerden, en prysen geschoren kruynen. Ten is niet alleen nodich dat wy weten wat wy handelen zullen, als wy beginnen, maer 'tis wysheyt oog-merk nemen op de tijt, plaets, voor wien wy spreken, oock aen wien men spreeckt, en voor wat rechteren, oft oordeelaers. Gebruyckende im-

mer de treffelijckste redenen om te bevestighen 'tgeen wy voor nemen, en zomtyts daer tusschen mengelende (doch dit moet zeer abelijck gheschieden) yets 't welck ons teghen strydt, maer zoo voorzichtelyck het zelve handelen datmen alleenlijck daer door te kennen gheeft men zo wel oordeelen kan van 'tgheen ons tegen als mede gaet, en 'tzelfde wederomme verdedigen met zodanighe omstandicheyden, dat het mach strecken eerder tot versterckingh van ons zegghen, als tegenstrijdende het gheen wy staende willen houden voor de rechters. By aldien dat de zaeck meer bestaet in gunste, en gunste vande rechteren machtiger is als de kracht van redenen: en dat gunste-verkryging voorderlycker is, als inbrenging van redenen. Zo is 'tnoodich die middelen te gebruycken om gunste door redens rijckheydt te winnen. Zo de tegen-stryders redenen, door ons wezende gantschelyck veracht, voorderlijcker zijn als de eygen reden vermogen hebben om hen te overwinnen: In zodanighe ghevalle zoude ick daer alleenelijck nae trachten om alle zijn redenen kleen en verachtelijck te maken. Maer zo ick mijn zaeck geringher kan bewyzen, 't zy met getuygen oft' woorden, als myn tegenstrijder te verwinnen door verachtinge van zyne redenen, zo zoud' ick arbeyden om het oordeel vande rechteren gantschelyck af te trecken vande grond der redenen myns teghenstryders, verzoekende alleen te willen letten op de bevestingh myns zeggen, wezende zo rechtvaerdich datze niet teghengesproken kunnen werden. Boven alle het voorzeyde geven de Geleerden ons noch twee lessen, die yder behoort te leeren. Het eerste is, dat zo ons yets op gheleyt wert, 'twelck met redenen qualyck kan afgeweert zijn, oft zo klaerlijck blijckt, datmen 't niet kan lochenen, in zodanighen ghevalle datmen 't zelfde zal ongemerckt en onbeantwoort laeten verby gaen. Het tweede, dat het

zo bespottelijck is zy yemandt door te veel spreken zijn eyghen zaeck hinderdt, als pryzelijck, door 'tweynich en welspreken, die voordert. Deze twee lessen zijn niet alleen opmerckingh waerdigh voor de wel-sprekers oft' Orateuren, maer voor yder een, 'tzy wien 'tzy. Want men bevindt dat zommighe luyden door 'tveel en onbedocht spreken vaeken een goede zaeck quaet maecken: Ia door de ratelende tonghe en schichtighe uytbulderende woorden hun eyghen recht nietighen, en zelven stof geven aen de teghen-sprekers of teghen-sprekert, om met meer gebonden reden hun zegghen oft voorstellingen te bevestighen, treckende stof uyt des and'rens veel en ongheregelt spreken. Wy zien desghelijcks dat een Officier die zijn ghevangen misdadighen alleen op vermoedinghe oft onwisse onderrechtinghe in hechtenis heeft, door listighe ondervraginghe, en verleydinghe van woorden, stof weet te trecken, en proeven raept, om met bondighe bewys-reden, de beschuldichde ghevangen aen den lyve te doen straffen. Zo dat het veel en onvoorzichtich spreken, wapenen geeft aen zyn vyant, en de kakelende tonge scherp-rechter maeckt huns eyghen leven. Beantwoordende zomtijdts eenighe vraghen die noodloos waren te beantwoorden, uyt welcke noodloosheyt dickwils spruyt 'slevens verliezen, jae datmen Officieren of Schouten mocht Ondervraghen, op deze voorstellingh: zonder twijffel zoud'men bevinden dat zy meesten tijdt hun bondichste bewijzen trecken, uyt de misdadighens veel en onvoorzichtich spreken: welcke voorzichticheydt van woorden den Ampt-man inzichtigher maeckt, op des ghevangens bedryven, en ondeckt 'tgheen te vooren verburghen was, openbaerende vaeken yets gevaerlijcks 'twelck begraven lach in verburghen verghetelheyt, doende klaer schynen 'tgheen benevelt, en zuyver lichten 'tgeen in geheymenis

duyster bewelmt lach: en dat alleen door 't veel en onbedacht spreken. Doch wijder zullen wy hier niet van handelen, om de pen niet uyt het spoor te mennen van 't geen wy voorghenomen hebben, nopende de welsprekerts oft Orateuren, maer verhalen dit alleenlijck om te bevestigen dat het weynich en wel-spreken loflyck is. Daer over moet men 'tvernuft wacker houden in voor-beraed, trachtende om onze voorstellinge te vorderen, en niet onbedachtelijk te verhinderen. Drie wyzen zijnder die de welsprekert oft Orateur moet leyden. Ten 1. ofmen prijzen of mispryzen wil. Ten 2. of yets nut of onnutbaer is. Ten 3. of de zaeck recht oft onrecht is. Bezondere dinghen zijnder diemen pryzen oft' mispryzen mach, als Landen, Steden, Revieren, kryghs-heldens bedryven en dierghelyken. Om de waerde van een Prins, Vorst, Heer, oft edelman op 'tbreedste af te beelden, gheeft Quintiliaen waerschouwinghe, datmen letten moet op het gheen gheviel,

1.	Voor zyn tijdt.
2.	In zijn leven.
3.	Nae zyn doodt.

De opmerckingh die ghenomen moet worden nopende het eerste deel; is

In wat ryck ghebooren.

In wat ghewest van 't ryck.

In wat Stadt.

Van wat Ouders, en Voorzaten,

Ghelijck de Gheslacht-boom vanden Doorluchtichsten Hooch-ghebooren Vorst, Mavritivs, Prince van Orange, &c.

Het lof zijns levens moetmen verscheyden in drie deelen

Gheestelycke begaeftheydt.

Lichamelycke giften.

Luck of onluck.

Doch de lichaemelycke begaeftheyt, desgelyx 't geval vande Fortuyn kunnen uyt hun eygen wezen niet gepresen werden, maer nae de hoedanicheyt van 't ghebruyck des zelvigen. Want al is't dat natuee in't lichamelijcke schepzel gunstich, ja uytmuntende ghewrocht heeft, en dat de gheestelijcke begaeftheyt het zichtbaere wezen niet verzellen, iae in zodanigher wijze, ghelijck het kostelijcke Iuweel in waerde overtreft de prachtighste Castodie oft' bewaer-kasse, en niet de bewaer-kasse het Iuweel. Is't oock anders zo machmen met reden zegghen, zulckx te wezen een kasse zonder heylichdom, oft' een lanterne zonder licht, en mijns oordeels is 't de waerheyt ghetreft: Want ghenomen wy hebben de kostelijckste lanterne op 't kunstichste ghewrocht, verçierende de wanten, wel aengenaem voor 't dartele oogh, maer onnut voor 't werckelijcke wezen, ten zy de licht-gevende kaerze ontsteken zynde door de heughelycke stralingh, als de wezentlycke ziel des lanterne, het lichaems maecksel aenghenaem maeckt door de inwendighe gheest, waer door men noodzaeckelijck moet besluyten, dat het licht in heughelycke werckelyckheydt de lanterne 'twezen en hoedanicheydt gheeft.

Vaecken zien wy mannen wel gemaeckt van lichaem, en aenghenaem van wezen, beloovende na de uyterlycke schyn groote wond'ren, maer hun aentastende met redeneringh, bevindtmen, helaes, dat de zelve zijn de cierelyckste lanternen ghelyck, bepronckende de straeten, bedrieghende de ooghen, en verleydende de aenschouwers, door schalcke beloften, wanende dat de Casse inwendich

heeft, 'tgheen uytwaerts verwacht werdt, waer over datmen met redenen wel mach bejammeren dat zo schoone kassen qualijck ghestoffeert zyn, wezende ongheluckich gheestelyck, ghelyck zy lichamelyck gheluckich werden bevonden. Maer, helaes, kleen geluck, vermits het meest, 'twelck de gheest is, het minst, wezende 'tlichaem, overweeght. Dan als des Hemels mildheyt evenaerich geest en lichaem begifticht, watten glory! watten gheluck! watten volmaecktheyt! Iae watten heughelycken wel-gevallen zien wy met verwonderinghe! Niet dat ick wil zegghen dat de schoone wel-ghemaeckte lichamen onbevallijck zyn. Dan de geestelycke begaeftheyden zyn de uytmuntenste en uytschaterende genuchten boven alle d'andere, waer in oeffeninghen der deughden werden verhaelt, nemende beginzel van de geboortens tot de doods uur, volghende gelyck volght:

Inde gheboorte	wert aengemerckt	Oft een Man of een Vrouw is.
Inde kindsheyt	wert aengemerckt	Hoe de opvoesteringh is gheweest.
Inde lenten des Ieughds.	wert aengemerckt	Waer toe de leer-neygingh streckten, met wien hy verzelden, en hoe hy leefde.
Inde Mannen staet	wert aengemerckt	Wat daden hy binnen of buytens Landts dede.
In de oudheyt	wert aengemerckt	Wat hy bedreef tot nut des gemeene besten.
In zijn sterven	wert aengemerckt	Op het geen gheviel ten tyde zyns doods.

En na zyn doot werden de graf-plaetzen verçiert met oprechtinge van kostlycke gebouwzelen, en bekleed met de wapenen des over-ledenen en verthoon-beelden, nae de waerde des persoons: Gelyck het graf vanden Doorluchtighen Hooch-ghebooren Vorst, Wilhelmvs van Nassau, Prince van Orangie, Hooch-loflycker ghedachten, ghelijck dees naevolghende afbeeldingh aenwyst:

Zo yemant wettelijcke oorzaeken heeft te spreken, en berispinghe van een quaed-dadich man, zeer licht kan zulx gheschieden, zo hy wel-spreken kan in 't lof van een lofwaerdich persoon, ghelyck Aristotel zeyt, de bevestingh van yets bestaet in pryzingh of mispryzingh, van 'tgheen ghedaen is in 't leven van de persoon daer men van redeneert, bestaende in zes Hooft-punten.

Bewijs-reden,	of 't was	Eerelyck.
Bewijs-reden,	of 't was	Waerschynelyck.
Bewijs-reden,	of 't was	Licht om doen.
Bewijs-reden,	of 't was	Moeyelijck om doen.
Bewijs-reden,	of 't was	Moghelijck te doen.
Bewijs-reden,	of 't was	Onmoghelyck te doen.
Zeven zyn de omstandicheyden	als	Wien het deed.
Zeven zyn de omstandicheyden	als	Watter was ghedaen.
Zeven zyn de omstandicheyden	als	Waer 'tghedaen was.
Zeven zyn de omstandicheyden	als	Wat hulp daer was om te doen.
Zeven zyn de omstandicheyden	als	Waerom dat hy't deed.
Zeven zyn de omstandicheyden	als	Hoe hy't deed.
Zeven zyn de omstandicheyden	als	Op wat tydt hy't deed.

Voorbeeldt vanden Coninck David, doodt-slaende Golias, nopende de waerom, en de omstandigheyden.

GOD wezende Schepper der menschen, hun instortende een leven-ghevenden azem, is vanden beginne zo zorghvuldigh gheweest over zijn verkorenen, dat hy in alle ghevaeren zijn volckeren behoed en beschut heeft, als die waeren in uyterste noodt, en hopeloose staet, zo dat het hem ghelieft heeft, onder alle zijn vaderlijcke zorghvuldigheyden, zijn macht en Godlyck vermoghen te betoonen aen zijn verkooren knecht Da-

vid, op dat wy allen zien mochten, dat alhoewel de menschen 'twerck doen, Gode alleen de machten geeft, en de werck-heer is, want David was een man van kleene statuere, swack van lichaem, arm van geboorte, en slecht ten aenzien vande wereldse hoogheyden, nochtans riep God hem, om zich te stellen tegens een monster-man, teghen een uytmuntenden Reus, een verachten Israelijt, tegens een manhaftigen Philistijn, waer geen Israelyt zich tegen durste stellen, deze Philistijnen wanende alles te vermoorden en te vernielen, zo verre ingedrongen wezende dat alles zy betrachten te vermeesteren. Als nu de Heyr-legers ghenaeckten, de Philistijnen zijnde aen d'eene zijde van 'tgebercht, en de Israliten aen't ander ghewest, en een valeye tusschen hun beyden, verscheen buyten 'theyr den Philistijn Goliath van Gath, de man van 6. Cubiten hooch. Dezen Philistijn door zijn onmatige grootheyt, beroemende gesway, en schrickelijcke dreyginge, verbaesden zo zeer de Israeliten, dat gene van hun hem durft aentasten. Maer den almachtigen God om Israel te hoeden, en te betoonen dat menschelijcke kracht vruchteloos is, met alle het Heyr-leger, zonder de bezondere gunste des hands Gods, en ook ten eynde dat hy David mocht rijzen, en hem achtbaer te maken onder de Israeliten, riep David, de Soon van Ephrates van Bethlem Inda, wiens naem was Isaie, de welcke wezende noch in kindsche Iaren, sloech dood Goliath, de grootste vyand en quaet-willer vande Kinderen van Israel. Als nu dezen grooten en schrickelijcken Reus gedood was, by de valeye van Terebinthus, tusschen beyde de Heyr-legers, verheughden de Israeliten die te vooren anghstich vrezende treurden, en verwonderden zo seer van David gelijk zy hem te vooren verachten, ia qualijck wilden kennen: En zonder twijffel, dit werck was niet alleen wonderbaer, maer rechtvaerdich en Godlijck. Want in 't een Heyr-leger de vyandt te slaen ofte te doen vluchten is manhafticheyt, maer wat zullen wy zegghen van David die niet alleenlyck zyn vyand deed vluchten: maer versloegh hem, geen gemeen vyand-

man, maer een machtighen Reus, niet een man, maer een monster, een nicker in zijn hert, en een beest in lichaem. Kan yemant achtbaerder zijn als die betracht zijn Vaderlandt te bevrijen, met bloed en levens ghevaer? Kan liefde zelven zich klaerder toonen, dan als 't leven ghewaeght werdt voor 't behoeden van 'theyr-legher. Het zoude zeer gheacht hebben gheweest al hadder een groot ghetal krygs-luyden mede bezich gheweest om zo uytmuntenden Reus te verstaen, wat lof zullen wy aen David dan gheven? Laeten anderen Hercules prijzen, laten sy boghen van Caesar, Alexander en Hanibal. David in mijn oordeel deed manhaftigher, moetmen zijn lof niet uytbrallen boven alle anderen? Wat kanmen anders zegghen, als 't gheen David dede alleenlijck gheschieden tot behoudenis sijns Vaderlandts, achtende vorderlijcker zelven te sterven, en Zijn Vaderlandt te beschermen, als 't Vaderlandt te laeten vernielen en 'tleven te behouden. Wat voordeel kost David hier uyt ghenieten? 'tWas alleenelijck de liefde die hy droegh tot de Israeliten, waer hy 'tleven voor waeghden, hy ooghden alleen op de behoudenis der Israeliten, de bescherminghe der rechtvaerdighen, de ghehoorsaemheyt aen Godt, de plicht aen zijn Prins, en op de liefde tot zyn Vaderlandt.

En sonder twyffel, dat God wrocht in hem voor dat David besluyten kost, zoo schrickelijcken Reus aen te tasten. Laeten de Tyrannen rasen, moetwillich bulderen, laet de Helons dreygen, ja Satan zelven tegen ons woelen, zo Godt met ons is, wie can ons deeren? Ia al hoewel dat Golias zo overkrachtich was, dat tien Daviden te gheringhe waeren teghen hem, nochtans waeren tien Goliassen te laf voor Davidt alleen, zo dat wy niet volkomen kunnen begrypen, noch grondich peylen d'Almachtigheyt Godts.

Als Pharao met alle zijn heyrlegher, waenden de kinderen van Israel te vernielen inde roode Zee, behoeden God Moyses niet, en verdurf Pharao? Wat zijn de menschen, helaes!

't is God wiens Heylighe wille alle gheschapen creatueren syn onderworpen.

Daer over en was 't voor David niet onmogelijck, hebbende de hulpe Godes, al het heyr der Philistynen te verslaen, ghelijck hy Goliath versloech. Maer wat seyden de Israeliten als sy zagen dat David zulckx wilde aenvaerden, zommigen oordeelden dat hy was onvoorzichtich, anderen bespotten hem, ja sijn broeders schelden hem voor dwaes, ja dat meer is, David quam te veld ongewapent, waer dat de Philistyn van hooft te voete gewapent was. David quam alleen met een slingher, waer de Philistynen mede spottende waeren: David dies niet teghenstaende trad hem in, en met d'eerste slingher velden hem ter aerden, vaerdich sloegh hy voorts handt aen zijn zwaert en onthoofden hem, brenghende 'tHooft, desghelijckx de wapenen in 't heyrlegher der Israeliten, waer van de Philistynen verwonderde, en de Israeliten danck-gaven de Almogentheyt Gods, hem lovende voor 't manhaftige werck 'tgheen David volbrocht hadde, ten aenzien hy t'onderbrachte zo woestigen vyand. Als Saul eerst Coningh en beheerscher van Israel, en was voorts bestreden van 'theyr der Philistynen, laet ons hier door aenmercken d'Almachticheyt Godes, en niet toeduyden onze eyghen menschelijcke crachten.

Omstandicheydens ondervragingh.
1. Wien deed de daed?

David, wezende een Israelijt deed de daed, zijnde de Soon van Isaie, van Ieudse afkomst', een Iongher in Iaren. Deze omstandicheyt was ghebruyckt, niet alleen inde vertellingh, maer oock waer men spreeckt vande deughden en Godzalicheyt, die David betoonden in't vernielen van Goliath.

2. Wat wasser ghedaen?

Hy versloeg Goliath, de sterckste Reus der Philistynen, de omstandicheyden werden verhaelt, sprekende van zijn manhafticheyt.

3. Waer 't was gedaen?

Omtrent de valeye van Terebinthus.

4. Wat hulp haddy daer toe?

Hy had niemants hulp, maer bestont 'talleen. Iae Saul hem aenbiedende harnasch en wapenen, verstiet die, alleen zich vertrouwende op God, nemende zijn slingher met zommighe steentjens in zyn hand, die welcke na 't oordeel van anderen geacht waren weynich goets te kunnen doen, oft'geen. Dees omstandicheyden zijn ghebruyckt, sprekende vande mogelijckheyt die David had, door Godes hulpe om Goliath te dooden.

5. Waerom dees hy't?

Hy stelden zijn leven in ghevaer uyt liefde tot zijn Vaderlant, om rechtvaerdicheyt te verweeren, Gods glorij te bevorderen, en voor de gerustheyt der Israeliten, maer niet uyt eer-zucht noch baet-zoekingh. Het welck bewezen werdt door de redens omstandicheyden, betoonende waerom hy zulckx bestonde.

6. Hoe deed hy't?

Voeghende een steen in zyn slingher, en met de slinghers-slagh hy velden Goliath ter aerden, en dit werdt betoont, sprekende vande onmoghelijckheyt des daeds.

7. Op wat tydt deed hy't?

Het gheschieden ten tyde als Saul d'eerste Coningh heerschten over de Israeliten, ten welcken tyde de Phili-

stynen bestreden de Israeliten. En in deser voeghen, en door dierghelycke omstandicheyden werden rechtvaerdighe zaecken met reden bevesticht, en dus ghesproken hebbende hoe de redeneringh van prijs-waerdicheyt behoort te gheschieden, zullen wy hier by voeghen de opmerckinghe die ghebruyckt wert in lof-redenering, waer yets werdt voorghestelt het gheen men door omstandigheyden wil bevestigen, lettende

	{	een eerelijcke zaek is.
oft	{	voorderlyck is.
	{	licht om te doen is.
	{	moeyelyck om te doen is.

Zommighe geleerden aenwijzen ons de Logysche verdeelinghen in plaets van deze voorzeyde vier, om yets lof-waerdich te handelen, welcke verdeelinghen bequamer zijn om de zaeck te pryzen 'tgeen zy voornemen, als de aenhoorders stichtelijck te bewegen tot deughds-lieving, doch niet dat wy de Logysche wyze misprijzen, maer den Orateur behoort alleen te betrachten, om te bevestighen 'tgheen hy voorneemt, streckende tot deughdens glory, 'twelck gheschieden moet door reden-rijckheyt der Poësie, waer van wy hier zullen stellen een voor-beeldt, in't lof der gherechticheyt, en rechtvaerdighe handelinghe.

‘Allen die betrachten te leven in vreedzaeme gherustheyt, gragher gheneghen wezende reden te volghen, als verleydt te werden door een moedwillighe begheerte, wenschen dat gherechtigheyt de scepter zwaeyen mach, zonder de welcke ghene volckeren vermoghen te volherden. Waer over ick vrymoedich mach spreken, van 'tgeen een yder wenscht, en weynighen kunnen ghenieten, niet twijffelende, ten aenzien dat ick voorneem yets goeds te

handelen, of alle goeden zullen 't gewillich aenvaerden. Doch, Godt gave, dat de redeneringe machtich aer om een yeghelijck te porren tot gherechticheyt, gelyck yder een wel verstaet hoe hooghnoodigh het ghebruyck daer van is. Het welcke my vrymoedigher soude maecken, jae betrachten doen hun met gheweldt op te dringen, 'twelck door smekende woorden, en redeneringhs çieraetsel niet kan verkreghen worden. Doch, waertoe zyn de tergende aenporringen nut? zo natuere zelven verstaet de noodzaeckelyckheyt, en de ondervindingh bewijst de heylzame vruchtbaerheyt: want wat wy derven werdt niet verkreghen, noch wat wy hebben werdt niet behouden zonder gherechticheyt.

Hoe gheluckich waer dat vernuft, 't gheen door redeneringh van dwang-woorden 'smenschen herten zo grondich mocht treffen door de reden-rijckheydt van Poësi, dat zy hun oeffenden zo heylzaem in hun leven, en zo gerechtich in hun doente, dat de naevolghers nae mochten bootzen hun deughdzame bedrijven, en rechtveerdighe quytinge. Doch zomen 't vroedich overwickt inde schael van redelijcke ziels-oordeel, lichtelijck kan zulckx ghetroffen werden. Aenghezien God zelven de wet der natuere in's menschen gemoeden schickten, als een warachtighe beeltenis, waer door wy verstaen zyn Hemelsche wille, jae zegghen dat wy door de wet der natuere met Godt zelven spreken, immer ooghmerck nemende op die heylige woorden: aen anderen te doen, gelijck men wilde datmen aen ons dede, 't welck alles bestaet in een rechtveerdich leven, zonder te betrachten zijn even naesten te beschadighen. En hebbende deze gouden spreuck, als een wech-wyzend-licht, en heylzame baeck om niet te swieren uyt het spoor vande wet der natuere. Wie en zal niet poghen om alle zyn doente te stueren tot zodanigen eyn-

de, oordelende na gherechtigheydts vereysch, en wetten stellen om rechtelijck te leven. Hier spruyt uyt, dat alsmen recht verzoeckt van yets 't gheen twistich is, men slechtelijck betracht na gerechtigheyt, 'twelck een deughde is om yder 't zijn te laeten ghenieten: den eeuwighen Almachtighen God te lieven boven alles: den Coningh, Prins, oft' wettelijcke over-heerschers des staets te ghehoorzaemen, onze minderen met goeden raed te behulpzaemen: den armen medoghelijcke hand-reyck te verleenen, onze vyanden en afgunstighe haters met gheduldigheyt te overwinnen, de vrede in ons zelven te planten, en alle menschen te lieven met een lout're onbeveynsde neygingh. Wat overvlieghend verstandt, oft wat reden rijckelijkste vernuft, zoude volkomen kunnen afbeelden, ofte met woordens çieraetzel afschilderen het onverghelijckbaere lof, en heylzame glorijen die de ad'ren van Gerechticheyt waerdich zyn? O spring-vloed aller goedheyt! Staet-zetel aller deuchden! en Borne aller uytvlietende heylzaeme neyginghen! De Sonne (zeyt Aristoteles) is niet zo wonderbaer voor de menschen, ghelyck de rechtvaerdighe quytinghe van een Prins, oft' staet-beheerscher is voor de onderzaten: noch de aerde teelt gheen heugelijcker noch vruchtbaerder oegst voor alle schepzelen, gelijck de rechtvaerdicheyt van een Prins, Hooft-heerscher, of Landts-raden. Want onder gerechtige wetten, wy leven, en genieten de aerdts vruchten: maer, waermen wetloos leeft, en gherechtigheydts scepter niet zwayt, daer derftmen 't alles, jae inde grootste overvloedt. Want al heeftmen 'tgeen men wenscht, zo faelt ons het gebruyck, al swemdmen inde geluckighste vloeden van Tagys goude zanden, zo braecktmen in verdrietighe spartelinghe, door 't niet ghenieten van 'tgeen men heeft. Zo dat gherechtigheyt de eenichste middel is om ons eyghen te bezitten, en

gherechticheydt eens verstotende, zo verstootmen alles, want niemant dan behouden kan 't gheen hy bezit, noch oock niet verkrijgen waer hy graeglijck na haeckt en ernstich nae is poghende. Dus zo onrechtvaerdicheydt ingheruymt wierden, en niet aen 't leven ghestraft, wien zoude kunnen in vrede 't zijn ghebruycken, oft' gherustich leven? wien zoude verzekert wezen een uer van zijn leven oft' haven? En aenghezien dat een yegelyck tracht nae zyn eyghen behoudenis, zo behoort een yder oock te poghen nae de behoedingh zyns naeghebuers: Want zo ick alleen be-yver mijn eyghen haef, een woelende tracht na eyghen-baet, zonder verder in-zicht, jae tot hindering en verlies mijns even naesten: Waerom zouden and'ren die vryheyt desgelycks niet pleghen? en zo een yder wezen alleen voor zich zelfs, en de nicker voor ons allen, rapende, schrapende yeder om zeerst. Maer, helaes! als dit in ghebruyck waer, spoedich zoude de wereldt van menschen gheleeght wezen, vermidts zy malkander vernielen en vermoorden zouden: Want stryvende om te leven, wy levens zoude verliezen, en trachtende nae haven en ryckdom, wy verarmden en wierden beroydt en naeckt. Daer over heeft de Albezorgher-God om die nickerlycke baldadicheyt te voorkomen, de redelycke schepzelen begifticht met een heylzaeme kennes, reen-beradingh, en nabedenckinghs oordeel, waer door zy ondecken inde alderduysterste en benevelde dampen van baet-zoeckinghs wemelingh de licht-straelende Hemelsche baeck vande Heylighe gerechticheyt. In welcke Goddelijcke spieghel wy zien wat recht oft' onrecht is, herkennende tot wat eynde God de Wet ingestelt heeft. Recht als mijn penne met woorden afbeelden wat de Voorbeelden trecken kosten uyt het werckelijcke vernuft in gerechticheyts behalven, porden my de gheheughenis hier by

te voeghen vierthien reghelen, die ick onlanghs verleden rymden, op een Embleem oft' Zinne-beeldt, nopende de Wet, 't gheen my bequaem scheen te wezen hier by te voeghen:’

 
Den Hemels vvette-stichter stichten heyl'ghe wetten:
 
Orakelyck, en vroede hemelsch voor-beraed:
 
Als dvvang-roed', die oock niet onvvettelycke slaet,
 
Maer als baldaed'ge vvil door 's bloedens vvoeste hetten,
 
'tMisbruyck, de dvvael, de mis verzaegt in't vverk doet setten:
 
't Geen Godes vvil door vvetten stut en tegenstaet.
 
Wat vvet? de vvet die houdt de mensch in rechte maet,
 
Om door de straffe schrick de vvoestheyt te beletten,
 
En teugelen de trotserts nickers overlast,
 
De vvoeckenaer, de vvraeck-gier, schalck, en den verrader,
 
d'Ontrouvven, d'Echte-breker, die de min verrast.
 
Of die zyn even naesten yets in is beschader,
 
Dit is de vvaerom God de Wet gegeven heeft,
 
Op dat elck inde rust van 's hemels leeningh leeft.

‘Godt heeft alles voor't menschelijck ghebruyck, en d'eene mensch voor d'ander gheschapen, op dat d'een d'anders hulper zy. En niet teghenstaende dat d'eene milder begaeft is als d'ander, zo kan nochtans d'een niet leven zonder d'ander. Zo dat wy behooren te stryven na malkander met hulp en hand-reyck, elck nae zyn vermoghen, waer door de wet der natuere vervuldt, en 'tHemelsche ghebieden volbrocht wert. Wy hebben gemeenlyck een uytmuntend welgevallen vande persoonen die ons beleefdelijck met heusche woorden ghemoeten, en spreken wel

van die, die wel van ons spreken. Maer zullen wy noodzakelijck dan oock niet lieven moeten, en voor deftighe, en eerlijcke personen achten, die rechtvaerdichlijck leven? Iae gheringher hun levens willen waeghen, voor zy strompelen, zouden in ongherechticheyts wrack? By aldien dat zommighen ons een behaghelycke voldoeningh gheven door't uyterlijcke wezen, zal't ons noch gheen grooter vernoegingh zyn, als wy bespeuren hun uyterlijke gherechticheyt: en ghelyck wy wenschen dat and'ren met ons handelen, behooren wy ons oock zo met hun niet te quyten? Natuer geeft wetten aen onredelijcke dieren, en zullen wy redelijcken leven zonder wetten? Zommige onredelijcke dieren hun zelfs niet kunnende aezen midts d'ouderdom, werden van hun Iongers gevoed, waer door bewezen werdt de liefde der nature. En zullen wy leven zonder liefde tot malkander? den eenen mensch behoort te wezen voor d'ander mensch gelyck een God, en zal de eene mensch des anders duyvel zijn? heeft God ons geschapen nae zyn even-beeld, ons begavende met alle d'Aerdsche ryckdommen, op dat wy met ghebuyghzaemheydt zijn wille ghehoorzaemen: En zullen wy leven zonder liefde tot God, noch tot de zynen, schepzelen geschapen na zijn eyghen beelde? Waer is dan de gherechtigheyt? Wat gherechtigheydt kunnen wy met recht verwachten, zo wy zelven de heylige ghewaeden van die Hemelsche Princesse tot flenteren vernielen? Wy die stantvastelijck geloven inde wisse verryzenisse, wat betaemt ons te doen? Genegentlijck te willen 't gheen God wil. Waer uyt volghen zal rechtelyck te leven. Laet yder dit zorghfuldigh overweghen inde recht-schael zijns gemoeds, en buyten twijffel, zal bevinden in 't reedlyck oordeel zyns herts, dat gerechtigheyt de voort-teelster is van alle overvloedich-heyt, en dat niemant behouden kan 't bezit zyns havens,

ten waer door de wet van gherechtigheyt, om booze willen, en quaed-doenders bedryven te teugelen. Wy arbeyden gestadich, ja woelen Zomer en Winter, alleenlyck voor d'onderhoudingh onzes Vrouwen, en Kinderen, met een zorghvuldighe bekommertheydt, dat onze ghezinde (oft d'Hemel geliefden ons hun t'ontrucken door haestighe aflyvigheyt) beschut mogen blyven voor noodtdruftighe behoeftigheyt. Ick bidde u zegt my: waer toe zoude deze Vaderlycke zorghvuldigheydt strecken waerder gheen wet van gherechtigheydt, waer door 't vergaerde behoed wierden? de moedwillige booze lusten van landtloopers, de baldadighe straet-schenners, de duyvelsche brand-stichters, de listige dieven, de schalcke knevelaers, de moordadighe roovers ghestut, en de beveynsde deugdzaem-schynende woeckeraers ghemuylbandt worden? Wat veroorzaeckt dat quaed-doenders, 'tzy hoe boos die zijn, noch hun Prince herkennen voor hun souvereyn? de wet, ick zegh de wet der gerechticheyt, mits zy swayen het rechters swaert, straffende onwettelijcke daden, en onrechtvaerdige bedrijven. Zoude een Prins, oft' Lands-heer zijn staet kunnen staende houden, en dat hunne ingezetenen gherustelijck schuylden onder behoedenis des beheerschers vleughelen, ten waer door gherechticheyts wet? Zouden knapen ghehoorzaemen hun meesters? De Zoon zijn Vader? de Huurlingh zijn Huysheer? de Burger zyn Burgermeester? by aldien dat gherechticheyt gheen wetten schickten? waer onder yder ontzichghelyck moet buygen. Wat 's de oorzaek dat elck een betracht, woordt te houden? beloften na te komen, en voldoeningh te gheven na plichts vereysch? alleenelyck vermits datter wettelycke instellinghen zijn die rechtvaerdicheyts teughel mendt in het spoor van heylighe gerechtigheyt: en waer zy 't ghebieden heeft daer moet 't onrecht swichten, ghe-

lijck de leughen wert ghehaet waer dat de waerheyt gheacht is. en d'onrechtvaerdighen werdt ghestraft, waer dat de rechtvaerdighen werdt ghe-eert. Niemandt kan achtbaerlijck verzellen met de inghezetenen van een welgheschickte republijck, ten zy hy deughdzaemlijck berucht is, en een yeghelyck kennelijck zy op wat eerlijcke middelen ofte deughdelijcke oeffening hy zich onderhoudt. Waer over dat de volckeren van Egypten, hebbende een wel-beheerschte staet, voorzagen dat niemandt ydel, oft' in leeghbaerheyt zoude leven: jae dat yder alle maenden bewys doen mosten hoe zy gheleeft hadden, registrerende alle de namen huns inwoonders tot dien eynde. Ach of God gave dat zulckx hier by ons ghepleeght wierden! hoe menich ydel-tyt-verquisser zoude ten afteren komen met hun rekeninghen op den verschijn-dach! Ick vreze dat hun bedrijven zodanich zouden wezen, datmen schaers tot afrekeninghen zoude gheraecken: waer over dat onze staet te snoder is, te minder dat daer op ghelet werdt. De treffelijckste en wijste volckeren der ouden eeuwe, ghebruyckten alle moghelycke middelen om een gheregeltheydt te planten in alle dinghen, betrachtende door gherechticheyt hun voornemen te stuuren ten heylzaemsten eynde, waer door dadelijck bleeck de ernst huns yverighe willen, en een naturelijcke beweging door de almachtigheydt Godes, om alle menschen ten goede te leyden. Zo wy hier in missen, wie zalmen 't wyten? ons zelven, als ghebreck van wilvaerdicheyt. Het wel-doen schynt ons moeyelijck, vermits datmen qualijck kan komen tot volmaecktheyt zonder volherdingh: maer zekers een gheboghen ghemoed, en een willich hert trachtende nae 't best, vind geen onmoghelyckheyt in 't volbrenghen van 't gewenschte weldoen. Den Hemel gunt door arbeydt alles waermen nae haeckt, want alle zijne waeren zijn vayl

voor de ghene die daer met ned'richeydt nae poghen. O Hemel! watten ontfonckten liefde had die lofwaerde Prins Seleucus om gerechticheyts scepter te laten swayen in triumphe van glorie, op dat goede wetten mochten wezen onderhouden, van wien zo wonderbaeren proeve verhaelt werdt: Inghestelt hebbende zeer heylzame wetten voor beschut-vleugelen, en behoedingh der Locrensianen, en dies niet teghenstaende zyn eyghen zone bevonden in overspel, en vonnes ghegheven zynde, nae luydt der ghemaeckte wetten zijns Vaders, om beyde zyn ooghen te verliezen. En alhoewel de ghemeente door beweghelyck medoghen verzochten ghenade, en vergiffenis, op dat zo waerdighen Princens Zone niet vervallen zoude in zo deerelijcken misval, begheerden dies niet teghenstaende den rechtvaerdigen Sculeucus, dat zyn Zoon ghestraft zoude werden na des wettens vereysch. Doch naederhandt noch overwonnen zynde door ootmoedich smeken, en buyghzaeme ghebeden, beweeghden, dat hy Ga naar margenoot+ten laetsten zich zelven een oogh liet uytsteken, en daer na een ander oogh van zyn Zoon. Dus gherechtich was dees lof-waerden rechtvaerdigen Prins, om't rechts recht noch de inghestelde wetten niet te breken, toonende door een wonderbare maticheyt 't medogelycke hert eens Vaders, en 't rechtvaerdighe en stantvastighe gemoed eens wetten-makers. O hoe geluck-zalich zyn zy die zo manhaftich gerechticheydt onderhouden! minder achtende 'tlichamelijck verlies, als door schreum van straffe de ziele te beswaeren. O luckighe gewesten waer zodanige Princen over heerschen! En aengezien dat natuere zelven alle redelycke schepzelen de gerechticheyt inplant, en Godt zelven de wetten steldt, en daer beneven dat wy zien de heylzame vruchten die gherechticheydt teeldt, levende onder 't onzich der wetten:’ Is't te ghelooven: dat alle

menschen niet alleen zullen op het hooghste gherechtigheyts lof helpen uytbrallen, maer betrachten gherechtelyck te leven. Waer mede wy zullen eyndighen dit ghegheven voor-beeldt, als men in lof van yets betracht te redeneren, maer een weynich aenroeren in wat wyze de oratie oft' redenering van aenporring oft' aenradingh geschieden moet, zonder te betrachten yemant op't hoogst' te pryzen, noch oock te besluyten yets 't welck twistich is, maer alleenlijck poghende 't zy vriendt oft' ghebuur, aen te porren, en 'taenraden, 't geen ons dunckt hem voorderlyckste kan wezen, ofte af te raden en af te trecken van 'tgheen hem hinderlyck is, en streckende t'zynder on-eere en kleen-achtingh: Als voor exempel, dat ick mynen vriend wil raden de landen te gaen bezichtigen, en vreemde uytheemsche ghewesten te onderzoecken, betaemt voort eerst t'aenmercken:

	{ Eerlijck.	{ Zonder ghevaer.
Oft is	{ Vorderlijck.	{ Niet moeyelijck.
	{ Vermaecklijck.	{ Moeyelijck.

	{ Nut, en betamelijck.
Oft is	{ Lof-waerdich.
	{ Nodich.

Onderzoeckende oft eerlijck is, kanmen door de wydt-straelende Ga naar margenoot+ deughden overvloedich stof rapen om op het breedste te reden-kavelen. Ten anderen oogh-mickende op de landens wetten, wat wyze en oeffening van leven, wat lof-waerde daden daer ghepleeght waeren, en wat gheschicktheyden daer ghebruyckt zijn, moghen verzamelt werden, als een afbeeldende spiegel, om een eerlycke stichtinge daer uyt te trecken: en waer eerlyke stich-

tinghe de loots-man werdt ghemaeckt, daer is natuur en God zelven wezentlijck, als de borne aller goedheyt. Inde Ga naar margenoot+ tweede plaets waer ick spreeck van 't voordeel, daer in werdt bevat de nutbaerheydt die uyt de bezichtingh en ervarentheyt van uytheemsche ghewesten is spruytende, zo voor de lichaemelijcke oeffeninghe, veroorzakende een wezentlijcke wel-ghestaltheyt, als oock verrijckinge van 't vernuft en verstant door d'ervarentheyt van vreemde landen, desghelyckx telende een heughelijck gheluck: ghelyck de Philosophen bevesten: als verkrijginghe van ryckdommen, eere, en vrienden. Ten derden sprekende Ga naar margenoot+ vande vermakeyckheydt, laet ons aenmercken, watten heughelijckheyt uyt de bezichtingh en door-reyzen van uytheemsche landen spruyt, als leerende bezondere taelen, ghenietende de ghezonde luchten, verzellende met veel-wetende verstanden, en treffelijcke geleerde vernuften, ziende statighe ghebouwen, prachtige handwercken, kunstighe çieraetzelen, en bezondere dierghelijcke heugelycke Ga naar margenoot+ uytmunticheyden. Dat de landens door-reyzinghe gheschieden zonder gevaeren, blijckt door ervarentheydt, ten aenzien dat yder in yder uytheems gheweste aenghenaemlijck verwelkomt werdt. En aenghezien dat dit leven niet als een door-reyzing is, en wy de Pilgroms, verplaetzende van plaets tot plaets: 't waer zeker vreemt zy wy zulckx bezwaerlyck zouden achten 't gheen voor natuere zelven niet moeyelijck maer verheughelijck is. Niemandt is ghezonder van lichaem, radder van leden, frisser van wezen, vrolycker van gheest, noch stercker van ghestaltenis, als die de landen door reyst hebben. De lome thuys-blyvers, de zuffighe Vaders-koken, behoeders, en laffe lanterfanten, die graeger twaelf uyren bedrumeld sluymeren in een verduft pluymich bedde, als een uyre te wandelen tot vermaeck, en verquickingh vande werc-

kelijcke geest, achtende dit leven te wezen een geduerighe rust-plaets, en schuwen, jae vluchten daer over alle werckelijcke oeffeninghen. Zommighe achten 't uytnemende moeyelijck de Logysche wetenschap, of de recht-gheleertheydt te leeren: Iae schynt by nae onbegrypelijck te wezen voor 't vernuft: maer, helaes, 't is alleenlijck ghebreck van een weet-gierighe lust en yverighe wille. Want Ga naar margenoot+ een willige neygingh, en een aenterghende begeerte vindt geene dinghen verzelschapt met onmogelyckheyt, noch moeyelijcke beswaernis. En aengezien het zuur zyn zoeticheyt mede brenght, zo zullen wy een weynich handelen vande heughelycke vruchten die de willighe arbeydt teelt.

Dat zulckx lof-waerdich moet zijn 't gheen wettelijckGa naar margenoot+ gheschiet, zullen alle gheschickte ghemoeden en bedaerde weet-gierigerts my toestaen.

Yder dingh heeft twee noodzaekelijckheyts weghen: Ga naar margenoot+ ghedwonghen zynde 't een te doen, ofte 't ander, 't gheen bozer is: ghelyck of een baldadighen lusts-slaef, een vrouwe met dreyginghe van vermoordingh dwinghdt om te ghenieten heur zuyv're lichaem, waer in verschynt een verkrachte noodzaeckelijckheyt. aengaende de door-reyzinghe van uytheemsche ghewesten: wy moghen met redenen zegghen: dat den zuffighen dromert en by-honck-blijvenden-luyert ydel moet blijven van wetenschaps çieraeten, en zonder ervarentheyt, ten zy hy de landen door-reyst. Niet te weten is schandelijck, waer over de landens door-reyzingh noodzaekelijck is om de schaemte en schande af te weeren. Nu ghenomen dat onzen vriendt gierich is nae leeringh en wetenschap, hier behoordt ons aenporringh werckelijck te bernaerstighen om zich te begheven tot zulckx, waer door hy zijn Vaderlandt dienstbaer, en oorbaer mach wezen, 't welck is de rechts-

gheleertheyt bewyzende hoe eerlijck en Godlyck die is, als een oeffeningh van gherechtigheyt, en ghegrondt op naturelijcke reden. Waer veel van waer te zeggen zo wy op 't breedste zouden willen handelen vande eyghentlycke hoedanicheyt, en lof-waerdicheyt der rechts-geleertheyt, om op 't wydtruchtichste af te beelden de wezentlijcke eerlijckheyt. Want zomen grondich bedregghen wil wat eerlijckheyt is, zo moetmen levendich oog-merck nemen op alle te deughden te zamen. Doch, aenghezien de kennis van zulckx noodzaecklijck is, zullen wy daer matelyck yets van aenroeren. Vier hooft-deughden zynder waer onder alle de andere deughden schuylen, als

Wijsheydt.

Gherechticheyt.

Sterckheydt.

Maticheydt.

De Wysheyt is een deughde die naerstich onderzoeckt der dinghens waerheyt. Wy allen lieven de veel-wetenheydt, en betrachten and'ren te overtreffen, haetende zeer het Niet-weten. Door rechts-gheleertheyt, werdt de waerheydt ontdeckt, en door de kennis der waerheydt werdt de wysheyt verkreghen. Hoe hoogh-waerdich moet dan de Rechts-gheleerdtheydt geacht wezen, bestaende in

Gheheughenis.

Grondt-verstandt, en

Voorzicht.

Ga naar margenoot+De Gheheughenis schickt inde voorbeeldingh de voorighe geschiede dinghen, waer uyt het werckelycke gheheughen een reen-beradingh teeldt, om te schuwen be-

drieghelijcke ende listighe laghen.

Grondt-verstandt, ziet op de teghenwoordighe ghedaen Ga naar margenoot+ dingen, overwickende de hoedanicheyts ghestaltenis, ziftende en herziftende de zelvighe, tot dat het voornemen vernoeght is.

Voor-zicht is een verzaemelingh van gissinghen, op 't Ga naar margenoot+ gheen ghevallen zal, voor die ghevallen zyn.

Gherechtigheydt is een deughde die de ghemoeden aenport Ga naar margenoot+ om ons bedrijven te stueren, wel tot ons eygen heyl, maer ooght desghelyckx zulckx strecken mach tot voordeel des Ghemeene-besten, als een verbondt-plicht van alle redelijcke schepzelen.

Natuere zelven leerden de menschelycke schepzelen aen anderen te doen ghelyckmen voor ons zelven van anderen verwachten. Want ghelyck de reghens druppelen voor't alghemeen hun vallingh laten bevochten: de Zonne zyn straelende licht yder laet ghenieten: en de Aerds-vruchten yder een hun voedbaerheyt laeten ghewerden, desghelyckx is de wille des Al-scheppers en goedertieren Godt, dat onze neyginghe strecke ten alghemeene-besten, doende nae plicht vereyscht, en de noodtzakelyckheydt ghebiedt. Iae Godt begifticht zijn gaven bezonderlijck aende menschen: alleenlijck om ons daer door kundbaer te maecken, dat d'eene mensch voor d'ander is ghebooren, en dat d'eene d'ander behoeftich is. Waer over dat zommighe menschen de wet der natuere verandert hebben in een ghewoonelijck ghebruyck, volghende 't zelfde ghelyck of zy daer toe wettelijck verplicht waeren. Naederhandt hebben de wyze Princen, en overheerschers, aengeport zynde door de dreygende hant Godes, en Hemelsche wet-gevingh, de menschen wettelyck ghedwonghen om te buyghen onder 't gheen Natuer ghebiedt, en nae ouder ghewoonte ghebruyckt was,

hun dreygende niet alleen met lichamelycke straffe, maer met verlies van zielens eeuwighe heylheydt. Het recht Ga naar margenoot+ der natuure was niet gevormt uyt zinnelijcke waen, maer uyt Gods verburghen boezem geteelt, waer uyt ghesproten is

1.	Religie, en kennis van God.
2.	Natuerelijcke liefde tot onze kinderen en even-naesten.
3.	Danckbaerheyt tot God en alle menschen.
4.	Manhafticheyt in ons verweringh.
5.	Ontzich, en onderdanicheyt aen onze overheerschers, en
6.	Stantvasticheyt in rechtvaerdige onderwindinghen.

Ga naar margenoot+Religie is een ootmoedighe eerbiedingh aen God, ofte Godts-dienste. de Latinisten sprekent uyt met de name Religio, zeggende zijn oorsprong te nemen uyt het woord Relegere, dat is, herlezen. willende daer mede bevestighen datmen de schriften die Gode beroeren, yverich behoort te lezen, en herlezen. Anderen verweren dat het getrocken is uyt het woordt Religare, dat 's verbinden, ten aenzien dat wy vermidts de ghenaedighe weldaden Godes wettelijck verplicht zijn hem te eeren, en te herkennen voor den eenighen Almachtighen Godt, Schepper van Hemel en Aerde, en milde ghever van alle goede gaven.

Ga naar margenoot+De natuerelycke liefde is een gheestelycke goede wille, en neyginghe tot ons Ouders, Vrouwen, Kinderen, en na Bloedt-verwanten, hier toe niet alleenelyck beweeght zynde door den vleesche, maer vermidts de eenzielighe wezentlijckheyt, ten aenzien zy ons gelyck zijn in bloede: en lieven oock meest alle anderen, te weten onze even naesten, die in gheestelijcke neyginghe en lichaemelijcke oeffeninghe ons ghelyck zijn. waer uyt spruyt dat wy vaeken zeer mildelyck van 't ons hun mede deelen, waert noodzakelyckheyt vereyscht, gedenckende, dat zy inden vleesche met ons ghelyck zyn, en hun niet behoordt te

ghebreken van 't gheen wy bezitten. Ten zy wy de natuerelijcke liefde gantsch verstooten, en de eyghen liefde ons doet hollen uyt het spoor van redelijckheyt.

Danckbaerheyt is te zegghen rechtvaerdigheyt, om alle Ga naar margenoot+ weldaden, tot des weldoenders lof te herkennen en nae vermoghen te verghelden. Nu hebben alle menschen weldaden ghenoten van Godt en de menschen, zo zynze God en de menschen danckbaerheyt schuldich. Van Gode hebben wy de Goddelijcke redene, het Goddelijcke licht, onderwys, de deughden en 't wel leven. Wy zyn dan al wat wy zijn, hebben en vermogen Gode schuldich, vermits zyn onvervloedighe weldaden. Is't dan niet behoorlijck dat wy ons zelven, met alle dat wy zijn en vermoghen, den milden Ghever danckbaerlijck weder op offeren? Hoe zal 't geschieden? Want God die 't al heeft en geeft, ontfanght niet vander menschen handen? maer de mensche alzo hen zelve Godt op-offerende met alle dat zy zyn en hebben, zonder yets te behouden, ontfanghen zelve des meer en meer van Gode.

Manhaftigheyt, is een stoutherticheyt, die wederstrydt Ga naar margenoot+ onluckx ghevallen die ons overrompelen, gheduldelyck lijdende 't onrecht, zonder wraeck, maer ons borst-weerende teghens d'aenstoot zo veel moghelyck is.

Ontzich en onderdanicheyt aen onze Overheerschers, Is dat Ga naar margenoot+ wy nederich en gelaeten buygen onder onze meerders, 't zyn Princen ofte Landts-heeren.

Stantvasticheydt in rechtvaerdighe onderwindinghe, Is Ga naar margenoot+ dat wy, vastelyck gelovende dat zulckx als hier te vooren was, teghenwoordich is, en hier nae niet anders kan wezen, vast houden staende zonder by eenige middelen ons zulckx te doen ontgheven.

Zo uyt gherechticheyts borne dan springende zijn dus danighe heylzame straelen, te meerder beweeght my de

aenradingh om de weet-gierigheyt te porren de recht-gheleertheyt te leeren, wezende

Godzalich.

Gherechtigh.

Noodzaeckelyck, en

Heughlyck.

Vermidts de rechts-gheleertheydt is ghegrondt op de wille Godes, en alle wetten zijn inghestelt tot onderhoudingh der gherechticheyt. Ia gherechticheydt is van zo heylighen hoedanicheyt, dat waer die verdruckt werdt is rust noch lust, zo dat gherechticheyt is de behoedster onzes staets, de beschermster onzes havens, de bewaerster onzes lichaems, de Strafster der boozen, en verghelster der goeden: waer over men met redenen de wetenschap-zoeckers mach aenraden zich te begheven tot de rechts-gheleertheydts bespeuringh, wezende de springh-ader alder wetenschap, de waerachtighe Aganipis-strael van gheen zyd-kiezend' oordeel, de mildt-vloeyende born van rechtvaerdicheyt, de leyd-ster tot schickelijcke land-beheersching, d'ophoudingh van kroonen, en scepterens ghesway, de heylighe dwingher tot ghehoorzaemheydt Godes en overicheyt, eyndelijck de eenighe stuurster van 't geruste, vreedzame, heylzame, en wel leven. Waer mede wy zullen eyndigen de wyze diemen ghebruyckt tot d'aenradingh van heylzame beroepingh, en hier by voeghen een

margenoot+: Valer. lib. 6.

margenoot+: Eerlyckheydt omringht alle deughde.

margenoot+: Hoe wyd het voordeel streckt die de landen-door-reyzende man gheniet.

margenoot+: VVat heughlijckheydt de Landen door reyzende-man gheniet.

margenoot+: De landens door-reyzinghe gheschiet zonder ghevaer.

margenoot+: Een goede wille maeckt alles licht.

margenoot+: VVat wettelijck is, is lofwaerdich.

margenoot+: Van twee quaden, kiest men 't best.

margenoot+: 't VVerck der gheheugenis.

margenoot+: 'tVVerck van grondts-verstandt.

margenoot+: 'tVVerck van voorzicht.

margenoot+: 'tVVerck van gerechticheyt

margenoot+: VVat het recht der natuere is.

margenoot+: VVat Religie is.

margenoot+: VVat natuerelijcke liefde is.

margenoot+: VVat danckbaerheyt is.

margenoot+: VVat manhafticheyt is.

margenoot+: VVat ontzich en onderdanicheyt aen onze overheerschers is.

margenoot+: VVat stantvasticheyt is.

Vorige Volgende

Eglentiers poëtens borst-weringh

Poëtens Borst-weringh.

Omstandicheydens ondervragingh.
1. Wien deed de daed?

2. Wat wasser ghedaen?

3. Waer 't was gedaen?

4. Wat hulp haddy daer toe?

5. Waerom dees hy't?

6. Hoe deed hy't?

7. Op wat tydt deed hy't?

Over het gehele werk

organisaties

Poëtens Borst-weringh.

Omstandicheydens ondervragingh. 1. Wien deed de daed?

2. Wat wasser ghedaen?

3. Waer 't was gedaen?

4. Wat hulp haddy daer toe?

5. Waerom dees hy't?

6. Hoe deed hy't?

7. Op wat tydt deed hy't?

Over het gehele werk

organisaties

Omstandicheydens ondervragingh.
1. Wien deed de daed?