De ring fan it ljocht

Fryske folksforhalen

De todde

It bigjint altyd mei ‘Der wie ris’. Dêr kin men net oan ûntkomme, hwant sjoch, it is al to lang lyn.

Der wie ris in rike hear en dy hie ien dochter. Dy wie noch lyts doe't har mem stoar en dat fanke hie in amme of minnemoer, dy't har hielendal opfiedde, en dêr wie se tige oan hechten. Dy rike hear bleau lang widner, mar op 't lêst krige er kunde oan in leidich frommis. Dy lei de line goed om 't hea en it kaem safier dat er mei har troude. Mar doe toande se har wier aerd, en dat wie sa min as 't koe. Sels hie se twa dochters en dat wiene net sokke hiele kreazen; dy moasten it al mei oppronkjen krije, oars like it nearne nei. Dêr waerden kosten noch muoite oan sparre, mar as de trije fammen njonkeninoar op 'e dyk rounen, dan hearden se wol ris guon fan dy't har foarbyrounen sizzen: ‘Tsjonge, dy beide styfsusters kinne lang net tsjin dat fanke munsterje’. Dat stiek dy beide fammen en se praetten der mei har mem oer. Dy sei: ‘Wy sille se wol krije! Wy sette se oan 't wurk en wy dogge har âlde klean oan. Dan is 't in todde en it duorret mar koart, dan hat se greate wurkhannen en it kreaste is der ôf’. En sa diene se.

De rike hear roun goed oan 'e ljidbân fan dat nije frommis. Earst wie de amme dêr noch yn 'e hûs en dy kaem der noch wolris tsjin op, dat er syn eigen dochter sa fortoffelje liet - dêr woe se foroaring yn bringe, mar se krige gjin foet by him en op 't lêst hie dat nije wiif yn 'e rekken, dat dy amme dêr efteroan siet en se tochte, hwat âlder as dizze dochter wurdt hwat mear lêst as ik dêrmei krij. Dat se jage de min ta de doar út en dy koe har hinnekommen yn in âlde klinte sykje en moast mei spinnen en soksoarte wurk troch de tiid sjen to kommen.

De dochter lieten se hwat langer hwat mear smoarch wurk opknappe, dat op 't langelêst krige se de bynamme fan Jiskepûster. Alle ûnhuerige karweikes wiene harres en fan 'e iere moarn ta de lette joun wie se yn 't spier en nearne hie se tiid ta. Hwat moast it fanke? By har heit hoegde se har heil net to sykjen - dy like wizer

[p. 133]

mei syn styfbern to wêzen as mei syn bloedeigen dochter. De iennichste dêr't se jouns noch wol ris hwat oanhâld by foun wie de min.

Doe op in kear komme dêr boaden, dat de kening dy socht foar de kroanprins in wiif út 'e heechste famyljes fan 't lân; elk moast him dêr klear foar meitsje en der folge noch neijer tynge oer. En doe krigen allegearre dy't ta de heechste adel hearden in útnoeging om op it hofbal to kommen. Ek dizze hear krige sa'n brief. Mar hy liet syn dochter der net hinnegean, né, it wiif stjûrde de kalfsusters. Dat wie lang net hân foar foet, hwant de dochter hie heger titel (se wiene graef, leau 'k) as de styfdochters. En as 't der op oan kaem diene se it ek noch fan har sinten. Mar dy beide fammen waerden oppronke en dien, alhiel nei de lêste moade, en dy rieden der hinne. En och, dat wie dêr great feest oan 't hof. De prins dounse mei alle fammen, dan learde er se hwat kennen. De âlde kening woe net hawwe, dat se in prinses om utens wei krigen - yn 't eigen lân wiene kreaze froulju genôch. Mar de prins koe der min by lâns reizgje, sadwaende waerden se op it paleis noege.

Nou, de styfdochters dounsen ek al ris mei de prins, en se wiene sa goed wol opmakke dat it noch hwat like. Dat de oare moarns, se wiene optein. Beide tochten se eigentlik dat se wol in kâns makken. Nou, it hie ek noch forkeard jern spinne kinnen, hwant mar ien koe 't wurde fansels en de oare hie stjonkende jaloersk wurden, mar dat koe 't âlde wiif neat skele - ien fan har dochters waerd keningin en dan makken se wol dat de oare ek heech to plak kaem. Se bearden wol sa lûd dat Jiskepûster it hearre koe. Dat diene se der om, om har de eagen út to stekken, wylst hja dêr yn 'e rommel omkroep.

Doe de jouns komt se wer by har amme en se fortelt, sa en sa. ‘Hwat soe ik ek graech sa'n bal ris meimeitsje wolle. Men leit de gânslike dei yn 'e smoargens to klauwen, túnwjudde en alles moat ik. Net dat dy prins my hwat skele kin, mar men wol der wol ris in kear út’. ‘Nou’, seit de min, ‘dêr sil ik foar soargje. Meitsje mar datst klear bist by dat hja fuort binne’. Sjoch, der soe in twadde hofbal wêze en dêr wiene de fammen har âlden ek ta útnoege. ‘Mar dan kom ik to let’, sei Jiskepûster. ‘Dat hindert neat, ju, al komst in ûre to let. Dat bal duorret doch hast de hiele nacht troch’. Doe sei Jiskepûster: ‘Mar ik haw gjin klean!’ ‘Dêr rêd ik my wol mei’, sei de amme, ‘sit dêr mar net oer yn. Wachtsje mar ôf, ik kom wol by dy’.

Dy minnemoer koe mear as sljocht hinne en wer, mar dat wist Jiskepûster net. Doe de jouns, alles wie fuort op in pear bitsjinden nei, dêr komt de min oan mei in doaze ûnder de earm en dêr komme de prachtichste klean út, neffens de alderlêste moade makke, en dat fonkele en dat skittere allegearre en in lyts graeflik kroantsje hie se by har en glêzene skuon. Nou, Jiskepûster krige de pronk oan en doe frege se: ‘Ja, hoe kom ik dêr nou?’ De amme sei: ‘Dou hast op dyn keammerke altyd noch dy seis wite mûzen en dy hamster, net? Helje dy mar even op’. Dat die se. Der lei in houten doaske op 'e tafel, de min prevelt hwat en it houtene doaske wurdt in staesjekoets en de seis wite mûzen foroarje yn hynders, prachtige skimmels en de hamster is in koetsier. ‘Nou’, seit de min: ‘stap mar yn! Mar dou moatst der om tinke datst tolve ûre de klean wer út hast. Hjir net sa fier ôf stiet in holle beam, dêr moatst de klean yn triuwe. Alles. Mar tink der om dat it foar tolven bart, hwant oars rint it yn 'e kikert’. Jiskepûster seit: ‘Dêr sil 'k om tinke’. Se stapt yn 'e koets en dêr giet it hinne.

De skimmels giselen der oer. De slotpoarte kaem fuort iepen, hwant doe't de wachters dy moaije koets seagen, fregen se nearne mear nei en de lakeijen dy't har

[p. 134]

opheinden, hoegden ek gjin útnoegingsbiwiis to sjen, doe't se sa'n moai frommis seagen. Nou, se komt dêr yn 'e seal. De spyllju spilen in douns; dy sjogge har ynkommen, en se hâlde op - se seagen har de eagen út 'e holle. Nou, de dounsjende pearen bleauwen ek stean doe't it muzyk stil wie, en alle eagen gongen nei de doar. De prins wist net hwer't er sjen soe.

Doe't de muzikanten fan 'e skrik bikommen wiene, setten se wer yn en de douns waerd útspile. En doe gong de prins nei har ta en frege har foar de folgjende douns. Foar it fatsoen moast er de oaren ek noch wol ris by lâns, mar hy hie allinne mar each foar de ûnbikende faem en alleman fornaem wol, dat dy de heechste eagen smiet. Mar doe't it tsjin tolven roun, doe tocht se, blinder, it wurdt myn tiid! En doe't de prins om him hinne seach, ja doe wie se fuort. Hy frege de lakeijen en dy seine: ‘Se is krekt yn 'e koets stapt en fuortriden’. ‘Hokker kant út?’ Ja, dêr hiene se net om tocht. De prins moast him wol wer by it bal jaen, mar de aerdichheit wie der foar him ôf. It duorre net lang doe joech er foar dat er pine yn 'e holle hie en hy naem ôfskie fan 'e gasten. Hy hie Jiskepûster nei ôfrin freegje wollen hwa't se wie en hwer't se wei kaem, mar dat wie misbiteard. Lykwols, de oare wyks soe it wer bal wêze. Hy tocht, as se wérkomt, ás se werkomt, dan sil ik it al oars oanlizze.

De oare moarns, doe't Jiskepûster dêr wer lei to krûpen, doe fornaem se it wol: de kalfsusters en de stiemem, se wiene alle trije prot. It wie it âlde wiif danich yn 'e wei, dat dat frjemde frommis safolle moaijer yn 'e klean wie as har dochters. Mar dêr soene se hwat oan dwaen! Der waerd gjin jild skroomd om de twa fammen ek nei dy alderlêste moade op to pronkjen - allinne de juwielen moasten neimaek bliuwe, hwant echte dat koe de brune net lûke. In gravinnekroantsje kaem har ek net ta, mar it hier lieten se tige moai opmeitsje, dat it like noch hwat mear as de oare kearen. Dat doe't se wer forskynden, tocht de prins al, dit binne ek wol in pear kreaze froulju; hy forseach him der hwat op. Lykwols, se murken wol dat er de rjochte oandacht net foar har hie - hy seach út nei de ûnbikende fan it foarige hofbal.

Mar it waerd noch letter mei har as doe en hy hie har al trochskreaun, doe kaem se doch noch. De muzikanten spilen diskear troch, mar de douns wie noch net út of de prins sette op har ta. En hy liet har net los. De hiele joun dounse er net wer mei in oarenien; as se in douns oersloegen bleau er njonken har sitten, sa bang wie er dat er har út it each forlieze soe. Mar doe't it moai nei tolven bigoun to rinnen, tocht Jiskepûster by harsels, blikstiender, hoe kin 'k loskomme? Hy hâldt my hyltyd beet! Dat se sei: ‘Ik krij wol in bytsje toarst. Hwat haw ik sin oan in glês wyn’. De prins bistelt foar har en foar himsels in glês wyn, mar wylst hy sines opdrinkt, pykt hja der ûngemurken út. Hals oer de kop fljocht se by de treppen del, en bringt se net ien fan har glêzen skuontsjes wei! Mar it wie sa koart foar tolven dat se koe it har net oan tiid dwaen en sykje it wer op. Se stapt yn 'e koets en mei sette de skimmels ta en út in fjouweren giet it op hûs yn. Sa gau as de prins der erch yn hat, dat se net mear neist him sit, stout er nei de doar ta, mar se is fuort. Jiskepûster hie foar tolven de klean wer oer de holle en alhiel op 'e snaren wie se to plak.

De oare moarns wiene de kalfsusters min to brûken, hwant nou hiene se wol yn 'e rekken dat foar har de kaert forjown wie. De prins tochte, ik moat yn nije wike noch mar in bal hâlde en dan lit ik stikemwei de doarren fêstdwaen, dat se der net út komme kin, hwant ik wol witte hwer't se wei komt! Mar ja, de oare wyks kaem se net. De oare fammen wiene sadwaende earst tige op 't skik, mar se murken al

[p. 135]

gau dat it sin by de prins net to bêst stie; hy koe him net bigripe, hwer't dy moaije faem bleau. Doe seine se tsjin him, miskien kin se wol net komme, omdat se har skoech mist - hwant de lakeijen hiene dat skoechje foun. Hy sei, dan moat ik mar sjen, dat ik har oars fyn. Hy rieplachte der mei syn âlden oer, en doe sei syn mem: ‘As wy nou ris trije man it fjild yn stjûrden om to sjen, hwa't de skoech past’.

Trije man reizgen it fjild yn, by it foarname folk lâns. Se hiene al twa dagen op in paed west, mar der wie gjin faem dy't de skoech paste, altyd wie er to lyts, en by de measten fiersto lyts. De tredde deis kamen se ek by de rike hear. Nou, dy styfdochters moasten him wol trije kear sa great ha. Dêr hiene de trije mannen noch al hwat kwinkslaggen oer by it fuortgean, en doe lei Jiskepûster dêr oan 't paed to túnwjudden. Se seine, heal út 'e gek: ‘Jonge, pas dou him ek ris, jongfaem!’ ‘Binne jim net wiis’, sei ien fan 'e kalfsusters, ‘om dy todde sa'n moaije skoech oanpasse to litten!’ Ek it âlde wiif hie der hwat oer to snakken. Doe krigen de mannen der krekt aerdichheit oan, ek al om dy snichels fan froulju efkes op 'e kast to setten, dat se lieten Jiskepûster yn 'e skoech stappe - en paste dy net!

Nou, dêr sieten dy mannen hwat mei. Se hiene dat kreaze frommis ek wol sjoen op it bal, en dêr like dizze neat op, dizze wie smoarch en ûngedien. Mar se moasten har meinimme, dat wie 't bifel! Dêr spuiden de trije dames raer guod oer. Hwat moast sa'n swartseldoaze nei 't hof! Se mocht al bliid wêze dat se hjir arbeidzje koe. Né hear, dat gong oer! Mar tafallich kaem dy min dêr. It hiem wie har oars forbean, en se stjûrden nou de hounen ek al op har ôf, mar dy koene har noch wol en slikken har de hannen. De amme hearde hwat der geande wie. Dy sei: ‘En dou giest der al hinne!’ De froulju rôpen in pear húsfeinten en dy snuorren de min fan 't hiem ôf. De juffers driigden Jiskepûster noch, dêr't de manlju by stiene: ‘Haw it hert ris en gean mei, dan komst der fan nacht net wer yn!’ Hwant se bigriepen wol, dat se dan yn in forkeard deiljocht by de prins kamen to stean. Sadwaende rekken de trije mannen sûnder Jiskepûster fuort.

Mar de jouns, net iens mâlle let, pykte se der tusken út, sa út it wurk wei, nei de min ta. It wie dyselde jouns wer bal. De twadde kears dat se der west hie, hie se al wer moaijer yn 'e klean west as de earste, mar it koe net lykje by hwat se nou oan krige! Mar doe sei se: ‘De mûzen en de hamster binne hjir net en it is ek to ljocht om se op to heljen’. ‘Dat is neat allegear’, sei de amme, ‘ik haw al nei de stalhâlder west, dy sil dij bringe’. ‘Ik sjoch der wol tsjin oan, amke!’ klage Jiskepûster. ‘Witst hwat, dan gean ik mei as dyn selskipsjuffer’. Dat de amme forklaeide har ek knap en dêr rieden se togearre hinne.

En doe komt se dêr op ien skoech en ien sandael op it hofbal, hwant de trije mannen hiene dat oare skuontsje wer meinommen en oan 'e prins jown. Hy sjocht har sa gau net ynkommen of hy rint op har ta en lit har yn 'e skoech stappe. En klear wie 't, dy paste fansels. Dy mannen hiene him wol forteld dat se ien troffen hiene dy't dy skoech paste, mar, seine se, dy waerd fan Jiskepûster neamd en dy koe 't noait wêze. Mar se soe joun al op 't bal komme, hie de amme harren noch forteld, doe't se fan 't hiem ôf wiene. En ek dat se de dochter fan 'e graef wie. Nou, it blykte dan doch deselde to wêzen, dy Jiskepûster en dizze moaije faem. De prins frege har fuortdalik op it bal oft se mei him trouwe woe, en dat naem se oan. ‘Mar’, sei se, ‘ik kin joun net werom, hwant se wolle my net wer binnendoarren ha’. De prins sei: ‘Dat is neat allegear, wy hawwe hjir keamers genôch’.

De oare moarns doe miste Jiskepûster fansels op it kastiel en har stiemem en har

[p. 136]

kalfsusters loerden al wakker oft se ek yn 'e tún omhinge, mar se wie nearne to finen. It waerd middei, doe wie se der noch net. En dyselde deis hearden se, dat de flaggen op it keninklik paleis stiene en der rieden herauten om, dy kundigen de forloving fan 'e prins oan en makken bikend, dat de kening de jouns it jonge pear op it balkon fan it paleis oan it folk foarstelle soe. De trije froulju op it kastiel wiene min to brûken, mar de nijsgjirrigens dreau har de jouns doch nei de stêd; sels de heit gong mei.

De hiele stêd hong fol flaggen en de keninklike kapel spile op it plein en doe waerd der ôfroppen, dat de kening de proklamaesje foarlêze soe. It wie deastil doe't er de namme en de titel fan syn oansteande skoandochter neamde. Mar Jiskepûster hie mear as ien titel en dit wie ien dy't oars noait neamd waerd, dat dy't der fan it kastiel wiene, hiene der noch gjin erch yn, hwa't de nije prinses wie. Doe gongen de kening en de keningin elk oan in kant en it pear forskynde op it balkon. Nei it earste jûchhei fan it folk, kaem de prins nei foaren en bitanke mei koarte wurden. Doe moast ek de nije prinses efkes bitankje, en sadré't se dy har stimme hearden, bistoaren de stiemen en de kalfsusters, hwant dat wie Jiskepûster har stim! Se hâldde in aerdich taspraekje, dêr't se ek noch yn neamde dat se dan wol Jiskepûster neamd waerd. Dat hat de stiemem lykwols net mear heard, hwant dy wie al flaufallen en dy hawwe se dêrwei tôge. Har heit pykte der stikemwei tusken út. De stiemem waerd yn 'e wein sjoud en doe is se mei har dochters nei hûs riden en dêr ha se har dea ergere.

Nei de prinses har taspraek kaem der gjin ein oan it jûchhei-roppen. Mar op 't lêst naem de prins it wurd noch wer en doe makke er bikend, dat er mei trije wike trouwe soe mei Jiskepûster - omdat se dat neamd hie brûkte hy dy namme ek. Letter binne se kening en keninginne wurden fan dat lân, mar al hoe moai as se wie, de keningin is de skiednis yngongen as Jiskepûster.