|
| |
Jan Healbaerch de Earste
It wie op in moaije simmerjoun dat in frou noch hwat foarhûs siet. Har man arbeide by in greate boer, sels hiene se allinne mar hwat lytsfé. Se hie twa dochters, mar se woe bidroefde graech in soan ha. Har man wie net ien fan 'e nofliksten, hy hie mar ien prakkesaesje: jild oerwinne, hwant hy woe great boer wurde, mar der wiene de fortsjinsten net neffens.
Sa't se dêr yn it moaije waer siet, kaem der in âlde frou lâns en dat like sa op it each in tige freonlik, guodlik minske. Se koe har net en hie har ek noait earder sjoen. Dat âld minske sei: ‘Jo koene wol mei it iene of it oare sitte to tillen - jou gesicht stiet sa wémoedich’. ‘Sitte to tillen’, sei se, ‘dat is tofolle sein, mar myn moed haw ik ek net rjocht’. ‘Hwat mankearret der dan oan?’ ‘Ik woe sa bidroefde graech in soan ha en dy wol net komme. Ik gean faek nei de pryster ta, ik jow wol jeften, mar it is krekt oft de himel fan koper is’. ‘Nou’, sei de âld frou, ‘dêr is doch wol hwat oan to dwaen’. ‘Oan to dwaen?’ antwurde de frou, ‘mei in jiermannich bin ik boppe de jierren’. Doe frege it frjemde minske: ‘Hwat ha jo der foar oer?’ De frou hie in medaljon om en se murk wol, dat it âld wyfke dêr de eagen net ôf hâlde koe. Doe sei se: ‘Goud- en sulverspullen haw ik net, jild ek net. As der al in pear sinten binne, keapet myn man der in skiep of in geit foar. Né, ik haw oars net as dit medaljon; dêr bin ik wol hwat wiis mei, it komt fan myn oer-oerbeppe en ik haw it fan ús mem erfd. Dat medaljon giet in geheimsinnige krêft fan út, wurdt der sein: dejinge dy't it draecht, wurdt bihoede foar rampen en ûngelokken. De pryster hat it segene destiids en doe is dat der by sein. Dat dit is it iennichste fan wearde dat ik bisit en ik hingje der oan’. De âld frou koe de eagen der net ôf hâlde en sei: ‘Dan
| |
| |
wol 'k mei jo ruilje. Jo krije in soan, en ek yn koartens, mar dan moat ik dat medaljon ha’. Mar dêr wie de frou noch net oan ta. ‘Nou’, sei it âld wyfke, ‘dan giet it oer - ik it medaljon net en jo gjin soan’. De frou leaude it âld minske, se hie sa'n fortroud, ynnimmend gesicht, en it like har iennichste kâns to wêzen. Se tocht, it is grif in goede fé of sokssahwat. Dat sy makke it medaljon los en joech it de âld frou. Dy die it fuort om en doe waerd se ynienen hastich. ‘Moarnier ha jo in soan - set de widze mar klear’, en meiïen stiek se ôf. De frou tocht, hwat ik hjirfan sizze moat, ik wit it net! Tsjin har man praette se der net oer, dy soe wol sizze: ‘Hwatfoar merakels hellest nou út, nou hast dat ding ek noch weijown’.
De oare moarns, se koe har eagen net leauwe, lei dêr in moai lyts jonkje yn 'e widze! Har man wie al fuort, mar sa gau as er de jouns thúskaem, liet se it him sjen. Nou ja, hy wie der al bliid mei, mar hy sei ek: ‘Al wer jn fretter mear, sa wurde wy fansels noait great boer’. Mar de frou wie der tige wiis mei. Lykwols, der wie ien ding dêr't se net mei har man oer praette. Doe't se de moarns it jonkje de klean oan dwaen soe, doe seach se dat er in bargesturt hie. Dêr waerd se al efkes kjel fan fansels, mar se tochte, as ik nou in goed skerp mes krij en ik snij him der fuort ôf, dan bigroeit it wol. Dat se hâldde it mes tsjin 'e muorre oan, om it op to skerpjen, en doe der mei oan 't snijen. Mar it wie krekt oft se stieltrie ûnder it mes hie, mei gjin mooglikheit koe se dy sturt der ôf krije. Nou, se tochte by harsels, dat is net sa slim. As ik him de klean oan ha, dan is der net ien, dy't it sjocht en ik pas wol op en doch him de klean net út dêr't in frjemd by stiet. Har man naem dy jouns fierder ek net iens folle notysje fan it bern. Hy wie wurch fan it arbeidzjen, dat hy skeat al gau op bêd en der waerd fierder net oer praet.
De oare moarns wie it de frou har earste om nei de widze, mar doe bisaude se - it hiele jonkje wie fuort en der lei in lyts bichje yn 'e widze. Se waerd lilk en se soe it in tik jaen mei de tange, mar it barchje seach har sa trouhertich oan, dat se koe it ek net oer har hert krije. Se die him yn in koer op hwat strie en sette him yn in apart hokje, dêr't gjinien by komme koe, hwant se woe it winlik noch net wêze, ek foar har man net, dat se har de jonge ûntstelle en har mei in bigge opskypje litten hie. Se brocht it bichje al ris in pantsjefol molke, hwant se koe it net forhongerje litte. Dêr gong dy dei sa mei hinne. Oanrin krigen se net, hwant se wennen op 'e romte. Doe't har man de jouns thúskaem, hie er syn nocht wer en hy frege net iens nei it jonkje.
De nachts koe de frou net bêst sliepe, it gefal mei it jonkje lei har dreech, en de oare moarns wie se der al ier en bitiid ôf, hwant se tocht, it barchje sil wol forlet ha. Mar doe wie de skrik noch greater, hwant it barchje dat miste út 'e koer. Mar it jonkje lei wer yn 'e widze! Nou ja, tocht se, dejinge dy't him omruile hat, sil der wol spyt fan krige ha en doe hat er it jonkje werombrocht. En fierder wie se bêst op 't skik. De jouns liet se har man de jonge wer sjen, mar dy taelde der amper nei en kroep wer ûnder de tekkens.
Se komt de oare moarns wer en dêr leit fordoarje dat bichje wer yn 'e widze! Hie 'k der fannacht mar by bleaun! tocht se. Dan hie 'k sjen kinnen, hwa't him dat lapte. Hawar, de bigge kaem wer yn 'e koer. Se hie de stille hoop, dat de omruilers de oare nachts werkomme soene. Dy jouns kaem har man tige let thús en joech him fuort del, mar de frou helle de koer mei it bichje, sette it yn it keammerke dêr't dan oars it jonkje stie en gong der by sitten.
| |
| |
Nou, de klok sloech alve ûre, hy sloech healwei tolven, mar der kaem net in kop om hûs en hear. Se seach yn 'e koer en it bichje lei rêstich to sliepen. Mar doe't de klok yn 't tarieden rekke fan 'e slach fan tolven - hy rammele der oer, hwant it wie al in âld erfstik - doe bigoun dat bichje to triljen yn 'e koer. Se tocht, dat beestje kin grif net oer it lawaei fan 'e klok. Mar it waerd noch slimmer doe't de klok syn plicht die en tolve slaggen sloech. Och! It stumper koe wol termynstûpen krije! Se naem it op, en it wie krekt oft it kâld wie. It bigreate har en se biwuolle him yn har wollen skelk. Mar doe't de klok it slaen dien hie, dat er hielendal útteld wie, doe fielde se troch de skelk dat it barchje stil waerd. Hy koe wol dea wêze! Dat bigreate har noch mear, hwant it wie altyd sa'n freonlik barchje, hy koe har sa lodderich oansjen. Se die de skelk der om wei en doe skrille se der fan, hwant it wie har jonkje wer. Doe krige se dan foar it forstân, dat it berntsje bitsjoend wie. En alle nachten hie men itselde - de iene kear foroare it yn in bigge en de oare kear yn in jonge.
It bern - Jan wie de namme, nei syn heit - waerd njonkenlytsen greater. Doe't er rinne koe, gong se wol mei him út to kuijerjen en och, och, och, alleman seach har efternei, hwant it wie sa'n alderivichst leaf, freonlik, blier jonkje. Hy waerd noch greater en doe learde syn mem him lêzen en skriuwen - skoallen wiene der doe noch net yn dy kontreijen, it is ek al gâns in tiid lyn. Syn heit taelde sa'n bytsje nei de jonge, dat it foel him net iens op dat er him mar om 'e oare dei seach.
Mar doe op in kear moast de man om hûs hwat meane, sadwaende bleau er thús fan 'e boer, wylst Jan syn bargedei hie. Syn mem hie him dan yn in hok, en moast syn heit net tafallich hwat út dat hok helje! Hy frege de frou: ‘Hoe komt dy baerch hjir?’ Ja, se loek oan 'e skouders. Hy sei: ‘Ik freegje, hoe't dy baerch hjir komt? Hwat woest dêrmei? Woest him slachtsje of moat er forkocht wurde?’ Se sei: ‘Gjinien fan beiden’. ‘Nou, dat is ek hwat moais! It fleis is tsjintwurdich allegear like djûr, en dy baerch is al safolle mânsk, dy kin wol slachte wurde’. Doe bigoun se to skriemen en skriemendewei die se it forhael. Mar har triennen makken de man neat weaker: ‘Wel, smoarch frommis datste biste, dou hast my fan alles wysmakke. Hwat tochtste, dat ik myn switdruppen falle lit om in baerch oan 'e kost to helpen? Der út dat ding!’ ‘Jamar’, sei se, ‘hy moat doch plak ha’. Mar hy giet nei de beamwâl ta, nei de boskwâl, hy wrikt der in swiere kneppel út en dêr huft er de baerch mei op 'e hûd. Mar de frou smiet de doar iepen, dat de baerch spatte der út en dy de bosk yn. De man der efteroan, mar hy koe dy baerch net birinne. Doe driigde er de frou mei de kneppel en hy sei: ‘As er hjir werkomt dan slaen ik him dea - né ik fang him leaver, hwant dan kinne wy him opfrette!’ Der foelen frijhwat wurden oer, mar hoe't se skriemde en bisocht him út to lizzen, dat it in jonge wie, syn jonge, dy't bitovere wêze moast, hy loek him der neat fan oan: ‘Ei, gean wei mei dyn forhalen, dêr leau 'k neat fan’.
De oare jouns, doe't de man al wer sliepte, kaem Jan yn syn minskegedaente en naem ôfskie fan syn mem, hwant hy doarst net wer thúskomme. Hy koe amper rinne en hy wie blau en iepen fan 'e kneppel dy't er as baerch oer 'e bealich hawn hie. ‘Gean mar fuort, jonge, en sjoch mar datst oan 'e kost komste’. Hy sette de bosk yn, stadichoan fierder, hwant hy mijde de minsken. As minske die er noch wol ris in hantaest by in boer (sa great wie er al), mar de oare deis moast er him wer fansiden hâlde. Lykwols, as 't krap omkaem, koe er him yn bargegedaente better rêdde as hwannear't er minske wie, hwant as baerch friet er alles, woartels, ikels en
| |
| |
al sok spul mear, dêr't er as minske wol oan hie. Sa waerd er linkendewei noch wer greater, in grouwe baerch, of oars in fiks jongkeardel.
Op in kear - it wie in hiel greate bosk en hy wie al fier fan hûs - doe kaem er by in âlde klinte. Hy tocht, hea, sitte hjir noch minsken sa djip yn 'e bosk? Of soe hjir nimmen yn wenje? Hwant dan hie ik nachts better forskûl as dat ik yn 'e bosk liz. Hy wie yn syn bargegedaente en as baerch wie er net sa dryst. Mar hy weage it doch en rin dêr om hûs hinne. En ja, der stie in glês iepen en krekt as hearde er hwat, en der brânde ek in fjûr. Omdat it hûs biwenne wie, soe er gau wer fuort. Mar hy wie krekt to let - der waerd him in strûp om 'e strôte goaid en hy siet fêst. In âld wiif kaem foar 't glês: ‘Sisoa, myn jonge, ik ha lang nei dy útsjoen, mar nou ha 'k dy doch to pakken. Dit moast dyn mem ris witte! Ja, ik wit wol hwastou biste. Sjoch, dit medaljon ha 'k har doe ôftroggele en dat biwarret my foar alle mooglike ûngelokken en jim mem is 't kwyt. En ik haw in earrebarre in bern ûntstellen dat nei de buorren soe en dat ha 'k jim mem brocht. Dat bistou, mar ik ha dy de oare nachts omtovere datst in baerch waerdste en bleauste. Mar dou hast knap spek set, jonge! Dat ik sil dy moarn slachtsje, hwant ik bin sljocht op dat minske-bargefleis’.
Nou, dêr siet Jan. Hy hoartte oan 'e strûp, mar hy smoarde himsels earder as dat er loskaem. Hy seach dat der in gammel bêd yn 'e keamer stie mei droege blêdden der op; dêr soe dat âld wiif wol op sliepe. Se stapte ta 't finster út en sleepte Jan mei. Hy sette de poaten al to skoar, mar it joech him neat, dat âld wyf moast ôfgryslike sterk wêze. Se die de hoksdoar iepen en ien hoart doe stie er midden yn 't hok. Hy tocht, it is de duvel syn moer of it is in hekse, ien fan beiden. Se striek de skoattels oan 'e bûtenkant op 'e hoksdoar; hy koe se wol sitten sjen, sa ticht wie dat hok net, mar as baerch koe hy der net by komme om se der foarwei to dwaen.
Hy moast earst hwat oan 't tsjuster wenne, en doe hearde er hwat kreunen. Hy frege: ‘Binne hjir mear?’ ‘Ja’, kaem der efter út it hok wei. Doe lei dêr noch in baerch. ‘Bistou hjir al lang?’ ‘Né, in goed wike’, sei de oare baerch' en dy fortelde, dat se (it wie in sij) hjir al jierren yn 'e bosk omswurven hie, mar de foarige wyks wie se to ticht by it âld wiif har hutte kommen en doe hie dy har in strûp oer de kop smiten en yn 't hok treaun. Nou hie se al in deimannich hongerlappe, hwant it wiif hie sein: ‘As ik dy doch slachtsje, hoechst ek net safolle fretten mear’. De baerch wie der siik fan en sa larderich as 't mar koe. ‘Dus se wol dy ek slachtsje, dat hat se my ek tasein’, sei Jan. ‘Ja, moarn’, antwurde de oare baerch; ‘it soe in feest foar har wurde’. ‘Ja, greater feest foar har as foar ús’, sei Jan, ‘mar safier is 't noch net, dat rêdt se der fuort net ôf’. ‘Pas mar op’, sei de oare, ‘dou hast it mei in hekse to rêdden. Ik ha fan it folk hjir yn 'e omkriten opheind, dat se al mear as trijehûndert jier âld is en dat se noait dea giet. Ja, der moat ien middel wêze om dat wiif dea to krijen: as immen har trije kear goed mei in bargesturt yn 'e eagen slacht, dan hat se der west. Mar wy kinne net slaen mei ús poaten en hwer krije wy in bargesturt wei? Ja, ús eigen, mar as dy ôfsnijd wurdt, hat se ús de hals al útsnijd. Gjinien kriget de kâns; sa gau as de siken der út binne snijt se de sturt der ôf en fret him dalik rauwei op mei hûd en hier. Dan is der net ien dy't har der mei to nei komme kin en sels hat se in lekker hapke’. ‘O’, sei Jan, ‘nou, ik bin bliid datst it my fortelste’. De oare baerch hie net folle mear to keap, dy wie to ynein.
Lang om let waerd it hielendal tsjuster. It âld wiif kaem noch ris mei in lampke en skynde troch de kieren hinne, se nokkere fan wille. Jan hie dat wol opmurken, de oare net, dy slommere sa'n bytsje, en dan skriemde se hwat yn 'e sliep. Doe - de
| |
| |
klok bigoun to slaen: tsien ûre, healwei alven, alve ûre, hwant hy koe yn 'e fierte in toersklok hearre. It waerd healwei tolven. Noch in lyts skoftke, tocht Jan, dan sil 'k it mei it âld wiif yn 'e kant sette. Der forroun noch in healûre. De earste slach rôlle en doe fornaem Jan it al, hy bigoun wer to triljen. En doe't de tolfte slach weistoarn wie, doe wie Jan wer jongkeardel, bihalven dat er noch altyd syn bargesturt hie. Mar de oare baerch lei noch to dommeljen en skriemde nou en dan yn 'e sliep. Hiel foarsichtich rikte Jan mei de hannen nei bûten, op 'e taest foun er de skoattels, mar dy sieten tige fêst, it wie in toer om se der ôf to krijen sûnder leven to meitsjen. Mar hy die syn bêst noch ris, en dêr klikten se hinne. De oare baerch skrille efkes en skriemde lûder, mar wekker waerd se net.
Jan slûpte nei bûten. De hoksdoar liet er wiid iepenstean en doe strúnde er om it hûs hinne. It âld wiif hie noait in doar op slot, se wist wol dat it geafolk fjûrbang fan har wie. Jan komt by har yn 'e hûs en dêr leit se, alhiel ûnder de blêdden, krekt de kop der boppe út. Jan sjocht it medaljon fonkeljen; hy wist der fan, syn mem hie him der fan forteld en it muoide har altyd noch dat se it kwyt wie. Jan wit ek hwat krêft it hat, dat hy slûpt op har ta, heakket it hiel hoeden los en hinget it himsels om 'e hals. En mei falt him de bargesturt ôf - de bitovering is út!
De hekse hie noait oars witten as dat er altyd baerch wie, mar troch de frommens fan syn mem hie de bitovering mar heal fan krêft west, de iene dei al en de oare net. Jan kriget de bargesturt gau op fan 'e flier en hy jowt der har in klets mei yn 't gesicht, dat de âlde hekse wurdt fan pine wekker en jankt moard en brân - se wist net hwat har oerkaem. En se krige fuort wer in feech dy't raek wie, it bloed spatte har út 'e eagen wei. En frjemd - de beammen, alles rûsde en gûlde, wylst it fan to foaren stil waer wie. Alles dreunde, de hiele hutte gong hinne en wer ...
De oare baerch, dy't noch yn 't hok lei, waerd der wekker fan en socht en die om har hinne hwer't har maet wie, hwant se moasten der út. Mar hy wie der al út - nou forûngelokket er miskien ek noch, tocht se, hwant hwat bart hjirre? Dy baerch makke dat se bûten it hok kaem. Se kaem dêr njonken hûs; it âld wiif hie de glêzen altyd op in kier stean en doe seach se dat it dêr ien gloede wie. By har yn 't hok hie giel ljocht west, mar doe't se bûtendoar kommen wie, hâldde dat giele ljocht op. Mar dêr by de hekse yn 'e hûs skynde it allegear rôze.
Doe seach se dêr in jongkeardel stean. Se wist net dat it Jan wie, hwant dy koe se net oars as dat er ek baerch wie. Mar Jan stie dêr en hy seach it âld wiif oan; hy tochte, nou moat ik op 'e lêste slach passe - dat fielde er by ynstinkt - hwant it âld wiif sette alles op alles om him lytsman to meitsjen. Dat hy wachte de gelegenheit ôf om in goede tredde slach to slaen. De baerch dy't it fan bûten seach, tochte, ik woe dat er mar tasloech! Mar dat dyng er net. En it rôze ljocht yn 'e keamer waerd read en sa skel, dat hy koe it eigentlik net oan 'e eagen forneare. Dat die it âld wiif mei har toverkunsten, om him to forbjusterjen. Mar hy biet op 'e tosken om har yn 'e gaten to hâlden. Sa stie er dêr in set. En doe tocht it âld wiif, hy wifket hwat - ik krij de kâns en dêr lake se ynwindich al om. Mar Jan fornimt dat se justjes har oandacht kwyt is, en dy jowt har in gisel, hy slacht har yn ien kear fan it wrakke bêd ôf. Doe wie it in freeslik needwaer bûtendoar. De beammen, se bûgden oer alle kanten, de fûgels en de oare dieren yn 'e bosk, se raesden it út. It wie net liker as soe de wrâld forgean.
Doe ynienen waerd it stil, mûsstil. It reade ljocht gong fuort en der kaem in hiel sêft grien foar yn 't plak. De hekse wie dea. Nou, dêr wie neat oan weijown, it
| |
| |
bigreate Jan net. Hy dyng de eagen in amerij ticht, dat wie him nofliker nei dat skelle ljocht.
Hy slacht se wer op, en doe freget er him ôf, hwer bin 'k hjir? Hwer bin 'k hjir nou! Doe stiet er yn in greate seal en der rint in jong frommis foar 't glês lâns. Hy tinkt, hwer komt dat moaije jonge frommis hjir sa ynienen wei? Hy wreau him de eagen út - dreamde er ek? Né, hy wie wekker. Mar mei klikt de doar en dat frommis komt der yn. Se sjocht him efkes forheard oan en fljocht him om 'e hals. Se ropt: ‘Hwat binne wy gelokkich!’ Hy hearde it oan 'e stim - dat wie de baerch! Doe wie dat in prinses dy't ek bitovere west hie.
De fûgels en de oare dieren wiene wer stil wurden en de prinses die har forhael: ‘Sjoch, jierren lyn bin ik troch dy âlde hekse bitovere en ik ha noch sjoen dat se ús folk deamakke; doe hat se my yn 't hok treaun, hwant se woe my slachtsje, mar ik bin ûntglipt. Wy hiene elkoar hjir bêst treffe kinnen yn 'e bosk, dou en ik, mar dat is net bard’. En doe stie dêr in prachtich rom kastiel op it plak dêr't sa krekt dy âlde hutte noch stien hie. It bargehok dat wiene hynstestâllen; dêr stiene de hynders wer yn. Dêr't niis wyldernis wie, om 'e hutte hinne, lei nou in prachtich park, hwant alles wie wer yn 'e âlde foegen kommen. Tsjin 'e joun kamen der boaden, hynstefeinten, lakeijen, tsjinstfammen, kokenfammen, fan alle folk dat op sa'n kastiel thúsheart, mar men seach gjin âldere minsken - dy wiene yn dy jierren stoarn.
De oare deis rieden Jan en de prinses alles op it hynder bylâns. De boeren arbeiden op 't lân, alles wie wer gewoan. Doe woe Jan dan mar ris nei hûs, om to sjen hoe't it der dêr by stie. Mar de prinses sei: ‘Wy binne op in frjemde manier oanmekoarren kommen en it is ek mar bêst dat wy bymekoarren bliuwe. Ik sjoch net nei in oare feint om en astou net nei in oare faem omsjochste, dan kinne wy wol trouwe, om my fuort yn nije wike’. Dat like Jan ek wol goed ta.
Doe waerd der brulloft hâlden en Jan waerd kening. Mar doe't de feesten oan 'e kant wiene, sei er: ‘Nou woe ik dan doch wol ris witte, hoe't it mei myn folk ôfroun is’. ‘Nou’, seit sy, ‘dan sykje wy se op’. Doe reizgen se mei in wein, mei hynders der foar, hwant se wisten net hoe fier as se moasten. Jan tocht dat it mar in eintsje wie, mar dat pakte oars út. Se kamen fier bûten de grinzen fan it keninkryk (it wie ek net sa mâlle great) torjochte en dêr founen se syn folk. Syn heit wie stoarn - nou, dêr krige Jan gjin triennen fan yn 'e eagen, hy fielde de stokslaggen noch dy't er as baerch oer de bealich hawn hie. Syn mem wie út 'e skroeven fan blydskip. Syn susters wiene troud, mei gewoane arbeiders. Allegear kamen se der op oan setten en wiene bliid mei. De beide sweagers binne meigongen en hawwe yn syn ryk in goede post krige by it bihear oer de bosken. Syn mem is noch stokâld wurden. De nije kening en keninginne krigen bern en binne ek tige âld wurden. Mar altyd, hoe lang it ek lyn wie, waerd der feest hâlden op 'e dei dat se út it bargehok forlost wiene. It folk wie ynnommem mei kening Jan. Jan Healbaerch de Earste, sa to sizzen. En grif ek de Lêste.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd