De ring fan it ljocht

Fryske folksforhalen

It testamint

Der wie ris in boer, dy wie altyd âldfeint bleaun. Op 't lêst waerd er âld en krebintich en hy fielde dat de ein tichter by kaem. Famylje kaem der noait net folle by him oer de flier, it wie hwat in ienselvich man. Hy hie twa arbeiders. De iene, de âldste, hie al lange jierren by him arbeide, de oare gâns koarter. De âldste hie twa bern en dy wiene al ta de doar út, mar de jongste hie in greate húshâlding en dêr soppe it net sa rom. De beide arbeiders hiene in goed plak by de boer, in bêste bihanneling, mar se fortsjinnen net in lang ein.

Doe't de boer minder waerd, kaem de famylje opsetten. Hy tocht, ik haw it wol yn 'e rekken: it is omke foar en omke nei - as ik skielk de eagen ticht doch, bigrave se my mei plezier en hja strike it erfskip op. Dat gun ik har net. It is leau 'k de baes en meitsje de pleats en myn oare eigendommen elk foar de helte mar ta oan myn beide arbeiders; dy hawwe noch wol hwat oan my to goede. Dat hy liet de notaris komme. Dy makke it testamint op en dat bleau op 'e pleats en waerd opburgen yn ien fan 'e kammenetsladen.

It kaem safier hinne, de boer waerd bêdlegerich en it wie wol to sjen, hy soe der net wer fan opkomme, hy wie útlibbe. Se hiene wol in faem op 'e pleats, mar och ja, dat wie noch in jong ding, boppedat hie dy de hannen hast al fol mei de melkerij en hwat dêrmei anneks wie. Doe kaem dan de âldste arbeider syn frou, dy't oerdei doch nimmen yn 'e hûs hie, op 'e pleats om foare de boel mei to regeljen en hwat op 'e âld boer to passen. Der wie nou ek folle mear oanrin fan syn famylje. Se tochten, ús koarn bloeit sa stadichjesoan, en it duorret mar in deimannich mear dan is 't ryp.

Yn dy dagen kaem de âldste arbeider ek wol gauris efkes yn 'e hûs rinnen en dy

[p. 47]

wie wakkere nijsgjirrich fan aerd. Hy wist wol dat de boer doch net mear fan it bêd kaem, dat hy sneupte ek wol yn syn papieren om. En fordoarje, fynt er dêr dat testamint net! Nou, dêr wie er de earste eachopslach danich mei yn 't skik. Doe't er de jouns thúskaem, fortelde er it syn wiif: dat en dat ha 'k foun yn 't kammenetslaed. Nou, dat minske wie der ek tige mei ynnommen. In heale pleats, dat wie hwat foar arbeiderslju! Mar de nachts koe er der net fan sliepe en hy tochte by himsels: as ik dy pleats nou allinne krige, hie 'k der gâns mear oan as nou't ik him parte moat mei myn maet. Feitlik komt er my ta, hwant ik ha hjir fierwei langst arbeide. Hy praette der mei 't wiif oer, en dy sei: ‘Ja, dou hast gelyk - de pleats komt dy ta’.

De oare deis seagen se it wol: de boer soe it net lang mear meitsje. Dat it wie wol fortroud en sykje dat testamint wer op. De arbeider hie op skoalle in goede master hawn, hy koe wol aerdich mei de pinne omgean, dat hy foroare it testamint safolle, dat de pleats kaem op syn namme to stean. De jongste arbeider koe by him bliuwe en dy krige twahûndert goune op 'e hân. De oare moarns lei de âld boer it ôf. Famylje wie der de nachts ek al kommen, hoe ha jo dat - en doe krige de âldste fan 'e omkesizzers de kaeijen en die it kammenet op slot. Dat gjinien koe der mear by komme.

De deis fan 'e bigraffenis komt de notaris ek en nei ôfrin geane se nei de pleats en doe kriget de notaris de kammenetskaei, nimt it testamint der út en lêst it to foaren. De famylje breinroer, dat se net in sint krigen. Se rôpen: ‘Dy âlde stjonkert, men soe him forskutjasse litte!’ Dat de famylje rekket hals oer de kop fuort en de beide arbeiders bliuwe efter. De notaris bitellet de jongste arbeider syn twahûndert goune út, en de oare arbeider kin op 'e pleats bliuwe, hwant dat wie nou sines. De notaris wie al in man op hege jierren, it skerpste wie der al ôf, fan syn eagen en fan syn forstân beide, dat hy hie net merkbiten dat it testamint foroare wie.

De iene arbeider kaem sadwaende op 'e pleats en de oare bleau arbeider by him. It duorre net lang, doe bigoun de nije boer him al to fielen. Hy socht omgong mei de oare boeren, mar hoe gong soks foarhinne yn 'e boereformiddens! Sa'n nijmakke boer waerd net foar in hielenien oansjoen. Mar de man sette alles op alles om boer mei de boeren to wurden, en oars syn wiif wol, en och, jild makket in soad goed. Hy sette in heech krop en bigoun op syn arbeider del to sjen en dy waerd forhûddûke. It wie in goede man, dy arbeider, mar men kin in pod wol salang traepje dat er barst. It wie al in pear kear op spul útroun. De nije boerinne wie tige pronksk wurden, dat dy woe de arbeider ek net mear yn 'e hûs hawwe, it húsrie wie to moai. En de boer bigoun der in hekel oan to krijen, dat er dy arbeider hyltyd foar eagen hie - it brocht him alle dagen op 'e nij hwat yn 't sin dat er leafst forjitte woe. Doe praetten hy en de boerinne de hjerstmis ôf, se soene de arbeider dien jaen. De beide bern tsjinnen nou net mear by in oar, dy waerden greater, sadwaende koene se it mei eigen folk wol rêdde. De arbeider krige dat boadskip en boppedat de oansizzing, hy moast de oare moarns út de went wei, hwant de boer woe it arbeidershûs forkeapje, it frege tofolle oan ûnderhâld. Dêr siet dy arbeider. Hwer moat er wurk fine? Der wie net in boer dy't foar de winter in nije arbeider woun. It soe hongerlapjen en kjeldlijen wurde, hwant dy twahûndert goune wiene ek al forsille yn dy greate húshâlding.

De âld boer lei op 't tsjerkhôf. Hy hie gjin stien op syn grêf krige en dat fornuvere him. Fan de famylje hie er dat ek net forwachte, mar dat de beide arbeiders der gjin

[p. 48]

stien by set hiene, dat koe er, him net bigripe. Sadwaende foun er gjin rêst yn 't grêf en de hjerstmis tocht er op in joune, ik moat mar ris om my hinne sjen. Hy gong út it grêf en kaem op 'e pleats. Dêr wie it allegear ryk-eastyndysk. Ut 'e forhalen dy't se dêr hiene koe er wol opmeitsje dat de arbeider fuort soe. Dêr bigriep er neat fan, mar hy koe ek net sa lang fuort, dat hy kaem wer yn 't grêf torjochte. Mar de oare jouns gong er wer op in paed en doe seach er yn 'e arbeiderswent. Ja, dêr siet syn jongste arbeider mei de húshâlding by de kâlde kachel en neat op 'e tafel, de bern bleek en ûngedien, omdat se tomin iten krigen. En dêr hearde er dan, dat se de oare moarns ek noch út it hûs moasten. De âld boer frege him ôf, hoe kin dit nou? Ik ha se doch elk de heale pleats tamakke? Nou sit de âldste arbeider, dy't ik yn 'e groun 't minst lije mocht, prinshearlik op 'e pleats en dizze komt sahwat fan honger en ellinde om! Dat de tredde nachts, hy wer út it grêf. Hy giet nei de notaris ta, hy bigjint syn papieren nei to sjen en dêr fynt er it testamint ek. Dat hie de notaris nei de bigraffenis meinommen en opburgen. Doe seach de âld boer dan hwat der yn stiê. Ja, tocht er by himsels, mar sa haw ik it net bisteld! Dat testamint is forfalske en dit kin oars gjinien dien ha as de nijboer, de âldste arbeider, yn 'e tiid dat ik op bêd lei. Dat hy krige guozzepylk en inket en hy foroare it testamint op 'e nij. Dat testamint die er net wer yn 'e slúf dêr't it yn sitten hie, en hy lei it boppe-oan yn it laed fan notaris syn buro. Dat as de notaris der by kaem, foel syn each grif op it testamint. En de âld boer waerd wer wei.

De oare moarns komt de notaris op it kantoar en hy lûkt it laed iepen. Hy tinkt, hwat eigenaerdich - dat testamint leit boppe-oan. Hoe kin dat? By myn witten hat der gjinien by west, hwant it laed siet op slot. Hy kriget it testamint ris op en bigjint der yn to lêzen. Doe seach er, dat it dé jongste arbeider wie, dy't rjocht op 'e pleats hie en net de âldste. En der stie ek hielendal net yn, dat de âldste twahûndert goune ha moast. Hoe ha 'k dat doch hawn, frege er himself ôf. Hy smiet it op syn âlderdom. Hy wist eigentlik wol, dat it him by tiden justjes trochroun en dat er nedich ophâlde moast. Mar dit koe net! Dat hy stjûrde de faem mei in brief nei de nijboer ta, dêr't er him yn forsocht om op it kantoar to kommen. Mar dêr hie de boer it boarst al to heech ta. Hy sei: ‘Ik prakkesearje der net oer. As notaris boadskip hat, dan komt er hjir mar’.

Doe't de faem mei dy tiding by de âld man weromkaem, wie it hoarntsje danich kniesd. Hy tochte by himsels, ik sil dy helpe, maet! Dat hy liet it hynder ynslaen en hy ried nei de rjochtbank. ‘Ja’, sei de rjochter, ‘dat is in rare boel’, en hy forwiet de notaris syn sleauwens. ‘Ja, hoe't it kin is mysels ek in riedsei, mar it is mis’. Doe ha se de boer wer birjocht dien, mar dy kaem net. ‘Dit moat ûtsocht wurde’, sei de rjochter tsjin 'e notaris, ‘wolle jo moarnier werkomme?’ De oare moarns bitiid stjûrde de rjochter in doarwaerder en twa tsjinners fan it gerjocht en dy hellen de boer op. Doe't se him op it harspit namen, hakkele hy der yn om, mar de wierheit krigen se der net út, en op 't lêst woe er hielendat neat mear sizze. Doe gongen de rjochter en de notaris efkes apart. ‘Dat testamint hat er grif op 'e iene of oare manier forfalske en dat koe, hwant de âld boer biwarre it yn it kammenet’. Mar hoe't der dan nou wer hwat oars yn stean koe, dat bigriep gjinien fan beiden. Doe liezen se de boer it testamint foar en dy flokte as in kriichsheld. Fan 'e pleats ôf, dat fordomde er ivich.

Mar de oare moarns wiisde de rjochter fonnis: ‘Fan 'e middei ruilje jo mei de arbeider. Jo yn 't arbeidershûs en de arbeider op 'e pleats!’ De rjochter stjûrde der

[p. 49]

net to min folk hinne, dy hiene de wapens by har, en de boer gong flokkendewei út 'e pleats. De arbeider hearde frjemd op, dat hy de pleats nou krige. Hy wie noch sa goed, dat hy bea de oare oan, dy koe wol by him bliuwe as arbeider - de winter stie foar de doar en hy wist hwat earmoedzjen wie. Mar dy wegere. Hy hie yn 'e gauwichheit it jild noch út it kammenet meinommen en mei in dei twa-trije stiek er ôf. Hy is om fierrens tein en yn it doarp hawwe se him noait wersjoen.

De twadde nijboer liet in stien op it grêf sette en sa krige de âld boer rêst. De stien waerd goed ûnderhâlden, letter ek noch troch de bern. Dizze man krong him net op by de oare boeren, mar se krigen respekt foar him en mei de tiid biskôgen se him as har gelikens.