De ring fan it ljocht

Fryske folksforhalen

[p. 35]

De feint sûnder skaed

Der wenne op 'e heide in earm jongfeint. Hy woe tige arbeidzje, mar hy hie gjin fak leard en it soe wol net foar him weilein wêze om oait hwat oars to wurden as los arbeider. Yn syn jonge jierren koe it him it measte net skille. Hy hie kammeraden genôch en as er hwat fortsjinne hie, setten se de romer net del, ear't de lêste sint der troch jage wie.

Doe't er nei de tweintich roun, kaem er op it paedtsje oer de heide in bisûnder kreas fanke tsjin. Se hie lang donkerbrún hier, hagelwite tosken en as se lake, krige se kûltsjes yn 'e wangen. Pratendewei roun er mei har op om har it rjochte paed to wizen. It fanke fortelde him, dat se de oare jounes om deselde tiid it paedtsje wer lâns kaem en de jongfeint tocht dat hy der dan ek wol wêze soe. Dit hâldde sa in setsje oan en de faem liet skine dat se ek wol to finen wie foar hwat oars as kuijerjen. Hy moast mar ris by har thús sjen, dan koe heit ek mei him yn 'e kunde komme.

De jongfeint hie yn it skoftsje dat er har koe heech opjown fan alles hwat er wie en die, en neffens syn forhalen koe er by need de oare deis al in splinternije went yn it doarp sette litte. It fanke leaude alles, mar hy hie gjin reade sint. Hy wie sljocht op har wurden en nou muoide him syn pochen en blazen ôfgryslik. De jounes let brocht er har thús en se liet him bilove dat er har heit deselde wyks noch opsykje soe. Dat wie in rike rintenier, dy't yn in nij hûs oan 'e oare kant fan 'e buorren wenne.

Doe't er weromroun oer de heide wynde it him mar raer yn 'e mage om. Underweis gong er op in stien sitten en flokte der oer. Der wie gjin mis op, hy soe it fanke kwytreitsje. Ynienen hearde er fuotstappen en yn it twiljocht seach er in keardel yn in greate grize mantel it paedtsje del kommen. Flak foar de jongfeint bleau de man stean en sei: ‘Mei flokken en swarren rêdst dy hjir net mear út, maet! As dyn faem har heit to witten komt, datst oars neat biste as in opswetser en weismiter, kinst in skot hagel fan him yn 'e kont krije’. De jongfeint hearde stomforbjustere nei hwat de man sei. Hoe koe dy keardel witte hwer't de skoech by him twong?

De man foar him lake: ‘Dou fregest dy ôf, hoe't ik dit allegear wit. Ik wit safolle - folle mear as de minsken tinke. Mar hwat docht it der ta? Ik wol dy ryk meitsje en dan krigest de faem’. De jongfeint woe witte hwa't er foar hie, mar de man sei allinnich mar: ‘Ast saken mei my dwaen wolste, moatst moarntomiddei, klokslach tolve ûre, op it sânplak op 'e heide wêze. Dêr lizze sawn stiennen en der steane trije bjirkebeammen. Dêr sil ik op dy wachtsje ast allinnich komst!' Ear't de jongfeint noch hwat sizze koe, joech de man him ôf, de moanne skoude efter in swiere wolk en it bigoun to wjerljochtsjen oan de kimen. Doe't de jongfeint fierder oer de heide nei hûs ta roun, tocht er dat er dreamd hie. Dit koe ommers net wier wêze!

Hy krige dy nachts gjin wink yn 'e eagen en hy wie de oare moarns al ier en bitiid yn 'e baen. De tiid woe net eine en fier foar tolven wie er de heide al op. It sânplak koe er wol. De âlde minsken plichten to sizzen, dat de tsjoensters dêr gearkamen, dat der nachts fjûr sjoen en dan tagelyk alderôfgryslikst gûlen en kjirmjen heard wie. Elkenien roun der mei in wide bôge omhinne. Hy hie skoan yn 'e rekken, dat er de foarige jouns mei de duvel sels praet hie, mar hy woe en hy soe dat fanke hawwe, by need mei help fan 'e kweade.

[p. 36]

Hy gong op ien fan 'e sawn stiennen sitten dy't dêr yn in greate rounte leine, heal yn 'e groun wei. Midden tusken de stiennen stiene de trije bjirkebeammen dy't hielendal ynelkoar woeksen wiene. It waer wie brodzich en hy siet hwat to slûgjen, doe't der ynienen in simmertwirre oer de heide strûsde. Kjel skuorde er de eagen iepen en dêr stie de man yn 'e grize mantel flak foar him. In puntige sik hinge him op it boarst, hy hie swierte, boarstelige wynbrauwen en dêrûnder brânden in pear eagen as koallen fjûr. Nou't it oan saken dwaen ta wie, siet de feint doch danich yn 'e skuorsek. As men mei de duvel yn omslach rekke, bigoun de hel ek to wanken.

De duvel lake en sei: ‘Jonge, jonge, hwat hellest dy doch in mûzenêsten yn 'e holle. Dou stiest my oan to sjen, krekt as soe ik dy sa meinimme nei de hel. De minsken ha dy grif bjusterbaerlike dingen oer my forteld; sa net, dat bin 'k wol wend. Mar yn 'e need leart men jins freonen kennen. Op hwa fan al dyn maten soest nou tidigje kinne? Op net ien! Ik ha nou ien kear nocht oan minsken dy't libje doare - dêrom wol 'k dy helpe. Mar it moat gjin gunst wurde. Dan binne der wol oaren dy't help brek binne. Dat sadwaende - graech of net’. De duvel stapte fuort en yn it omsjen stiek er glimkjend de hân op. De jongfeint tocht, dat it doch gjin kwea mocht, as er efkes mei de duvel praette. Hy rôp him werom en de kweade gong njonken him op in stien sitten.

Efkes wie it stil, doe frege de feint: ‘Mar hwat woene jo dan foar my dwaen?’ ‘Nou’, sei de duvel, ‘ik hie tocht, in kroadfol goudstikken soe earst wol in aerdich ynstruijinkje wêze en ast der dan fan in âldomke noch in greate lape lân by erve soest, mei in sa goed as nije rintenierswent der op, ik tocht datst dan wol út 'e brân wiest. Boppedat soe dy alle jierren noch de rinte tafalle fan it kaptael dat dy oanstjert’. De feint seach him mei greate eagen oan en frege: ‘Miene jo dat? Man, dan wie 'k út 'e noed en soe 'k trouwe kinne!’ De duvel knikte allinnich mar en liet it oan de feint oer, oft er tabite soe of net. Dy siet efkes nei to prakkesearjen en frege doe: ‘Mar jo dogge dit doch net om 'e nocht? Hwat moat ik dwaen of hwat wolle jo fan my ha?’ De duvel antwurde: ‘Ik ha dy al sein dat ik dy helpe wol en hwat der foaroer stiet, hat neat om 'e hakken. Dou hast der noch noait hwat mei kinnen en it hat dy ek noch noait gewin brocht. Alles hwat ik sein ha, kinst oanruilje foar dyn skaed’. De jongfeint moast laitsje. Hy koe skatryk wurde inkeld foar syn skaed! Dit hoegde gjin amerij birie. Hy sei tsjin 'e duvel: ‘Dat hâldt! Jo nimme myn skaed en ik krij hwat jo my tasein ha’.

De duvel sei: ‘Saken binne saken. Men moat de dingen read op wyt hawwe. Dan pas kin men der steat op meitsje’. Hy helle in stik papier út 'e bûse en krige in guozzefear efter it ear wei. Hy sei: ‘Hjir is ús kontrakt. Lês it mar efkes oer en tekenje dan oan dizze kant. Op 'e oare kant haw ik al tekene'. De feint seach nei it papier, mar hy koe der gjin wurd fan lêze. Sûnder him to bitinken sette er syn krúske. ‘Hoe giet it nou fierder?’ frege er. De duvel sei: ‘It is nou sa mar klear’. Hy gong op 'e knibbels lizzen en pakte de jongkeardel syn skaed, dat op it sân lei, by it hollenein beet en bigoun it op to rôljen. Doe't er oan 'e jongfeint syn fuotten ta wie, naem er in mes en snie it skaed by de klompsoallen om ôf. It oprôlle skaed stiek er yn syn mantelsbûse en hy waerd wei yn in simmertwirre dy't oer de heide striek.

De jongfeint waerd kjel en die in stap tobek, mar der stie him hwat efter de hoksen - hy plofte efteroer yn in greate kroade fol goudstikken. Hy skuorde hwat pôllen heide út 'e groun, lei se oer it jild en ried de kroade sa hurd as er koe nei hûs. Hy hie de sinne yn 'e rêch en it wie doch wol nuver, dat er gjin skymke fan in skaed

[p. 37]

mear hie. Underweis kaem him in houn tomjitte. Sa gau as dy him seach, lei er de earen plat op 'e kop, en mei de sturt tusken de poaten sette er gûlend en jankend ôf. Frjemd, tocht de feint, oars kaem dy houn altyd wispelsturtsjend op my ta. Tichte by hûs lei in stikje lân, dêr't buormans kij yn rounen. Se hiene him noch net sjoen of se stieken de sturt yn 'e biezem en mei de kop nei de groun bigounen se sa aeklik to âljen dat de buorman ta de doar út stouwen kaem en bigoun to flokken en to skellen.

De jongfeint kaem thús en hy hie amper in foet op 't hiem set of de hinnen yn 't hok fleagen by it gaes op en de kninen ûnder de stjelp bigounen as wylden to klauwen om yn 'e groun to kommen. Doe't er ta de keamer yn kaem, rûgele der in deade roek út 'e skoarstien en de protters fleagen yn kloften ûnder de pannen wei en giselen om 't hûs. Hy hie de hiele joun wurk mei jildtellen, hwant yn 'e kroade leine mear as tûzen goudstikken. Hy bidobbe se ûnder it hurdsté en gong op bêd. It wie in griis, sokke dreamen as er hie en de iene nachtmerje jage de oare.

Yn 'e moarntiid waerd er deawurch wekker en krekt doe't hy der út soe, hearde er op 'e doar klopjen. Hy striek de skoattel der ôf en seach de fjildwachter stean mei in grouwe lilke polysjehoun oan 'e riem. Sadré't de houn de jongfeint seach, bigoun er to triljen as in juffershountsje en krûpte mei de kop op 'e groun tobek. De fjildwachter seach him forheard oan, mar brocht syn boadskip oer. Oft de jongfeint sa gau as er koe by de boargemaster komme woe, hwant dy hie in driuwend boadskip. Doe't er yn 'e boargemasterskeamer kaem, foel de kanarje fan syn stokje op 'e boaijem fan 'e kouwe en de kat fleach miauwend en blazend ûnder 'e tafel wei boppe yn 'e gordinen. De boargemaster fortelde de jongfeint dat syn âldomke, dy't lange jierren lyn nei 't bûtenlân tein wie, forstoarn wie en him alles tamakke hie. Gâns lân yn 'e omkriten wie sines wurden en dêr hearden ek huzen en boerespullen by. Fierder stie der noch in skoander kaptael op rinte. Neffens de boargemaster stie hjir nou ien fan 'e meast bigoedige minsken út de hiele gemeente foar him. De jongfeint wie optein - nou doarst er de faem en har heit ûnder eagen komme!

Doe't er by de boargemaster wei kaem seach er syn faem krekt de strjitte del kommen mei in alderleafst hountsje op 'e earm. Hy roun op har ta om har it nijs to fortellen, mar sa gau hie it hountsje him net sjoen of it krige in stûp en lei har dea yn 'e earms. Kjel liet se it falle en doe seach se dat har feint gjin skaed mear hie. It wie krekt oft de sinne dwers troch syn lichem hinne skynde. Se seach him oan en sei: ‘Joun, om deselde tiid as oars bin ik op it heidepaed. Wy moatte prate’.

De jouns rounen se it heidepaedtsje lâns, greate kloften ûlen en flearmûzen fleagen om har hinne en oeral yn 't roun koe men de hounen spoekgûlen hearre. De jongfeint fortelde syn faem alles hwat der foarfallen wie en se liet him hielendal útprate. Doe seach se him oan en sei: ‘Greate domkop ast biste, hwat kin my it skille datst net ryk biste - ik hâld fan dy omdatstou it biste. Mar hwatst nou dien haste is it domste datste dwaen koeste. De duvel hat dy raer yn 'e skjirre - dou bist net allinnich dyn skaed kwyt, mar der kin gjin goed bist mear by dy libje - se wurde dûm of se stjerre fan binaudens. Gjin minske kin mear by dy forkeare sûnder dea-ûngelokkich to wêzen. Hjir moat hwat oan dien wurde - lit my neitinke!’

It fanke liet him noch ris krekt útlizze hwat de duvel allegear sein hie en doe frege se: ‘Hy hat dy in sa goed as nije rintenierswent tasein? Sit dy wol yn dyn erfskip?’ Dêr hie er fan 'e boargemaster neat oer heard en it fanke lei him hurd op om krekt to dwaen hwat hja sei. Hy moast de oare deis klokslach tolve ûre nei it

[p. 38]

plak op 'e heide gean dêr't er it akkoart mei de duvel sluten hie, en him roppe. As er kaem, moast er syn biklach dwaen, dat it rinteniershûs der net by wie. ‘Siz mar dat ik dy stjûrd ha’, sei se, ‘en doch him de groetenis. As de duvel dan freget, oft ik fan jim hannel ôf wit, dan seist mar dat ik op 'e hichte bin en dat ik ek wol saken dwaen wol. Siz mar tsjin him dat ik myn skaed ek wol op deselde bitingsten kwyt wol’. De feint stoude oerein en sei dat er dat noait lije wolle soe. Leaver gong er sels nei de hel. Mar de faem bêdde him del en sei, hy moast it nou mar oan har oerlitte. As er har mar krekt fortelde hwat de duvel sizze soe.

De oare deis sette er nei it plak op 'e heide en doe't er klokslach tolve ûre de duvel rôp kaem dy der wer yn syn twirre oan waeijen. De feint biklage him oer it rinteniershûs en sei dat syn faem hjir net kontint mei wie. De duvel frege oft it fanke dan wist hwat se ôfpraet hiene en hy antwurde, dat er it har forteld hie en dat it har fierder tige nei 't sin wie - se woe sels wol saken mei him dwaen. Doe't de duvel sei, dat dat bêst koe, bigoun er him as in wyld to tjirgjen, hy rôp dat de duvel mei syn kloeren fan har ôfbliuwe moast. De duvel liet him bitsjen en sei glimkjend, dat it fanke âld en wiis genôch wie om op harsels to passen. Se moast mar komme en oars soe hy har wol opsykje. Mei it hûs kaem it bêst yn oarder; dat soe er wol efkes regelje mei de notaris en de abbekaten. Dêr koe er mei lêze en skriuwe.

Hy fortelde syn faem wurd foar wurd hwat de duvel sein hie. Se woe de oare deis om tolve ûre mei him nei it duvelsplak op 'e heide ta. Dêr woe er wer neat fan witte, mar it fanke sette troch. Hy moast wer krekt dwaen sa't hja sei en fierder moast er mar ôfwachtsje.

In dei letter wiene se togearre om tolve ûre op it duvelsplak tusken de stiennen op 'e heide. De feint rôp de duvel en doe't dy út syn twirre stapte naem er mei in bûging de hoed ôf foar de faem. Mei in bulte moaije praetsjes en fizefazen noege er har út om op ien fan 'e stiennen sitten to gean. Hy hie noch noait safolle wille oan syn saken bilibbe, sei er. It fanke like mar hwat skrutel en draeide lytse kroltsjes yn 't hier. De duvel sei, hy hie fan har feint heard, dat se har skaed ek wol kwyt woe. Nou, hy bea har it dûbelde fan hwat er foar de feint sines jown hie. Hy biloofde har fan alles - in himel op ierde soe se krije. De jongfeint bigoun wer to swarren en to winskjen, mar hja sei, hy moast net tinke dat er in bern foar hie - se koe har sels wol rêdde. Tsjin 'e duvel sei se, dat se bêst sûnder skaed libje woe, mar dat se tsjin it ôfnimmen oanseach, hwant se wie fjûrbang fan pine en it soe wol ôfgryslike sear dwaen. Dêr fielde men neat fan, sei de duvel - se moast har feint mar freegje. Mar dy hie de smoar yn en skodholle allinnich mar. En hoe't de duvel ek oanstie, se doarst net. ‘Ik soe o sa graech wolle’, sei se, ‘koene jo my mar ris foardwaen, hoe't it yn syn wurken giet’.

De duvel seach har oan en biprakkesearre: Har eigen skaed kin ik net oankomme, salang as se sels net wol, mar dy fint sines ha 'k al. As ik dy greate moksis syn skaed efkes werjow, om har sjen to litten hoe't ik it oprôlje, dan is der neat stikken, en dan haw ik har der by! Hy sei tsjin de faem: ‘Ofpraet! Ik sil jo sjen litte, dat it neat om 'e hakken hat’. Hy stiek de hân yn 'e binnebûse en helle it oprôlle skaed fan 'e jongfeint der út. De iene ein plakte er mei de tomme wer oan 'e klompsoallen en doe rôlle er it skaed plat oer de groun út. ‘Sjoch nou mar’, sei er tsjin it fanke, ‘it giet krekt sa maklik as hwat’. Se kaem tichter by en frege, oft der gjin bloed út kaem. ‘Né’, sei de duvel, ‘sjoch sels mar!’

It fanke gong op 'e knibbels njonken it skaed lizzen en pinne it by it hollenein mei

[p. 39]

in gouden krúske dat se fan har beppe krige hie, oan 'e groun fêst. Doe't de duvel it krúske yn it skaed stean seach, bigoun er alderforskuorrendst to razen en to tjirgjen. Hy soe de feint syn skaed fan 'e groun ropje, mar sadré't er syn kloeren der oan sloech, barstte er yn in wjerljochtstriel útelkoar. De salpeter en de swevel dreauwen as in greate wolk oer de heide fuort.

De feint en de faem binne troud en fan de duvel hawwe se noait gjin lêst wer hawn.