Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten, kerk-zeden en gewoontens van alle volkeren der waereldt. Deel 3

XXIX. Hoofdtstuk.
Van der Indianen Gewoonte in 't Schryven, en waar van zy zich in de plaats van Papier dienen.

⁺ De Indianen schryven op het bladt van een Boom, 't welk men Latanier noemt. 't Is een soort van Palmboom, wier bladen echter zoo lang niet als die van de gemeene Palmboom zyn. Zy zyn sterk en dik, en zy schryven 'er met een priem op; wanneer de letters getrokken zyn, bestryken eenige het gansche blad met iet dat zwart is, en vullen aldus de letteren: maar het meerendeel genoegt zich met de trekken door het yzer in 't bladt getrokken. Deeze bladeren vereischen niet veel toebereidzel: genoeg is 't dat men ze droogen laat, en men onderscheid ze vervolgens door tusschen voegzels; want men die als wayers toestelt. Wanneerze droog genoeg zyn, hebbenze een kleur van stroo gelyk: maar in vervolg van tydt wordenze bruiner.

Eertyds heeft men van deeze bladeren, waarop de Indianen schryven, gewag gemaakt, en men noemde de Boom die de zelve voortbragt, Talos. Men heeft naar alle waarschynlykheit, Talos voor Latos genomen. Tusschen Latos en Latanier, is geen groot onderscheid. Waar is 't dat dit woordt geen Indiaansche uitgang heeft: maar alzoo het van verre komt, heeft men 't waarschynlyk in 't Grieks verkleedt, en in os doen eindigen. Mogelyk ook dat de Grieken deezen Boom gekent hebben, hem een naamsuitgang overeenkomende met hunne taal gegeeven hebben. Nochtans blykt het door de beschryving die men van dien Boom heeft gedaan, dat men hem niet volkomen kende; want men zeide dat zyne bladeren zes elleboogs lengte hadden, waarin men zich zeer bedrogen heeft. De Latanier bladeren zy zelden twee elleboogen lang; dus kan 't zeer wel zyn, dat men de Bananier voor den Latanier genomen heeft: want die heeft somtyds bladeren van tien en zelfs van twaalf voeten lengte: maar zy zyn zoo dun, dat de minste windt die van een scheurt; overzulks zy niet bequaam zyn om op te schryven.

Lichtelyk kan men zich verbeelden, dat het Geschrift in den eersten oorsprong zoo gemeen niet is geweest, dan het vervolgens wierd; insgelyks diende men 'er zich niet onverschillig van voor allerlei zaaken; maar alleen voor deeze die een geduurige gedachtenisse der menschen verdienden.

Men schreef dan zelden, en wanneer men⁺ schreef geschiedde zulks om de eeuwen te verduuren. Waarschynlyk is 't dat de steen de eerste stoffe was, waar van zich de menschen bedienden om de geschiedenissen den Nakomelingen mede te deelen. Men meent dat Enoch op twee Gedenkzuilen de Historie van de Schepping der Waereldt gegraveert heeft. De eerste en tweede tafels, waarop de Geboden der Wet geschreeven stonden, en Godt aan zyn Volk door de handt van Moses gaf, waren van steen. Josua schreef na de verovering der Stadt Haï^(a) de Wet rondom een Altaar, 't welk hy den Heere hadde opgerecht. Men moet zich niet verwonderen, dat hy het gansche Deuteronomium in een zoo kleine ruimte geschreeven heeft. Bekent is 't dat het vier en dertig groote Hoofdtstukken inhoudt, en men komt 'er in overeen, dat de steenen niet gepolyst zynde, de letteren des te grooter moesten zyn: maar men moet mede weeten, dat men toen meest by verkorting schreef, en gemeenlyk^(b) met zinnebeeldelyke letteren.

Op zodanig een manier was 't dat men de gansche Iliade van Homerus op een slangevel schryven kon, en dat men alle de Han-

+ Hoe en waar op de Indianen schryven, en waar van zy hun schryspapier bereiden.

+ Dat op steen de Gedenkschriften na te laaten, waarschynlyk de eerste schryfwys is geweest, en hoe men by verkorting schreef.

(a) Josua. C. 8. v. 32. Aldaar schreef hy op de steenen een dubbel van de Wet Moses.

(b) Daar is niet aan te twyffelen of de Jooden hebben het beeldschrift van de Egiptenaren ontleent, nademaal zy veele andere Gewoontens zoo wel Geestelyke als Burgerlyke van hun hebben overgenomen: maar zonder toevlucht tot de beeldschriften te neemen, het Autaar kon groot genoeg zyn geweest om 'er geheel Deuteronomium op te schryven, en wat meer is men heeft het Euangeli van Johannes in zoo kleine letteren geschreeven gezien, zulks men 't in een nootendop sluiten kon enz.

[p. 62]

delingen der Martelaren verzamelt heeft, en zelfs hunne laatste woorden^(a) geschreeven. Deeze gewoonte die men toen by verkorting te schryven had, voerde teffens uit, dat men met een verwonderlyke vaerdigheit schreef. Ausonius zegt, dat de schryvende handt van zeekere menschen vaerdiger was dan 't gesprooken wordt, en dat zy veel eerder geschreeven hadden, dan men 't hun voorzeggen en uitspreeken kon. Martialus is 't^(b) die ons het zelfde verhaal doet.

⁺ In vervolg van tydt diende men zich mede van metaal om 'er op te schryven, en Job wenschte in zynen staat van rampspoedt iemandt te vinden die op loode plaaten met een yzere griffie^(c) alles 't geen hy zeide schryven, of op een rots graveeren kon. Wanneer Judas Machabeus een Gezantschap tot de Romeinen zond, wierden de Artykelen van een verweerende en aantastende Verbintenis, die deeze Republyk met de Jooden aanging,^(d) op kopere tafels gesneeden, en naar Jeruzalem gezonden. Die van Sparta de Doodt van Jonatas vernomen hebbende, en dat zyn Broeder Simon hem in 't Hoogepriesterschap was opgevolgt, en het bestier van Judea op zich genomen had, schreeven mede^(e) aan hem op kopere tafels. Eindelyk het was gemeenlyk op dit metaal dat men de Onderhandelingen, Verbintenissen en in 't algemeen de openbaare Aktens schreef.

⁺ De houte berderen wierden mede tot dit gebruik gebezigt. Eenige waren met wasch bestreeken: maar gemeenlyk vergenoegde men zich enkelyk het vereischte op hout te graveeren. Somtyds diende men zich van Cederenhoute tafels; 't welk geduurzaamer voor den tydt was. Insgelyks nam men zonder onderscheid alle soorten van hout 't welk men alleen met een zeker water bestreek, uit den Cederboom vloeiende; en dit vocht bewaarde het voor den worm. Plinius^(f) zegt dat men zich in Egipte van 't zelfde Cedervocht diende, om de lyken voor de verrotting te bewaaren.

De Arabiers dienden zich eertyds van⁺ Schaape-en Kemelsschouderbeenen om 'er op te schryven, en eenige deezer beenen te samen gebonden, maakten een boek uit. Waaruit men oordeelen kan dat ze niet veel schreeven; want veel diergelyke beenderen wierden 'er vereischt, om een boekdeel van middelmaatige groote uit te maaken. Insgelyks waren ze in den aanvang van 't Mahometanendom en eenigen tydt te vooren niet bedreevener. Pocok^(g) zegt dat Ottoman en de eerste Sektarissen van Mahomet zich van de zelve Schaape-en Kemelsbeenderen dienden, om 'er de droomeryen van hunnen valschen Profeet op te schryven. Hierdoor is genoegzaam hunnen onbeschaafden aart te bemerken, die zy eindelyk niet dan door den Handel afleiden, en met de bewooners van Medina dreeven, een Volk veel beschaafder dan die van Mecha; en van deeze laatsten is 't waarvan wy gewag maaken.

In Egipte heeft men het Papyrus uitgevonden;⁺ 't was een soort van biesgewas, waarvan men de schorsch haalde die men bereidde en vervolgens met gomwater bestreek. Alle andere Volkeren trokken dit Papyrus uit Egipte, en van toen af vermeerderden de boeken zodanig, vermits dit gewas zoo veel omslag niet vereischte als wel de tafelbladeren waarvan men zich te bedienen te vooren genoodzaakt vondt. Maar de Egiptenaren, jaloers geworden over het toestellen van zoo veele boeken die 'er de vreemdelingen van maakten, en geemelyk zynde, te zien dat zy 'er niet min als zy zelfs, een goed gebruik van wisten te maaken, verboden voortaan den uitvoer van 't Papyrus buiten hun gebiedt. Dit⁺ verbodt gaf dan den geenen van Pergamum gelegenheit, Schaapsvachten te bereiden, en te maaken, 't welk men nu noch Perkement noemt, waarom men 't om die reden Charta Pergamena genoemt heeft. Herodoot^(h) meent nochtans dat de Ioniers dit lang voor die van Pergamum hebben uitgevonden.

(a) Men onderstelle nochtans, dat men 't ons nagelaaten heeft zodanig als zy die gesproken hadden, en niet als zy de zelve hadden moeten spreeken.

(b)

Martial. Epigram.
Currant verba licet, manus est velocior illis;
Nondum lingua suum, dextra peregit opus.

+ Hoemen mede op koper en ander metaal geschriften graveerde.

(c) Job. C. 19. v. 23. 24. Och dat nu myne woorden opgeschreeven wierden! dat ze met een yzere Griffie in loot, en voor eeuwig in rotse gehouden wierden.

(d) I. Machab C. 8. v. 22. En dit was het afschrift des briefs, geschreeven in kopere Tafelen, en naar Jerusalem gezonden enz.

(e) I. Machab. C. 14. v. 18. Zy schreeven aan hem in kopere Platen.

+ Houte berderen met wasch bestreeken voor Schryftafereelen gebruikt.

(f) Plin. L 2. 4. C. 5.

+ Insgelyks schouderbeenderen van verscheiden Dieren daar toe gebezigt.

(g) Pocok. Specim. Histor. Arabicae.

+ Hoe in Egipte een bequaamer schryfstof gevonden is Papyrus genoemt.

+ En het Perkement te Pergamum uitgevonden is.

(h) Herodot. L. 5.

[p. 63]

Byna onmogelyk is 't met zekerheit te zeggen, wie het geweest zyn die de letteren en de manier om zyne gedachten door Afbeeldzels uit te drukken, het allereerst hebben uitgevonden. De Pheneciers vleien zich de Uitvinders van 't zelve te zyn geweest, en Lucanus^(a) zegt ons in zyn Pharsalia, dat men 't dus in 't algemeen geloofde.

⁺ Maar indien 't waar is, gelyk wy reeds getoont hebben, dat Enoch de Historie van de Schepping der Waereldt op twee Gedenkzuilen geschreeven heeft, kan men vryelyk zeggen dat de Pheniciers de eerste niet zyn geweest, die zich met het schryven bedient hebben. Nochtans kan het wel zyn dat zy de Uitvinders der letteren waren, alhoewel men voor hun reeds Gedenkstukken opgerecht, en de gedenkwaardige gebeurtenissen in steen of in metaal gegraveert had. Dit kon echter door Beeldtschriften^(b) geschied zyn, in steede, van letteren, die dan niet betrekkelyk zyn, noch gemeenschap met het geen men hun toeschreef, hadden. Dusdanig waren vervolgens de Phenicische Letteren, en zodanig zyn nu de onze. Dus vonden de eerste menschen het middel, hunne gedachten door Beeldtschriften uit te drukken, en de Pheniciers door letteren, die minder plaats besloegen en beter de gedachten dan deeze Beeldtschriften uitdrukten^(c), en ook veel lichter, te schryven waren; want, gelyk bekent is, de eersten bestonden uit Afbeeldzels van planten, en dieren; overzulks om wel te schryven, men tamelyk de tekenkunst^(d) verstaan moest.

⁺ Wanneer men zich dan begon van het geschrift in de plaats der Beeldtschriften te bedienen, ging het laatste voortaan ten gebruike in de Wapenschilden en Zegelringen over; en zoo Clemens den Alexandriner^(e) de Christenen van zynen tydt raadde zich van Afbeeldzels voor Zinnebeelden te bedienen die eenig opzicht op 't Christendom hadden, liet hy hun insgelyks het gebruik van veele anderen, waarvan zich de Heidenen dienden.

De Grieken geeven mede voor, dat de kunst⁺ van te schryven by hun haaren Oorsprong genomen heeft; maar zonder eenigen grondt. Een ieder is 't bekent dat Cadmus die uit Phenicië in Griekenlandt overbragt. Waar is 't dat de Grieken hunne verscheidene letteren uit de Phenicische hebben verzonnen: maar dit was eenige eeuwen nadat ze die van dit Volk ontfangen hadden, en zy dienden zich zelfs niet van nieuwen geduurende een langen tydt, dan voor Uitleggingen en Aanmerkingen, die zy beneden de bladzyde of op den kant schreeven. Nochtans, alzoo de Hoofdtletteren te veel plaats besloegen, en byna alle vierkant zynde, vereischte dit noch meer naaukeurigheit, overzulks zy eindelyk die nalieten, om de loopende letteren op te volgen, en men diende 'er zich niet meer van, dan voor openbaare opschriften, tytels, en voor den aanvang der Hoofdtstukken. Vervolgens wierden de oude Letteren, Voorletteren genoemt. Bekent is 't dat de Rabbynen mede deeze loopende letteren gebruiken, waarmede zy hunne Aanteekeningen uitdrukken.

Het Papyrus van Egipte heeft den naam⁺ aan ons Papier^* gegeeven, 't welk een der nuttelykste en der gemakkelykste dingen is die het menschelyk vernuft heeft uitgevonden. Nochtans, alhoewel 'er by ons niets gemeener dan het Papier is, weet men echter niet wanneer het zyn begin genomen

(a)

Phoenices primi (famae si credinus) ausi,
Mansuram rudibus vocem signare figuris.

+ Beeldschriften de aller oudste schryswys geacht.

(b) Het kan mede wel zyn, dat ze toen noch Beeldtschriften noch letteren hadden, en dat ze ook geen ander middel om de gedachtenis der gebeurtenissen te bewaaren, dan de overlevering hadden, insgelyks knoopen gelyk de Amerikanen en andere diergelyke uitvindingen. Vervolgens scheenen deeze middelen al te onvolmaakt; toen vond men de Beeldschriften uit, die by verscheiden Volkeren van 't Oosten in gebruik zyn geweest, insgelyks by de Mexikanen, en zelfs in Canada, zoo men La Hontan gelooven mag, die de zelve der Wilden Wapenschilden noemt. Deeze Schryver heeft de rechte naam der Beeldtschriften gevonden. Zy waren eenigermaaten betrekkelyk op onze hedendaagsche Wapenschilden; met dit onderscheid dat de Volkeren die de Beeldtschriften gebruikten, zich 'er van by noodzaakelykheit dienden, of mogelyk om de zaaken te krachtiger uit te drukken, daar wy 'er ons niet, dan om de ydelheit te voldoen, van bedienen.

(c) Een Beeldschrift kan voor veele woorden bestaan: maar de gedachte bleef duister en raadzelachtig. Het zoude zeer moeielyk zyn geweest kunsten en weetenschappen met behulp van zodanige zwakke hulpmiddelen te hebben begreepen.

(d) Deeze die de Beeldtschriften der Egiptenaren en Mexikanen gezien hebben, zullen licht toestemmen dat 'er de regels van de tekenkunst zeer qualyk zyn in waargenomen. Wy gelooven dan met reden, dat deeze Beeldtschriften de eerste afschetzels van de tekenkunst zyn Indien 'er iets in de Beeldtschriften te verwonderen zy, is 't de Geest, en niet de omtrekken van 't Afbeeldzel.

+ Hoe men allenks van Beeldschriften tot het letterschryven is overgegaan.

(e) Clemens Alexand. in Pedag. Dit zyn de woorden van zynen Overzetter. Sint autem vobis signacula, columba, vel piscis, vel navis, quae cursu veloci à vento sertur, vel lyra musica quâ usus est Polycrates, vel anchora nautica, quam insculpebat Seleucus; & si sit piscans aliquis, meminerit Apostoli, & puerorum, qui ex aquis extrabuntur.

+ Vermoedelyk zyn de Pheniciers de eerste uitvinders der letteren geweest.

+ Hoe twyffelachting de eerste uitvinders van 't Papier na te speuren is.

* [In Egipte groeide aan de Oevers van den Nyl een drie-hoekig Rietgewas ter hoogte van 9. of tien ellen, 't welk men Biblos of Papyrus noemde. Het loof van dit gewas maakte men op de volgende wyze tot het gebruik van 'er op te schryven bequaam: men schilde de driehoeken vervolgens zeer dun af, lei dan de strooken eerst in de lengte, daarna in de breete, en begoot ze met Nylwater, 't welk wegens zyne lymachtigheit mede voor een lym verstrekte, en de t'samenkleeving deezer strooken uitwerkte. Vervolgens perste men deeze stoffe, ten deelen om te beter aan elkander te kleeven, als ook om 'er de overige vochtigheit uit te drukken. Mogelyk, alhoewel onzeker, heeft men 't daar na in de Zon te droogen, en om het te laaten bleeken, gelegt. By de Aloude vind men verscheidene soorten van Papier gebruikt: als Charta Amphitheatrica, 't welk te Alexandrie in Egipte by het Amphitheater bereid wierd. Charta Augusta of Hieratica, was teer en dun, overzulks het uit twee aaneengevoegde bladen bestond, Charta Claudia, naar Keizer Claudius genoemt, was een soort dikker en ook iets langer. Charta Cornelia, ontleende zynen naam van Cornelius Gallus die Landvoogt van Egipte was. Charta Emporetica, was grof en sterk pakpapier, om 'er waren en koopmanschappen in te pakken. Charta Hieratica, was het allerfynste. ιερὸς, Heilig of Gode toegewyt, genoemt, naardien men 't voor zodanige boeken gebruikte, den Godtsdienst behelzende. Hier van waren tweederlei soorten; waarvan de eene soort uyt vleyery Augusta en de andere Livia wierd genoemt. Salbachius de Lib. Vet. 20. Pitiscus. Du Fresne. enz.]

[p. 64]

heeft, noch wie het is, aan wien men de uitvinding verschuldigt zy. Eenige hebben gemeent dat het al sedert den tydt van Titus Livius in gebruik was, die in 't vierde jaar van Tiberius regeering storf: maar waarschynlyk is 't, dat ze zich bedrogen vinden, en dat wanneer deeze beruchte Historischyver van tela linea gewag maakt; hy daar door het lywaadt verstaat waarop men schildert. Vermoedelyk is 't, dat het Papier zoo oudt niet zy. Melchior Inchoffer een Hoogduitsche Jezuït, die in 't midden der verleedene eeuw leefde, bragt de zaak tot een ander uiteinde, bybrengende dat het Papier naaulyks voor twee hondert jaaren uitgevonden was; maar 't is niet te begrypen hoe een man als hy, die geen nieuweling in de Oudheit was, kon onkunding zyn, dat wy veel ouder Handschriften hebben die meer dan drie hondert jaaren heugen, en noch op zodanig Papier als het onze schreeven zyn. P: Mabillon^(a) zegt dat de Heer van Herouval hem een brief heeft medegedeelt, die Joinville aan St. Louis op gemeen papier geschreeven heeft, en oordeelt daaruit, dat men zonder zich te vergissen aan 't zelve een Oudheit van vyf hondert jaaren toeschryven kan.

Zeldzaam en teffens verdrietig is 't, dat dingen gelyk dit, dus in een duisterheit verborgen blyven, en dat men 'er niet dan by gissingen over redeneeren kan.

(a) Mabil. de Diplomatica.