Naauwkeurig onderwys in de tooneel-poëzy

[p. 300]

Zevenendertigste hoofdstuk.
Welke Hartstochten in een Blyspel zyn, en hoedanig die verwekt moeten worden.

De Hartstochten, die in een Blyspel verwekt moeten worden, zyn of Algemeen of Byzonder.

De Algemeenen zyn, welken in alle Tooneelspelen verwekt worden, gelyk als zyn Verwondering, Nieuwsgierigheid, Verlangen en Vergenoeging.

Van deeze Algemeene Hartstochten is genoeg gesprooken in de Verhandeling van de Hartstochten des Treurspels.

De Byzonderen, die eigentlyk en alleen tot een Blyspel behooren, zyn maar één in getal; naamelyk de Verheuging.

Verheuging is een blyde Hartstocht, veroorzaakt door iets Belachchelyks.

[p. 301]

Bemerkende de oorzaak der Verheuginge kan men lichtelyk oordeelen, dat deeze Verheuging niet verwekt kan worden dan door iets, het welk belachchelyk is, en, om te toonen op wat manier de Verheuging verwekt wordt, hebben wy maar alleen te verhandelen alle de zoorten van het geene Belachchelyk is.

Het Belachchelyke is een onpynlyke en onschadelyke Dwaaling, of een Misstal, en deeze Dwaaling of Misstal wederom in den Persoon, of in de Rede of in de Zeden of in de Daad.

Een Dwaaling in den Persoon is, als de eene voor de andere genoomen wordt, gelyk geschiedt in den Amphitruo van Plautus, de Menechmen van den zelven, en in den Eunuchus van Terentius, zo ook in de overgezette Gelyke Tweelingen, 't Moortje^(a) enz.

(a) Blyspel van Gerbband Adriaanz. Bredero, waar in hy den Eunuchus van Terentius heeft naagevolgd, en op de Tyden en Zeden van zyne Eeuw gepast. Het is in zyne Werken, te Amsteldam, by Jan Klaasz, ten Hoorn, in 't Jaar 1678. in groot 8vo gedrukt, te vinden. Ook, ten dienste van den Amsteldamschen Schouwburg, afzomderlyk, by Jacob Lescailje uitgegeeven in 8vo 1663.

[p. 302]

Een Misstal in den Persoon is of in de Gedaante des Lichaams of in de Kleeding. In de Gedaante des Lichaams is het, wanneer een Persoon geheel of aan eenig lid mismaakt is, gelyk een Reus, Dwerg, iemand met één been, een bult, of anders verminkt vertoond wordt; hier onder behoordt ook de Pantalonnade, omdat het vertoondt een zeer groot Mensch met twee hoofden, item de Dubbele Juffrouw enz.

In de Kleeding, als die is gelyk een Hansop, Gek, of als een Bedelaar, als een Indiaan, Spanjaard of andere Dragt, die vreemd of uitheemsch is.

Een Dwaaling in de Rede is, als men iets noemdt anders dan 't behoordt genoemd te worden, of als men van eene zaak iets zegt, dat die zaake oneigen is; het welk geschieden kan of door Verwisseling, door Afneeming of door Byvoeging der letteren.

Of door Dubbelzinnigheid der woorden,

[p. 303]

gelyk in Gerrit van, Velzen^(b): 't Is wel van hem verzind, dat hy 't zich onderwindt.

Of door Tegenstrydigheid der Woorden, gelyk een witte Moriaan, of als iemand zegt van des Zomers op schaatzen te ryden.

Of door Onmoogelykheid, welke geschiedt of voorweetens, gelyk zyn alle Rodomontades en Zwetzeryen, welk zoort veel gevonden wordt in 't Moortje en in den Spaanschen Brabander^(c).

Of door Onkunde, gelyk in de Malle Wedding, daar Heintje spreekt van paerlen zo groot als vuisten, en diamanten als stuitknikkers enz. Hier kan ook onder begreepen worden de Ironia, dat is, als men iets schempens wyze zegt, daar men 't recht anders meendt.

(b) Treurspel van den Ridder P.C. Hooft, in zyne Werken in folio te vinden, zynde ook verscheidene maalen op zich zelven gedrukt.

(c) Blyspel van G.A. Bredero, in zyne Werken geplaatst; ook afzonderlyk, zo als het op den Amsteldamschen Schouwburg vertoond wordt, in 't Jaar 1729. by David Ruarus in 8vo in 't licht gebragt.

[p. 304]

Of als men Syllaben van 't eene Woord scheidt, en voegt ze aan een ander Woord, als, ô Zondergerechtigheid, voor ô Zon der Gerechtigheid.

Een Misstal in de Zeden is, wanneer men schadelyke of onzediglyke Woorden spreekt, of als men van diergelyke zaaken zegt. Van deezen zullen wy niets tot voorbeeld bybrengen, aangezien dat ze zeer weinig in een goed en welgeschikt Blyspel te pas koomen, dewyl men niets op het Tooneel behoordt te brengen, het welk strekt tot nadeel van de Kerk, van de Regeering, van de goede Zeden, of tot beleediging van iemand in 't byzonder.

Een Dwaaling in de Daad is, als men iets verkeerdelyk doet, gelyk wanneer men valdt of struikeldt.

Een Misstal in de Daad is, als men iets schandelyks of onhebbelyks, of iets op eene onhebbelyke manier doet.