|
| |
| |
| |
Tweeéndertigste hoofdstuk.
Welke de voornaamste Hartstochten zyn, die men in den Toehoorder moet zoeken te verwekken.
Eer wy de voornaamste Hartstochten bepaalen, zullen wy eerst een weinig onderscheid in 't gemeen van alle Hartstochten, die in den Toekyker verwekt kunnen worden, aanmerken, ten opzichte waar dezelven in een Treurspel en welke meest verwekt worden; dewyl wy meenen dat het zelve tot eenig klaarder begrip der Hartstochten dienen zal.
Zo zyn 'er dan voor eerst eenige Hartstochten, die alleenig verwekt worden en in weezen blyven, zo lang het Spel vertoond wordt; als daar zyn Nieuwsgierigheid, Verlangen, Hoop en Vrees; want dewyl
| |
| |
deezen niet zien als op het toekoomende, en 't geen noch in een stuk te vertoonen overig is, moeten dezelven noodzaakelyk ophouden, wanneer 't Spel geëindigd is, dewyl dit niet eindigen mag, of de Toekyker moet in alle die zaaken, daar hy eenige Nieuwsgierigheid, Verlangen, Hoop en Vrees over hadt ontfangen, ten vollen voldaan zyn.
Ten tweeden zyn 'er, die wel het meest en krachtigste verwekt worden, zo lang het Spel gespeeld wordt, maar die noch een weinig naa 't zien deszelfs in ons overblyven; zynde dit weinige meêr of min, na dat de Toekyker zyn Hartstocht meêr of min voldaan vindt, gelyk Verontwaardiging, Wangunst, Gunst: want men zal zien, dat de Verontwaardiging, die men over eenen gehad heeft, die iemand, die 't niet verdiende, goed of kwaad gedaan hadt, of de Wangunst, ontstaan, omdat men iemand, des onwaardig met goed zag aangedaan, meest verdwynen zullen, wanneer hy, die eenen onnozelen verdrukt hadt, daar over gestraft wordt, of die ee- | |
| |
nen onwaardigen goed gedaan hadt, die macht van dat meêr te kunnen doen hem ontnoomen wordt, en den ontfanger van 't onverdiende goed daar van ontroofd wordt: en in dit laatste geval van Verontwaardiging, te weeten over eenen, die iemand des onverdiend goed gedaan heeft, tal dezelve gansch geen kracht meêr op ons over hebben, als wy zullen zien, dat het goed den on waardigen afgenoomen en den waardigen gegeeven wordt, 't welk ons ten vollen vergenoegt; maar daar zal meêr van deeze Hartstocht over blyven, als wy iemand zien een ander kwaad doen, die 't gansch niet verdiend hadt, hoewel hy daar over gestraft wordt, dewyl 't in ons meêr indruk gehad heeft, dat een onnozele vertreeden en onderdrukt wordt, als dat een onwaardige eenig goed ontfangt, ten zy te gelyk dit goed eenen waardigen ontroofd wordt, in welk geval deeze twee redenen van Verontwaardiging zamen koomende zo veel te sterker op ons gemoed werken, en dies te meêr laaten overblyven.
| |
| |
Zo zal de Wangunst ook meest geheel te niet gaan, wanneer den onwaardigen het goed ontnoomen en eenen waardigen gegeeven wordt, of de onwaardigen daar en boven noch eenig kwaad komt te ontmoeten; want ieder, die redelyk is, en niet al te wreed, zal achten, dat de zodanige zyn loon op die manier wel zal ontfangen hebben, en hem het eerste genoote goed geen nut doen kan; waarom deeze Hartstocht dan moet versterven, en niet als een weinig kan overlaaten, te weeten, wanneer men zyne gedachten eens weêr over 't geheele Spel laat gaan: en daar zal noch veel minder in ons overblyven, als iemand onwaardig eenig goed ontfangt, 't geen niemand onttrokken is.
De Gunst, die 't sterkste werkt, wanneer zy naa 't Medelyden komt, verliest ook meest haar volle weezen naa 't zien vertoonen, doordien krachtiger Hartstochten haar doen vergaan, als Medelyden, Verwondering enz. dewyl die ons gemoed zo beheerschen, dat men bykans op die dingen niet of weinig letten kan, die, en voor zo veel
| |
| |
zy in ons Gunst verwekt hebben, in elke byzondere handeling van 't Tooneelstuk voorkoomen.
Ten derden zyn 'er, die bykans zo veel naa 't Spel, als terwyl men 't ziet vertoo. nen, overblyven. Wy zeggen bykans, omdat altyd de Hartstochten sterker zyn, als zy eerst bewoogen worden, dewyl de reden, daarnaa daar by koomende, dezelve wat maatigt. Deezen zyn Medelyden en Verwondering. Wy stellen hier de Verwondering by, omdat zy, hoewel ze geen Hartstocht is, dewyl het hart geene onge. woone beweeging door haar ontfangt, zeer dienstig is om ons gemoed van ondeugden te zuiveren, waar van hier naa breeder zal gesprooken worden.
Medelyden verdwynt niet als de Wangunst, omdat, hoewel eenen onnozelen zyn geleede kwaad door eenig goed betaald gezet wordt, zyne onnozelheid en 't ontfange onverdiende kwaad veel grooter indruk op ons gemoed gemaakt heeft, als 't goed, dat iemand onwaardig ontfangen heeft, en wy daarom altyd in onze gedachten den
| |
| |
jammerlyken stand, verdrieten en ongemakken houden, die hy geleeden heeft, en wy niet denken door een groot genoeg goed te kunnen vergolden worden.
Ten vierden is 'er een Hartstocht, die meest verwekt wordt, als 't Spel gedaan is, te weeten Vergenoeging. Wy zeggen meest, omdat, hoewel hier en daar eenige Vergenoeging in den Toekyker verwekt wordt, dezelve niet volkoomen is, maar altyd noch met vrees enz. vergezelschapt gaat; daar de Vergenoeging, die naa 't eind van 't Sel komt, nergens eenige hinnernissen vindt, zo 't stuk wel gemaakt is. Uit deeze Vergenoeginge spruit de Gunst tot den Maaker van 't werk, en de Verwondering over zyne Kunst, 't welk altyd van den Dichter beoogd wordende, diendt hy zeer vlytig op te passen om deeze Vergenoeging in zyne Toehoorders te verwekken, waar van hier naa.
Ten vyfden zyn 'er eenigen, die niet opgewekt worden, als naa 't Spel, en voortkoomen of uit andere Hartstochten, die te
| |
| |
vooren verwekt zyn, of uit de overdenkinge der dingen, die men heeft zien vertoonen, en die, op dien tyd, geen overdenking toestaan, als Vrees of Schrik, Haat tot de Ondeugd, Liefde tot de Deugd.
Om nu voorts te bepaalen, welke devoornaamste, dat is de nutste en vermaakelykste Hartstochten zyn, en eerst van de nutste spreekende, zullen wy dit voor af zeggen, dat ons die de allernutsten schynen te zyn, die ons 't sterkste van de Ondeugd aftrekken, en daar naa die ons onmiddelyk tot de Deugd aanmaanen. Dit zyn twee weegen, die alle beiden, hoewel de eene rechter toe gaat dan de andere, op een einde, te weeten Deugd, doelen; maar gelyk het kwaad ons meêr ontroerdt dan 't goed, zo bevindt men, dat alle die dingen, die ons de afgrysselykheden, ongemakken en gevaaren, door de Ondeugden veroorzaakt, voor oogen stellen, veel meêr op ons hart zullen uitwerken, om de Ondeugd te vlieden, en de Deugd te volgen, dan die de uitsteekenheid, voordeelen enz. der
| |
| |
Deugd ons vertoonen.
Hier uit zullen wy besluiten dat de Vrees of Schrik, waar uit de Haat ontstaat, de nutste is; waarnaa volgen Medelyden en Verwondering, waaruit de Liefde.
De vermaakelykste dunkt ons te zyn de Nieuwsgierigheid en Verlangen met de Vergenoeging, daar op volgende.
Te gelyk de nutste en vermaakelykste zyn Verwondering en Medelyden, van welken alleen in 't byzonder dient gehandeld te worden.
De overige Hartstochten, als Verontwaardiging, Gunst, Wangunst, Hoop en Vrees, zyn niet van de voornaamsten, of omdat ze naa 't vertoonen niet over blyven, of omdat ze meest maar dienen om de voornaamsten op te wekken, te bekrachtigen en meêr indruk op onze ziel te doen hebben. Zo gaan gemeenlyk Nieuwsgierigheid of Verlangen, Medelyden en Verwondering met eenigen van deezen of allen vergezelschapt; en staat hier aan te merken, dat, hoe meêr van deeze vyf, en hoe krach- | |
| |
tiger in top gevoerd, zy by de voornaamsten gevoegd worden, het Toneelstuk zo veel te meêr luister zal hebben, en den Aanschouwer te meêr vermaaken, zo 'er maar een bekwaame Vergenoeging achter aan gehecht en verwekt wordt.
|
|
Auteursrechtvrij