Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 445]

Er zijn geen klankwetten, maar klankgewoonten
door A. Weijnen

Toen ik in 1958 mijn oratie hield, zei ik tot mijn studenten: ‘Zo zult U ook, al gelooft uw leermeester niet in het beginsel van de blindwerkende klankwetten, om tot een verantwoord oordeel in diachronicis te komen moeten beginnen met deze kwestieuze klankwetten zelf te kennen’¹. Nu, na veertien jaren denk ik er nog steeds zo over. Alleen zou ik thans van de klankwetten niet meer zeggen, dat ik er niet in geloof, maar ik zeg nu dat ze niet bestaan. Natuurlijk weet ik, dat er mensen zijn, die er wel in geloven, zo bijv. Sapir², maar met genoegen constateer ik, dat ik in mijn mening, die ik van mijn leermeester Van Ginneken heb overgenomen, niet alleen sta. Ik denk bijv. aan Jespersen³, Graff⁴ en Sturtevant⁵. A.W. de Groot noemt het probleem onoplosbaar en acht daarmee de Ausnahmslosigkeit in ieder geval niet bewezen⁶.

Met name wees Graff erop, dat de neogrammatici om de hypothese van de Ausnahmslosigkeit te funderen, vanuit hun standpunt terecht, deze Ausnahmslosigkeit verbonden aan gelijke fonetische condities, maar dat in feite de fonetische condities nooit volkomen dezelfde zijn, waardoor de wet tenslotte tot elk afzonderlijk geval beperkt zou moeten worden, maar daarmee dan ook ophoudt wet te zijn.

Dat dissimilaties zich aan klankwettigheid onttrekken, hadden de neogrammatici zelf al opgemerkt. Zij redden zich dan door erop te wijzen (terecht), dat we hier met een heel andere kategorie van klankveranderingen te maken hadden. Maar dat bewijst natuurlijk niets voor de rest.

Ik geloof trouwens ook dat er geen twijfel meer mogelijk is. Het zijn geen wetten, want anders zou het resultaat voorspelbaar zijn. Nog afgezien van de schijnuitzonderingen, die ons de chronologische verschillen en de leenwoorden opleveren, moet men constant rekening houden met de analogie, de volksetymologie, de klankexpressie, taboe⁷, de zgn. structurele factoren en de frequentie, of zou men aan dit laatste niet geloven, dan de in de verklaringspogingen ervoor in de plaats tre-

1 A.A. Weijnen, De oriëntatie van de dialectstudie 1958, 23.

2 E. Sapir, Language 1921, Chapter VIII.

3 O. Jespersen, Language 1923, 295.

4 W.L. Graff, Language and Languages 1932, 244-246.

5 E.H. Sturtevant, An Introduction to linguistic science 1950.

6 A.W. de Groot, Inleiding tot de algemene taalwetenschap², 1964, 393 vlg.

7 Fr. Specht, Der Ursprung der idg. Deklination 1944, 11-12 wijst op gevallen waar in anlaut onklankwettigheid door taboe te verklaren zijn. Iets soortgelijks heeft men in de anlaut van dinsdag en zuidoostelijk goensdag voor woensdag menen te bespeuren.

[p. 446]

dende functie (of liever bijkomstigheid van functie). Men zie over dit alles A. Weijnen, Het schema van de klankwetten, 1968 Hoofdstuk I⁸. Daar wees ik er ook op, dat de volksetymologie, de klankexpressie en de structurele factoren (en ik voeg daar nu ook bij de klankwetten) zo optreden dat er geen regelmaat in te ontdekken valt, zodat de mogelijkheid tot algemeen geldende formuleringen van klankwetten daarmee a priori uitgesloten is.

Aan de genoemde factoren zou ik overigens nog met heel veel nadruk willen toevoegen de functie en de betekenis. Soms immers ziet men dat een woord als zinwoord een andere klank vertoont dan als zinsdeel; vgl. Montforts trʌk ‘terug’ als zinsdeel tegenover trygy als zinwoord, Tilburgs trʌχ ‘terug’ als zinsdeel tegenover trygyp als zinwoord en Gemerts trʌⵝ ‘terug’ als zinsdeel tegenover təryⵝ als zinwoord. En uit de bekende studie van Van Haeringen over de paragogische t licht ik het feit, dat het tot foneem worden van de dentale glide in bijv. iemand, ten mijnent bevorderd is door de behoefte aan semantische isolering⁹.

Het voorbeeld van de benamingen voor de sluitboom van schuurof staldeur (pelker, pergel, merkel¹⁰ enz.), dat ik al vroeger behandeld heb, is het teken aan de wand. In de Mededelingen van de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde der Katholieke Universiteit te Nijmegen nr. 6 (1967) heb ik er al op gewezen, dat het onmogelijk is, de varianten als evenzovele klankwettig ontwikkelde geografische varianten te beschouwen en dat het toch wel heel bezwaarlijk is, telkens weer een beroep op de volksetymologie te moeten doen.

Ik zou nog vele voorbeelden waarop ik dagelijks stoot, kunnen toevoegen. In de doctorale scriptie van mej. I. Meeuws blz. 40 vind ik als heteroniem voor lebmaag in Q 9 Mechelen-aan-de-Maas en Q 39 Hoensbroek letmaag. De ingewanden van een dier heten in L 270 Tegelen geslons en in L 291 Helden gelons. Voorts denke men eens aan de namen van de schommel. Naast telt vindt men tentel in F 142 Nijkerk en tilder in F 107 Heino, maar verder naast tiltalter in F 113 Heerde tiltalder (met ld), in B 99 Drachten tiptouter (met p) en in B 123 Beetsterzwaag tijntouter met n¹¹. Wat in Katwijk, aan de Zaan, in Monnikendam en op Marken en Wieringen bolder heet (Volendams boldert), heet in Urk polder¹². In de doctorale scriptie van dhr. Geuskens vond ik blz. 69 voor hetzelfde begrip ‘plaan’, d.w.z. een halfrond stuk hout met steel, gebruikt als afstrijkwerktuig, plaan of pladn in Boom K 287, Rupelmonde I 218, Niel K 286, plaem bijv. in 1486 in Deventer, praom in Helmond L 237.

8 L.H. Gray, Foundations of language 1939, 113 noemt ook de incidentele drang naar rijmwoorden als factor. Terecht beschouwt hij dit als een vorm van analogie.

9 Vgl. C.B. van Haeringen Neerlandica, 1949, 72 vlg.

10 Het in het WNT IX 587 als onetymologiseerbaar beschouwde merkel is vermoedelijk hetzelfde woord.

11 Vgl. Handelingen van de Commissie voor Toponymie en Dialectologie 39, 138 vlg.

12 Vgl. P.J. Meertens en L. Kaiser, Het eiland Urk 1942, 352; J.C. Daan, Wieringer land en leven in de taal 1950, 136; G.S. Overdiep, Woordenboek van de Volkstaal van Katwijk aan zee (bezorgd door G.A. van Es) 1949, 13; G.J. Boekenoogen, De Zaansche volkstaal z.j. 1293; J. van Ginneken, Drie Waterlandse dialecten deel II (bezorgd door M. van den Hombergh-Bot) 1954, 379.

[p. 447]

Ik meen dat ik mag herhalen wat ik reeds in de Mededelingen van de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde der Katholieke Universiteit te Nijmegen nr. 6 (1967) blz. 10 schreef naar aanleiding van de benamingen van de sluitboom van schuur- of staldeur: ‘dat het onmogelijk is, genoemde vormen als evenzovele klankwettig ontwikkelde geografische varianten te beschouwen’. Er is in die variatie geen wetmatigheid te ontdekken.

Hiermee raak ik de kern van de zaak. De hypothese van de Ausnahmslosigkeit der Lautgesetze kan men alleen maar handhaven met telkens weer een beroep te doen op mogelijke tegenfactoren. Soms kunnen die inderdaad actief geweest zijn (er bestáát analogie, volksetymologie, contaminatie enz.) maar afgezien van het feit dat ze zelf niet ausnahmslosig werken - waaraan we reeds onze conclusie vastknoopten - en dat met name soms niet valt uit te maken of er van zgn. spontane klankverandering of van analogie sprake is¹³, zijn die pogingen maar al te vaak een slag in de lucht. Dat lat. habere en got. haban, verwant met ned. hebben, formeel samenhangen, moet wel waar zijn, maar het is tegen de klankwetten. En hoe redt men zich dan? Ik zie wel vier richtingen: bijzonder hoge frequentie (maar die is niet ausnahmslosig), verzwakking van functie (maar de vorm komt ook voor bij het werkwoord in zijn volle betekenis), contaminatie met een ander woord (maar welk?), ontlening van beide aan een substraat (in het kaartsysteem dat Jac. van Ginneken aanlegde voor een Kaukasisch etymologisch woordenboek met een uitblik op het indogermaans, aanwezig op de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde¹⁴, wijst hij op Georgisch qaw ‘bezitten’ (met een levend wezen als object)), maar wie durft hier een definitieve keus te doen?

Men kan steeds wat bedenken. In mijn Fijnaarts dialect beantwoordt behoudens in de umlautsgevallen (metselaer, gaef) aan Nederlandse aa daar nooit een ae. Men zegt er schaop, laote, maoke, waor (adv. + adi.). Er is echter één uitzondering: daer. In de r kan het gezien waor niet zitten. Is het het zinsaccent? Wie zal het bewijzen en wie zal het geloven? Of is het invloed van een aangrenzend ingwaeoons dialect? Maar waarom dan juist in dit ene woord? Al te gemakkelijk redt men zich met de uitvlucht van een dergelijke invloed. Normaal is het dat op de grens van een klankverschijnsel elk woord zijn eigen grens heeft. Maar volslagen onbewezen is dat dit komt omdat de afwijkende woorden dan ontleningen aan het aangrenzende dialect zouden zijn. De Rijnlandse school nog heeft het verschil in verbreiding van wachsen (met ks) tegenover wassen, sechs (met ks) tegenover zes en Ochse (met ks) tegenover

13 Zo schijnt de overgang van vulgarlat. en in ital. ie en uo begonnen te zijn in de gevallen dat de volgende lettergreep een i of u bevatte en later door semantische analogie die diftongering de stoot tot een algemene gegeven te hebben; vgl. Graff a.w. 245-246. Maar intussen valt dan de grens tussen de ‘spontane’ en de analogische ontwikkeling toch eigenlijk niet te trekken.

14 Zie Van Ginneken Archief nr. 264-266: Vergelijkende woordenschat Kaukasustalen met Idg.

[p. 448]

os aan verschil van interlocale ‘koerswaarde’ toegeschreven: sechs zou als telwoord de verste verbreiding hebben, Ochse als handelsterm ook nog een vrij grote en wachsen dan ook de geringste. Maar schuilt hier geen ‘toeval’ in? Zo is in Nederland de uu-klank in huis verder verbreid dan in muis, wat door Kloeke ook werd toegeschreven aan het feit dat huis een cultuurterm en muis een huiselijke term was, maar Janssen toonde aan dat in het aan het Noordrijnlands grenzende gebied de verbreiding van luus ‘luis’ niet overeenstemde met die van muus maar uitgerekend met die van huus. En dat doet het opereren met cultuurexpansies om Ausnahmslosigkeit te redden eigenlijk op niets uitlopen¹⁵. En wat te denken van een vorm als frḕte ‘vreten’, die bijv. in Wagenberg, Oud-Gastel, Reusel, Tilburg naast ḗte, en wat de anlaut betreft naast vrouw en vrij voorkomt. Misschien is de stemloosheid van de anlaut uit klankexpressiviteit te verklaren, maar geldt dat ook voor de ḕ? Toeval zal het wel niet zijn. Misschien is de ḕ in zoverre expressief dat minder gewaardeerde naburige dialecten een groter aantal ḕ's hadden (in Soerendonk en Budel bv. zegt men niet alleen frḕte, maar ook ḕtə), maar exactheid van bewijsvoering blijft hier een vrome wens.

Men moet rekening houden met ‘klankwetten’ die in slechts enkele woorden werkzaam zijn geweest. De ontronding van oudgerm. ŭ bij umlautsfactor in gesloten lettergreep is niet in een klankwet te vangen. Als men de door vroegere j gegemineerde consonant als conditie ziet, stoot men enerzijds bv. op ticht en himpe en dinken, anderzijds op het feit dat bv. van ghelucke, vullen, nutte, scudden in het mnl. geen ontronde vormen zijn aangetroffen¹⁶. De vlaamse zgn. spontane palatalisering in bv. up ‘op’, dul ‘boos’ en vul ‘vol’ treft slechts enkele woorden en bij het voorkomen van oe in woorden met oergerm. au (Vroenhout, Vroenhoven, roerdomp, Roeselare, opdoemen) is er totaal geen lijn te bekennen.

Met dit voor ogen moet men aanvaarden dat het beginsel van de Ausnahmslosigkeit niet te bewijzen is. Terecht schreef bijv. J. Goossens: ‘In den südlichen Niederländischen Mundarten und auch im Norden des Rheinlandes gibt es also eine Entwicklung von k vor el zu X, γ oder g, die keinen lautgesetzlichen Charakter hat’¹⁷. Het is hier de plaats om aan een opmerking van Sturtevant te denken¹⁸. Deze immers wijst erop dat de meeste klankveranderingen zulke grote gebieden bestrijken dat we waarschijnlijk een aanzienlijke uitgestrektheid van beginpunten moeten aannemen. Daar alle merkbare klankvernieuwingen slechts kunnen ontstaan in de uitspraak van bepaalde woorden

15 Vgl. A. Weijnen, Nederlandse dialectkunde² par. 150.

16 Vgl. Schönfeld⁷ nr. 45b.

17 J. Goossens in: Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 91 (1968) 26.

18 E.H. Sturtevant, An introduction to linguistic science 1950, 78.

[p. 449]

door bepaalde sprekers, kunnen ze zich slechts verbreiden door de ‘imitative pronunciation’ van bepaalde woorden door een of andere hoorder. Dit proces leidt noodzakelijkerwijs tot onregelmatigheid en variaties zowel tussen de sprekers onderling als bij eenzelfde spreker.

Aangezien de zgn. klankwetten niet ausnahmslosig zijn, is het waarschijnlijk raadzaam de term ‘klankwetten’ zonder meer te vermijden. Deze term toch is een kwalijk product uit de natuurwetenschappelijke periode. De levenloze stof wordt inderdaad zo beheerst door natuurwetten dat toepassing ervan voorspelbaarheden oplevert, maar taal heeft zijn sociologische¹⁹ en psychologische kanten, en op dat terrein zijn er zulke wetten niet. Ik heb een ogenblik gedacht aan de term regelmatigheden²⁰ maar die suggereert toch ook te zeer de voorspelbaarheid²¹. Klanktendens dan? In de eerste plaats is die term al wel gebruikt voor overkoepeling van meer gedetailleerde abstracties. En bovendien suggereert tendens een streven, wat op z'n zachtst gezegd in verreweg de meeste gevallen moeilijk kan worden aangenomen.

Daarom stel ik voor: klankgewoonte. Hierin zit geen anthropo-

19 Vgl. onder meerdere de studie van W. Labov, The social motivation of a sound change, Word 19, 173 vlg., waar duidelijk het sociologische aspect van een klankverandering naar voren treedt en W.A. Stewart, Sociolinguistic Factors in the history of American Negro Dialects in: H.B. Allen and G.N. Underwood, Readings in American Dialectology 1971, 444 vlg.

20 Vgl. bv. A.W. de Groot, Inleiding tot de algemene taalwetenschap² 1964, 396-397.

21 L.H. Gray, Foundations of Language 1939 spreekt ook niet van klankwetten maar van phonetic correspondences; zie aldaar blz. 510.

[p. 450]

morfisatie. De samenstelling vindt een parallel in bv. tafelgewoonten.