Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 385]

Iets over taalzuivering en taalgebruik
door M. van de Velde

O. Inleiding

Over de algemene vraag welke rol varianten in een taal moeten of (niet) mogen innemen, zijn de meningen onder de taalkundigen sterk verdeeld. Men vergelijke maar de verschillende opvattingen over wat het begrip ‘norm’ inhoudt/zou moeten inhouden¹.

Wanneer men het probleem konkreet verplaatst naar de lokale, meer bepaald de Zuidnederlandse varianten in het Nederlands, worden de zaken nog heelwat gekompliceerder. Hier wordt immers niet alleen geargumenteerd (met taalkundige, politieke, kulturele en andere argumenten) maar ook, en soms vooral, emotioneel gereageerd.

1 Cfr. o.a. P. von Polenz, Sprachnorm, Sprachnormung, Sprachnormenkritik, in: Linguistische Berichte 17, p. 76-84.

1. De taal van W. Ruyslinck

1.0. Zonder hier al een standpunt in te nemen tegenover de wenselijkheid van een totaal eenvormig Nederlands en de middelen om dat te bereiken, willen we even de taal onderzoeken van een Vlaming die doelbewust de Noordnederlandse norm nastreeft. Een mooi voorbeeld is hier Ward Ruyslinck. Na een ‘Zuidnederlands’ debuut heeft deze suksesvolle auteur zich van ‘de invloed van grote naturalistische voorbeelden als Streuvels, Buysse en De Pillecyn’² losgemaakt en zich ondubbelzinnig op het Noorden gericht, zoals o.a. blijkt uit het feit dat hij het wenselijk vond, uit de tweede druk³ van De ontaarde slapers, die in Nederland verscheen, de Zuidnederlandse ‘sporen te verwijderen’². Het leek ons nu interessant na te gaan welke wijzigingen de auteur precies heeft aangebracht.

2 L. Scheer, Röntgens van Ruyslinck (Amsterdam-Brussel, 1972) p. 57; reeds eerder in Dietsche Warande en Belfort 114 (1969) p. 533.

3 W. Ruyslinck, De ontaarde slapers: eerste druk: Brussel, 1957; tweede druk: Amsterdam-Brussel, 1961 (Salamander Pocket 103).

2 L. Scheer, Röntgens van Ruyslinck (Amsterdam-Brussel, 1972) p. 57; reeds eerder in Dietsche Warande en Belfort 114 (1969) p. 533.

1.1. De ontaarde slapers

1.1.1. De aangebrachte wijzigingen

Vooraleer we de wijzigingen bespreken moeten we eerst een paar opmerkingen maken:

- Als de auteur wijzigingen aanbracht, betekent dat niet nood-

[p. 386]

zakelijk dat hij alleen typische vlamismen, zoals Heidbuchel die ook noemt, verwijderde; sommige ‘fouten’ kunnen bv. ook in ‘minder verzorgde taal’ in het Noorden voorkomen. Een onderscheid werd hier niet gemaakt.

- Verder is het ook onmogelijk uit te maken of alle veranderingen gebeurd zijn met de bedoeling de taal meer aan de Noordnederlandse norm aan te passen; ook andere, bv. stilistische faktoren kunnen hier een rol gespeeld hebben. Dit moet hier echter buiten beschouwing blijven.

1.1.1.1. Spelling

Hier waren slechts een paar verbeteringen noodzakelijk.

- Gebruik van kleine letter i.pl.v. hoofdletter: Paasweek/paasweek (14)⁴.

- Schrijfwijze van getallen: bv. twee en veertig/tweeënveertig (64).

- De zelfstandig gebruikte onbep. telw. die naar personen verwijzen krijgen de korrekte vorm op -en: er waren er vele/velen (85); ginder lopen er enkele/enkelen (86).

1.1.1.2. Morfologie

- Op heelwat plaatsen kreeg het bijv. nw. bij een onzijdig zelfst. nw. dat voorafgegaan is door een bep. lidw. of een aanw. voornw. de uitgang -e, wat wel de meest gewone vorm is: het zwak, droezig licht/ het zwakke droezige licht (15), dat hinderlijk klepperen/dat hinderlijke klepperen (58); 1 × komt echter ook na een onbep. lidw. een verkeerde (hyperkorrekte?) vorm met -e voor: een lang haar/een lange haar (11).

- Bij een superlatief met het wordt ook 1 × de uitgang -e weggelaten; het meeste/het meest (120), hoewel hier beide vormen kunnen voorkomen.

- Het ook algemeen aanvaarde naar onder wordt gewijzigd in naar onderen (38).

- De lek wordt gewijzigd in het lek (12), waardoor hier het juiste genus gebruikt wordt.

1.1.1.3. Woorden en uitdrukkingen

De meeste wijzigingen zijn tot deze kategorie te rekenen. We maken een onderscheid tussen die woorden en uitdrukkingen die meestal als

4 Eerst wordt aangegeven wat in de eerste druk staat, dan de wijziging. Het cijfer tussen haakjes verwijst naar de bladzijde in de achtste druk (Amsterdam-Brussel, 1972), die wat de taal betreft gelijk is aan de tweede. Mijn dank gaat naar H. Van den Kerchove, die me hielp bij het verzamelen van het materiaal.

[p. 387]

niet-algemeen Nederlands worden beschouwd en andere waarover de meningen verdeeld zijn of die ook korrekt zijn⁵.

1.1.1.3.1. Duidelijke gevallen

-	Zelfst. nw.: (onder)kleed/(onder)jurk^6 (10, 11, 63 e.a.); loopgracht/loopgraaf (82); platbroek/lafbek (90); pinhelm/punthelm (54); uitkant/buitenkant (54); plattekaassmoel/lebbige smoel (35, 104).
-	Bijv. nw.: kloek/versterkend (40); gore, (weeë) lucht/verschrikkelijke pestlucht (54).
-	Werkw.: rechtstaan/zich oprichten (105); rechtkomen/opstaan (86).
-	Voorzetsel: langs/van de gemakkelijke kant (12); gerust zijn in/op (89); buiten/naar buiten gaan (37, 90).

1.1.1.3.2. Twijfelgevallen

-	Zelfst. nw.: aanzicht/gezicht (99): vD: verouderd, K en V: geen opm. - hovenier/tuinman, tuinier (36 e.a.). vD: Zuidndl. en lit. taal, K: lit. taal, V: geen opm., H: beter: tuinier, P: tuinman - rijf/ hark (26)^7: vD, K en V: geen opm., H en P: hark - melkerij/melkfabriek (28): vD, H, P: melkfabriek, V: geen opm. - uurregeling/uurrooster (76): door H en T-B beide afgekeurd; geen van beide in vD en K; uurrooster zonder opm. in V.
-	Werkw.: verdergaan/voortgaan (17): voortgaan bij vD, K, V; H keurt voortgaan af en vervangt het o.a. door verder gaan - herbeginnen/opnieuw beginnen (10): vD: Zuidndl., dichterlijk, K: inz. Zuidndl., door H en P afgekeurd; bij V geen opm.
-	Betr. voornw.: aan dewelke/waaraan (45): vD: hoge stijl, K: boekentaal, V: weinig gebruikelijk; T-B: verkeerd: H: steeds vermijden; P: hoogstens bijzondere stijl; bij R-S daarentegen behandeld zonder opm.
-	Voorzetsel: langs/door de deur binnenkomen (37): niet bij vD en V; K: langs de voordeur het huis verlaten; H: door; P: liever door.
-	Uitdrukking: van hoofd tot voeten/van het hoofd tot de voeten monsteren (38): met lidwoord wel bij vD; H: van top tot teen.

1.1.1.3.3. Onnodige en verkeerde wijzigingen

-	Zelfst. nw.: korst/homp (57); brandoven/smeltoven (53); rimpelingen/rimpels (17); kruim, dat p. 108 blijft staan, wordt p. 109 ver-

5 Als hulpmiddelen werden hier gebruikt: Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse taal met een uitvoerig supplement door C. Kruyskamp ('s-Gravenhage, 1970⁹; vD); M.J. Koenen-J. Endepols, Verklarend woordenboek der Nederlandse taal (Groningen, 1966²⁶; K); J. Verschueren, Modern standaard woordenboek en atlas, m.m.v. W. Pée (Antwerpen-Utrecht, 1968³; V); H. Heidbuchel, ABN-woordenboek (Hasselt, 1970 ⁸; H); P.C. Paardekooper, ABN-gids (Antwerpen-Utrecht, 1969⁴; P), R. Talpaert-P. Buyse, Verzorgde schrijftaal (Heule 1966⁵; T-B); E. Rijpma-F.G. Schuringa, Nederlandse spraakkunst, bewerkt door J. van Bakel (Groningen 1968²¹; R-S); C.G.N. De Vooys, Nederlandse spraakkunst, herzien door M. Schönfeld (Groningen, 1960⁵; dV).

6 onderjurk wordt ook 1 × gebruikt in de eerste druk (p. 67).

7 hark wordt ook gebruikt in de eerste druk: rijfde als een hark door zijn haar (p. 58).

[p. 388]

	vangen door korst, wat een andere betekenis geeft; merkwaardig is ook de afkeer (schrik?) die de auteur naar het einde van het werk toe krijgt voor omgeving dat hij nochtans p. 56 nog gebruikte: het wordt vervangen door buurt (82, 114), omstreken (80), daar ergens (111), weggelaten (102).
-	Bijv. nw.: wakke/drasse grond (41).
-	Werkw.: met treurwilgen omzoomde/gezoomde oprit (33); uitsnoeien/uitdunnen (121).
-	Uitdrukking: ge zult uw ogen uitsteken/de vinger in uw eigen oog steken (94): bij vD: zich de ogen uitsteken; het gewijzigde wordt bij H en P afgekeurd.

1.1.1.4. Syntaxis

De vooral Zuidnederlandse maar bij R-S en dV zonder opm. behandelde dubbele werkwoordgroep komen aangereden wordt vervangen door komen aanrijden (107, 114).

1.1.2. Niet alleen wat gewijzigd werd, heeft natuurlijk belang maar ook wat is blijven staan.

1.1.2.1. Spelling

Buiten een okkasioneel behouden schrijfwijze twee en twintig (50) - cfr. 1.1.1.1. - is hier enkel de vorm barrette (94) voor baret(te) te vermelden.

1.1.2.1. Morfologie

Hoewel op een vrij groot aantal plaatsen aan het adjektief bij een door een bep. lidw. of een aanw. vnw. bepaald onzijdig zelfst. nw. de uitgang -e toegevoegd werd (cfr. 1.1.1.2.) is dat bijlange niet overal het geval: het grimmig opgewonden vloeken (23); het huidig weer (61). Volledigheidshalve moet hier echter wel aan toegevoegd worden dat ook in de eerste uitgave reeds meermaals de vorm met -e voorkomt: dit koude luchtvlak (6); het zwarte winterse geboomte (36).

1.1.2.3. Woorden en uitdrukkingen

-	Zelfst. nw.: bloedopdrang (74); vuilhoop (10, 52); het purisme regenscherm (9 e.a.) en de ook in de Woordenlijst van de Nederlandse Taal opgenomen vuilaard (17) en vogelschrik (16); dit laatste dat nu

[p. 389]

	niet meer door H wordt afgekeurd (wel bv. nog in de vierde druk) staat ook zonder opm. bij V; hovenier blijft 1 × staan (39) hoewel (of omdat?) 2 × op dezelfde bladzijde tuinier gebruikt wordt.
-	Bijv. nw.: het in het Noorden zeldzame schoon in de betekenis van mooi (37, 43 e.a.).
-	Werkw.: drummen (22), krijzelen (41), verhelpen aan (13, 97), tampen (13) dat bij V zonder opm. is opgenomen; rijven (56) dat als Zuidndl. wordt bestempeld, hoewel rijf door sommigen geaksepteerd wordt (cfr. 1.1.1.3.2.)^8; naast zei komt ook vaak zegde voor (14, 33 e.a.) dat door H en P verworpen wordt, door K en V daarentegen zonder opm. is opgenomen; gaan als hulpwerkwoord om de toekomst uit te drukken (12, 15, 50 e.a.) waarbij P opmerkt dat het onmogelijk is een scherpe grens te trekken tussen het gebruik van gaan en dat van zullen.
-	Bijwoord: weeral (11 e.a.) hoewel o.a. op dezelfde bladzijde ook alweer voorkomt.
-	Betr. voornw.: dewelke (71, 110), dat p. 45 gewijzigd werd (cfr. 1.1.1.3.2.).
-	Uitdrukking: het is te zeggen (36); op drieeënveertig jaar (55).

1.1.2.4. Syntaxis

-	Het pers. voornw. wordt gebruikt i.pl.v. het wederkerende: en waardoor ze hem doch ook haarzelf in nog groter opwinding bracht (86).
-	Het wederkerend voornw. wordt gebruikt i.p.v. het bezittelijk voornw.: hij wiste zich het zweet van het voorhoofd (107)^9.
-	Verkeerd gebruik van die: dezelfde glans als die in het lemmer van het mes glom (50).
-	Moest in een voorwaardelijke bijzin (13).
-	Woordvolgorde: 1) geen inversie na bijzin: zo we vooruit geweten hadden ..., we zouden (31).

2) in de dubbele werkwoordgroep:

a) De onderlinge schikking van de verbale delen in de drieledige werkwoordelijke eindgroep: meestal wordt de in het N. minder gebruikelijke maar in het Z. meest gewone schikking met het volt. deelw. in het midden gebruikt¹⁰: zou gekeerd zijn (20), diende gewet te worden (52). Opvallend is ook dat 1 × de sterk dialektisch gekleurde volgorde horen zeggen had (106) niet gewijzigd werd.

8 Cfr. iets gelijkaardigs in Van Dale: het geweer gaf een poef: zonder opm.; 't geweer poeft: Zuidnederlands.

9 Wel wordt algemeen aanvaard dat het wederkerend voornw. kan staan in een uitdrukking met overdrachtelijke betekenis, hoewel H ook zich het hoofd breken over iets, dat bij vD staat, vervangt door zijn hoofd breken.

10 Cfr. G. De Schutter, De dubbele werkwoordgroep in het Nederlands, in: Studia Germanica Gandensia VI (1964) p. 85; G. De Schutter, Het Nederlandse werkwoord. Enkele hoofstukken uit de grammatika van de woordgroep met een werkwoord als konstituent (doktoraal proefschrift, gestencild, Gent, 1972) p. 411-413. J. Pauwels, De volgorde van verbogen verbale vormen in het Nederlands, in Dietse Studies (Assen-Kaap-stad-Pretoria, 1965) p. 107 e.v.; J. Pauwels, Statistisch onderzoek van de Nederlandse zinsbouw, in: De nieuwe taalgids, Van Haeringennummer (1970), p. 94.

[p. 390]

b) De doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep: ook deze bijna uitsluitend Zuidnederlandse schikking¹¹ treffen we bij Ruyslinck af en toe aan: nu ze wilden getuigen zijn (79), alsof ze er bepaalde voortekens wilde uit aflezen (110).

Opvallend is ook dat in het gehele werk aan de gij-vorm wordt vastgehouden (met de in het Z. ongewone vormen ge sliep (11), vooraleer ge wegging (47)).

11 Cfr. M. Van de Velde, De doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep in literair proza, in: Studia Germanica Gandensia XI (1969), p. 7-13.

1.2. Recentere werken

Naar aanleiding van ons onderzoek naar de doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep¹² suggereerde Ruyslinck dat onze konklusies er enigszins anders zouden uitgezien hebben als we proza uit zijn latere periode (na '61) als werkmateriaal gekozen hadden¹³. Daarom hebben we ook, zij het minder indringend, zijn taalgebruik onderzocht in ‘Het ledikant van Lady Cant’ (Brussel-Den Haag, 1968) en in ‘De Heksenkring’ (Brussel-Den Haag, 1972). Onze algemene indruk is wel dat de woordenschat nog zeer weinig Zuidnederlandse elementen bevat. Zo vinden we in ‘Het ledikant van Lady Cant’ niet meer vogelschrik en vuilaard (cfr. 1.1.2.3.) maar wel vogelverschrikker (16) en vuilik (53); wel nog: Wacht jij nog maar even om erbij (= bij je grootvader) te gaan (101), beroep doen op (105); in ‘De Heksenkring’: 't is te zeggen (47), deze die (130). In beide werken wordt de jij-vovm gebruikt, maar wat de syntaxis betreft is er verder niet een zo sterke evolutie naar de Noordnederlandse norm waar te nemen. In ‘De Heksenkring’ vinden we ook nog een pers. voornw. i.p.v. een wederkerend: de moed en de energie om een ‘huis’ voor hem zelf en zijn gezin te bouwen; het verkeerd gebruik van die: Het waren dezelfde woorden als die hij gehoord had uit de mond van het gebochelde meisje in zijn droom (131); geen inversie na bijzin: Als ik de vrije hand had, ik zou ... (247) - cfr. 1.1.2.4. Vrij weinig wordt ook de Noordnederlandse volgorde in de werkwoordelijke eindgroep gebruikt: bespaard zou blijven (Heksenkring, 20). Wel komt vaker de volgorde met het volt. deelw. achteraan voor: zou worden opgeroepen (Heksenkring, 47) maar ook de typisch Zuidnederlandse: zou gebracht worden (Heksenkring, 12). In beide werken vinden we ook nog af en toe gevallen van doorbreking: die ze er graag hadden zien voor hangen (Lady Cant, 91), dat hem had wakker gemaakt (Heksenkring, 113)¹⁴.

12 Cfr. voetnoot 11.

13 brief van 23.10.70.

14 Merkwaardig in ‘De Heksenkring’ is wel dat we van p. 92 tot 122 plots 8 gevallen van doorbreking vinden, hoewel er tevoren bijna geen voorkomen.

[p. 391]

2. Besluit

2.0. Wanneer wij al deze ‘onnauwkeurigheden’ die we bij Ruyslinck vonden hier bespraken (en de opsomming was niet exhaustief), was dit geenszins om deze auteur in een negatief daglicht te plaatsen. Wel wilden we nagaan wat er gebeurt als een Vlaming ‘foutloos’ wil schrijven. En daar menen we toch tot een paar interessante bevindingen gekomen te zijn.

2.1. Wie (een paar) taalzuiveringsboekjes, woordenboeken en spraakkunsten vergelijkt, ontdekt heelwat tegenstrijdigheden (cfr. o.a. 1.1.1.3.2.). Dit kan alleen maar de onzekerheid van de zoekende vergroten en een nog sterker remmende invloed uitoefenen, wat weer niet van aard is om de achterstand van de Vlaming inzake vlot (is niet noodzakelijk gelijk aan korrekt) taalgebruik te helpen overbruggen.

2.2. Het groot aantal als foutief bestempelde woorden, uitdrukkingen en konstrukties doet de taalgebruiker op de duur ook aan de meest vanzelfsprekende dingen twijfelen en leidt gemakkelijk tot een hyperkorrekte en gekunstelde taal (cfr. o.a. 1.1.1.3.3.).

2.3. De ‘minder zuivere’ syntaxis van Ruyslinck in vergelijking met de woordenschat, vooral in recentere werken (cfr. 1.1.2.4. en 1.2.) is misschien te verklaren door het feit dat syntaktische eigenaardigheden dieper ingeworteld zijn. Ze kan ook een gevolg zijn van het feit dat in de taalzuivering tot nog toe de meeste aandacht werd besteed aan de woordenschat, dus het gevolg van een gebrek aan weten.

Wanneer dit weten ook op het gebied van de woordenschat gebrekkig en onvolledig is, wordt de korrektheid van de taal van anderen gemeten aan een toevallig vergaard aantal weetjes en wordt het taalgebruik dus op een totaal willekeurige basis be- en soms veroordeeld. Dit geldt uiteraard niet alleen voor lokale maar ook voor sociale taalverschillen. Een dergelijke nefaste toestand lijkt ons in zekere mate te bestaan in het onderwijs, waar iedereen zich geroepen voelt om op zijn manier aan taalzuivering te doen. Dat kinderen uit taalarme milieus daarvan het eerste en grootste slachtoffer worden, is normaal; of dat ook zo rechtvaardig is, is een andere zaak, vooral wanneer we rekening houden met de zware gevolgen die daaruit kunnen voortvloeien voor de toekomst van die kinderen¹⁵.

2.4. De huidige situatie, waarin een smetteloos elitair beschaafd

15 Cfr. de ‘Nabeschouwing’ door O. de Wit, S. Soutendijk en C. van Calcar bij Die rotschool van u. Brief aan een onderwijzeres door de kinderen van Barbiana. (Utrecht-Antwerpen 1970) p. 107-165.

[p. 392]

wordt nagestreefd, leidt eerder tot verkramping dan tot een betere taalgebruik¹⁶. In de plaats van deze onnodig hoge eisen kan volgens ons alleen een eenheid in verscheidenheid, een grotere tolerantie tegenover varianten van om het even welke oorsprong gesteld worden. Varianten moeten enkel dan geweerd worden, wanneer ze de kommunikatie in gevaar brengen, wat wel niet zo dikwijls het geval is. Slechts dan lijkt het ons mogelijk ook bij de Vlamingen tot een ongedwongen, natuurlijk en vlot taalgebruik te komen. De rest is een luxe, die er eventueel achteraf kan bij genomen worden door diegenen die daar behoefte aan voelen.

16 Cfr. de bijdrage van G. De Schutter in deze bundel.