Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 363]

Mijden en mijken
door C. Tavernier

Bijna dertig jaar geleden publiceerde in het Album Verdeyen, 1943, p. 291 vv. onze gevierde zeventigjarige een merkwaardig opstel Van al, ol + d of t tot ut en ukt, waarin hij de aandacht vroeg voor een Westvla. fonetisch verschijnsel, de invoeging van een k na u uit al, ol + d of t in een klein gebied dat een driehoek vormt met als uiterste punten Oostende, Knokke en Beernem, met Brugge ongeveer in het midden. Het artikel wekte de belangstelling en bleef niet zonder reactie. Een paar jaar geleden nog bracht F. De Tollenaere (Taal en Tongval, 21, 1969), het geval weer ter sprake, om aan te tonen dat inde 18e e. [ukt] nog te Duinkerke bestond, en dus het huidige ukt-gebied slechts een ‘schamele rest’ is van een vroeger algemeen Westvla. uitspraak. In 1952 (Kehlkopfverschlusz in Rheinland und Westflandern, Rheinische Vierteljahrsblätter, 17, p. 385-389), zocht L. Grootaers een verklaring voor de Westvla. ukt-vormen in een gelijkaardige ‘parasitaire’ k na Germ. ī, ū, ō vóór t in het Rijnlands en de Middelfrankische dialekten van het Groothertogdom Luxemburg en de Duitssprekende gemeenten van Belgisch Luxemburg, vb. weːkt = weit, hoːkt = haut, mukt = mut. Evenmin als de Westvla. ‘parasitaire’ k heeft de Middelfrankische dito fonologische waarde, ze is niet vast in haar verschijnen, ze is er of ze is er niet, dat maakt geen verschil in de betekenis. De oorzaak ligt volgens Grootaers in laatste instantie in de sleeptoon van deze gebieden die een overblijfsel zou zijn van de oude Indo-Europese muzikale toon, ook elders dan in het Limburgs en Rijnlands behouden, nl. in Skandinavische en Baltische talen. Niet in het Limburgs, wel in het Rijnlands, kon de lange gecircumflecteerde vokaal gebroken worden door een sluiting van de stembanden, een glottisslag, vóór t. Uit een glottisslag kan zich gemakkelijk een k ontwikkelen en omgekeerd, wegens de nauwe verwantschap van beide occlusies. Grootaers stelt de vraag, of de Westvl. k niet evenals de Rijnlandse een verdere ontwikkeling is van de muzikale toon van lange vokalen, of althans van een breking daarvan door stembandsluiting. Indien de hypothese juist zou zijn moet de breking ook andere lange vokalen dan ū (al,

[p. 364]

ol + d, t) getroffen hebben en ook ruimtelijk meer verbreid geweest zijn. O. Leys bracht in Sporen van vokaalbreking en stembandocclusief in de Zuidnl. naamkunde, Handel. Kon. Comm. v. Toponymie en Dialectologie, 30, 1956, p. 45 vv. verschillende historische bewijsplaatsen van de Westvla. ukt samen uit de onomastiek, daterend van de 16e en 17e e., plus één uit de 12e, hoctkerca a. 1156 voor Houtkerque in dép. Nord, dat evenwel niet is opgenomen in M. Gysselings Toponymisch Wb. en dus in een later afschrift zal voorkomen. Naast ouct- trof Leys een drietal ouet, oued-vormen aan, evenals enkele oict-, oiet-gevallen uit oi (ei, ui), ‘nevenvormen’ van ou < al, ol + d, t. Deze vormen zijn volgens hem geen gevolg van onvaste grafie, maar de benaderende weergave van vokaalbreking door glottisslag. Tevens noteerde Leys enkele gevallen (12e à 16e e.) waar andere lange vokalen dan ū < al, ol + d, t gebroken zijn en waar de glottisslag ook reeds in k is omgezet. Aldus zou het vermoeden van Grootaers niet alleen bewaarheid zijn, maar moet het ook geldig gemaakt worden voor de streken meer oostwaarts, het Brabants. De Antwerpse gemeentenaam Koningshooikt uit Koningshout is er een bewijs van o.m.

Het is niet te verwachten dat het Oostvlaams in dit respect een enclave zou gevormd hebben tussen het Westvlaams en het Brabants. We vinden inderdaad in het werk van M. Hoebeke, De middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde, 1968, p. 545-546, een aantal gevallen, a. 1415, waar een k vóór t, ts is ‘ingevoegd’. Sijmoen Sproct, IIII coppelen frucst (= fruucts = fruuts), II stenen loects (= loods), micts (= voorz. mits), een kuewe (= vat), roects (= roets), XXVIII kuewen weechts (= weeds, plantn.). Deze vormen trof M. Hoebeke slechts bij één klerk aan, wat de mening staaft van de vorige auteurs, dat nl. de -kt behoorde tot de volkse, platte uitspraak en niet tot de beschaafde. De andere klerken zullen dit dialectisme uit hun geschriften geweerd hebben. Uit het huidige Oostvlaams is -kt, -kst compleet verdwenen op - bij mijn weten -, twee resten na. Het eerste is oekst voor ‘hoest’, vermeld door Teirlinck in zijn Klankleer p. 116, en door Grootaers voor Denderwindeke. Het tweede is m.i. te vinden in de imperatiefvorm mijkt u! van het Oostvla. reflexief werkw. hem mijden dat in absoluut gebruik ‘zicht terugtrekken om niet te hinderen of om een gevaar te ontwijken’ betekent. Met een van-bepaling is hem mijden nagenoeg hetzelfde als het overgankelijk Nl. mijden, ‘moeilijkheden, onaangenaamheden vermijden, op zijn hoede zijn voor een onbetrouwbaar iemand’. Daar geld in steken? Ei 'k zou mij daarvan mijen! Van hem mijden in de eerste betekenis komt te Gent en in andere plaatsen ten

[p. 365]

zuiden en noord-oosten daarvan de imperatief mijkt u! ‘Ga uit de weg’ voor, naast mijt u, dat ten westen alleen bekend is. Van de imperatief dringt de k wel eens in de noemvorm, wanneer nl. de imperatief omschreven wordt. Ge moet u mijken; hij zei dat we ons mosten mijken. Aldus is (hem) mijken terechtgekomen in de idiotica van Teirlinck, Lievevrouw-Coopman en Joos als variant van (hem) mijden. De Bo geeft het ook, maar alleen in de betekenis ‘de baan ruimen’, en zowel als niet-reflexief dan als wél reflexief. Dit niet-reflexief gebruik van mijken laat een andere verklaring toe die eenvoudiger is en dus op het eerste gezicht overtuigender schijnt. (Hem) mijken zou nl. een kruisingsproduct kunnen zijn van hem mijden ‘de baan ruimen’ en wijken, dat dezelfde betekenis heeft. Wijken bestaat thans niet meer in het Vlaams, behoudens in een paar rijmpjes en spreuken zoals Zijde van God, blijft / Zijde van den duvel, wijkt. Met het oog op de distributie van de secundaire k komt mij deze verklaring theoretisch voor. Het is mijn ervaring, beaamd door het gevoelen van enkele andere dialectsprekers bij wie ik kon navragen, dat de k in de eerste plaats ‘gewoon’ is in het dagelijks gegeven en ontvangen bevel mijkt u! ‘uit de weg!’, dat de drie idiotica dan ook niet verzuimen te vermelden als voorbeeld. De k is niet ‘gewoon’, maar ook niet onmogelijk in de imperatief van hem mijden + van, Mijkt u van diene vent, 't is ne bedrieger. De k kan ingelast worden in omschrijvingen van mijkt u!, maar zou zonderling en verkeerd klinken in omschrijvingen van hem mijden van ... Dus niet in: Ge moet u mijken van die vent ...; in de steevaste uitroep Ei 'k zou mij daarvan mijen! zou mijken verkeerde associaties wekken. Een geheel omwisselbare variant van mijden is mijken niet, hoe de idiotica het ook voorstellen mogen, maar de k is m.i. gebonden aan de imperatiefvorm, en een van de zeldzame overblijfselen van het voor het eerst door W. Pée beschreven Mnl. verschijnsel.