Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 279]

Syncope van intervocalische d in zinsverband
door J.L. Pauwels

In mijn werk over het dialect van Aarschot en omstreken¹ heb ik een zo volledig mogelijk overzicht gegeven van de gevallen van d-syncope in dat dialect. Ik heb toen alleen aandacht geschonken aan de syncope in afzonderlijke woorden. Dat de syncope van intervocalische d ook kan optreden in zinsverband zal blijken uit dit artikel.

1 Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek, 1958, 195-206.

1.

In zinnen van het type: ‘Ik geloof (vrees, zeg, meen, peins, zie, hoor, weet enz.) dat hij al lang dood is’ wordt in het Aarschots dialect² de voorwerpszin ingeleid door het voegwoord dat³. Ook de ‘verlengde’ vorm alsdat (= azda) kan in haast alle gevallen gebruikt worden⁴. Voorb.

De jongen peinsde (als)dat zijn vader het gezien had.
Heeft hij niet gezegd (als)dat ze alle patatten gestolen hadden?

Een niet door dat ingeleide voorwerpszin lijkt me niet mogelijk, ook niet met de woordorde van een hoofdzin⁵.

Sedert lang heb ik me dan ook verbaasd over een alleenstaand geval van voorwerpszin zonder dat in het Aarschots, nl. na ‘ik wou’.

Enkele voorbeelden:

'k wou 'k al thuis was (Aarsch. kwaak al toas was).
'k wou hij direct kwam (A. kwa tem direkt kwam).
'k wou we morgen gedaan hadden (A. kwa me morrege gedaan adde). 'k wou ze hem een goed proces aan zijn been lapten (A. kwa zem). 'k wou Marie haar vent dat gezien had (A. kwa marie eure vent).

In al deze zinnen kan dat optreden ('k wou da'k al..., 'k wou da ze... enz. en ik meen dat het meestal ook gebeurt. Zelfs de verlengde vorm alsdat (A. azda) wordt sporadisch gehoord ('k wou azda 'k al... enz.).

2 Ik meen dat dit ook geldt voor andere Brabantse dialecten, b.v. het Aalsters (F. Vanacker, Syntaxis van het Aalsters dialect 1948, 141.

3 Altijd gerealiseerd als da, behalve voor vocaal (dan dad).

4 Dialect v. Aarschot en omstr., o.c., 403.

5 Het door De Vooys (Ned. Spraakkunst ⁴, 393) aangehaalde voorbeeld: ‘Hij zei, hij zou morgen komen’ is geen Aarschotse zin. Ik kan me wel voorstellen dat iemand begint met ‘Hij zei’, daarna zijn zin afbreekt, even aarzelt en dan voortgaat ‘hij zou morgen komen’, maar dan begint hij feitelijk een nieuwe zin.

[p. 280]

De zin ‘Ik wou dat ik nooit meer teruggekomen was’ kan in het Aarschots op de volgende manieren gerealiseerd worden:

1. Ik wou (az)dad ekik nooit...
2. Ik wou (az)dakik nooit... (Syncope van intervoc. d).
3. Ik wou (az)dad ek nooit...
4. Ik wou da'k nooit... (syncope van interv. d).
5. 'k wou 'k nooit... (Aarsch. kwaak, ontstaan door syncope van interv. d uit kwadak van nr. 4).

Type 1 en 2, de lange vormen, komen in de praktijk zelden voor. Type 3 is al veel normaler, 4 is de gewone vorm, 5 wordt ook vaak gebruikt.

Formeel schijnen de op de vorige bladzijde aangehaalde Aarschotse zinnen vergelijkbaar te zijn met het Engelse type ‘I wished I had taken my umbrella’, waaruit het verbindend woord that is weggevallen. Het feit echter dat de lijd.-voorwerpszin de woordorde van de bijzin vertoont, bewijst dat het onderschikkende voegwoord dat nog altijd latent aanwezig is, maar ten gevolge van bijzondere fonetische omstandigheden in casu door syncope van een intervocalische d, zijn waarneembare gestalte verloren heeft.

Uit de opgegeven voorbeelden kunnen we afleiden dat de niet door dat voorafgegane voorwerpszin kan beginnen met een van de persoonlijke voornaamwoorden (i)k, hij (A. em, tem, ten), ze, we (A. me), of met een zelfst. naamw., al of niet door een bepaling voorafgegaan. Alleen voor een voorwerpszin met het pronomen ge als onderwerp lijkt me het weglaten van dat ongebruikelijk. Een zin als ‘ik wou ge me gerust liet’ zou wel niet als fout opvallen, maar ik ben niet zeker hem ooit gehoord te hebben. Voor de onderwerpen wijlie, gijlie, zijlie (A. wale, gale, zale) lijkt me het weglaten van dat onmogelijk.

Ik vraag me af waarom in de ‘formule’ 'k wou da(t) (A. kwada) wel syncope van d optreedt en niet in de fonetisch parallelle gevallen hij wouda(t) (A. a wada), gij wou da(t) (A. ge wada). Op die vraag moet ik het antwoord schuldig blijven.

2.

In de groep ‘dat (pron.) + em, emme (presensvormen van hebben, resp. 1^e pers. enk. en 1^e en 3^e pers. meerv.)’ kan syncope van d optreden. Voorb.

Dat heb ik al eens gezien. Aarsch. dad em ek al es gezien, (of) damek al es gezien.

[p. 281]

Dat hebben we nog niet afgekregen. Aarsch. dad emme me nog nie (of) dad emme nog nie... (of) damme nog nie...
Dat hebben ze zo niet gezegd. Aarsch. dad emme ze zo nie gezei (of) damme ze zo...⁶

In de groep ‘dat (pron.) + edde (<hebde<hebd je) (2^e pers. enk.) zou even gemakkelijk syncope kunnen optreden, maar het gebeurt in de praktijk niet. ‘Dad edde te lang uitgesteld’ wordt dus niet gesyncopeerd tot ‘dadde te lang...’ Misschien is de reden dat dadde zou kunnen geïnterpreteerd worden als een samentrekking uit ‘dad (h)adde’ (dat had je).

Syncope in de groep ‘dat (pron.) + heeft (Aarsch. dad è) is helemaal uitgesloten.

De zin ‘Dat hebben we al gehad’ kan in het Aarschots gerealiseerd worden op de volgende manieren:

1. Dad emme me al gead.
2. Dad emme al gead.
3. Dad emmal gad.
4. Dammal gad. (met syncope van d).

Dat is wordt in het Aarschots gerealiseerd als dadis of das. Dit laatste hoeft niet noodzakelijk het produkt van een syncope te zijn, want is verschijnt regelmatig als s na woorden op vocaal als daa(r), waa(r), hie(r), hoe. Voorb. da's ge spraak van, wa'z da gebleven, ie's niks nie meer oe'z da gekomen. Dus kon da + is normaal da's worden.

Ten slotte blijft er nog een kleine moeilijkheid. In alle gevallen van syncope van intervocalische d in afzonder lijke woorden, die ik voor het Aarschots heb opgetekend, volgt op de d een zgn. toonloze e. In de beide hier behandelde gevallen van syncope in zinsverband volgt op de d een gekleurde vocaal, resp. a en é. Het lijkt me dus waarschijnlijk dat deze vocalen in zinsverband zeer weinig nadruk kregen en met niet veel meer ‘kleur’ dan een toonloze e werden gerealiseerd.

6 Ik meen dat in de 3^e pers. meerv. de gesyncopeerde vorm minder vaak gebruikt wordt dan in de 1^e enk. en meerv. Trouwens als ik in het voorbeeld met de 3^e meerv. het pronomen ze door Jef en Peer vervang, lijkt de de syncope volstrekt ongebruikelijk: dad emme Jef en Peer nie gezei.