Logo DBNL
Album Willem Pée (1973)

Album Willem Pée

(1973)–Willem Pée–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag


Vorige Volgende

Hypokoristische i- en e- varianten
door K. Roelandts

In de evolutieve grammatika, of de studie van de taal als een systeem in beweging, verdienen de niet-wetmatige veranderingen evenveel aandacht als de wetmatige. Uit genetisch standpunt immers is een wetmatige verandering het resultaat van een systematisch doorgevoerde okkasionele wijziging. Elke verandering moet ergens begonnen zijn en is dus in dat allereerste begin een okkasionele variant, die pas nadien, door inwerking van verschillende intern- en extern-linguïstische faktoren, eventueel een wetmatig karakter kan krijgen.

Een belangrijke bron van okkasionele veranderingen ligt in de expressiviteit, want daardoor wordt het louter referentiële taalgebruik uiteraard slechts incidenteel geladen met elementen die afwijken van de (in similaire kommunikaties) habitueel geldende kode. De dynamiek van de taal komt daarin het best en het sterkst tot uiting. Daarom trachten we ons sinds een twintigtal jaren1 te concentreren op een systematisch onderzoek van expressieve klank- en vormvarianten, bij voorkeur steunend op objektief interpreteerbaar hypokoristisch materiaal, in de hoop dat uit die hoek meer licht kan vallen op het fundamentele probleem van taalverandering en historische taalevolutie. Gaarne zetten we hier de reeks voort, met een bijdrage ter ere van de gevierde kollega en joviale vriend die zelf meer dan eens op verwant terrein heeft gewerkt2.

Dit stuk sluit direkt aan bij een vorig artikel, waar vokaalvariaties in velare richting werden behandeld3. Thans gaat het om veranderingen in palatale richting.

1. Vormen met ongewoon i- vokalisme

1.1. Leuvense schooljongens noemen hun vrienden Vanderzeypen en Devijver resp. de Sippe en de Fiffe. Beide familiarismen passen bij de bekende reeks van produktieve augmentatief-formaties op -e en vertonen verscherping (van z tot s, resp. van v tot f), wat in expressieve varianten wel meer voorkomt4. Vreemd is echter de i- vokaal, want die is niet door gewone verkorting, noch door invloed van de omgevende konsonan-

ten, noch door associatie of woordspel te verklaren. De enige uitleg die daaraan kan gegeven worden, is dat het hier gaat om een expressieve vokaalverandering, die in casu optreedt als een konkomitant feature omdat ze samengaat met andere expressieve kenmerken, nl. vokaalverkorting, verscherping van konsonant(en) en afleiding op -e. Alleen het morfologisch procédé der afleiding (-e) is tot een systeem uitgegroeid. De overige kenmerken hebben dat stadium niet bereikt, maar zouden teoretisch eveneens systeemvormend kunnen werken. Op dit ogenblik blijven zij echter beperkt tot incidentele varianten, waarvan de expressieve waarde in oppositioneel verband rechtstreeks evenredig is met het aantal van die features en omgekeerd evenredig met de frekwentie van de variant. Daar systeemvorming berust op uitbreidende frekwentie, zal ze in het algemeen ook gepaard gaan met verzwakkende expressiviteit.

Hoe men nu precies aan die i- variant is gekomen, kan moeilijk met zekerheid uitgemaakt worden. Ofwel geldt het een morfologische wisseling, een soort van expressieve ablaut, ofwel betreft het een fonische wijziging ten gevolge van een hypokoristische vernauwing, waardoor een aan verkorte ei (ij) beantwoordende e-vokaal in i is overgegaan. Als we de twee mogelijkheden tezamen nemen, zouden we dus op stilistisch niveau van een mor(fo)fonologische verandering kunnen spreken. Ook bij de eerder behandelde variatie naar oe3, waarmee die naar i opvallende overeenkomsten vertoont, zijn beide mogelijkheden, nl. expressieve ablaut en vernauwing, moeilijk van elkaar te scheiden.

 

1.2. De e/i- variatie komt meer voor in hypokoristika. Soms lijkt ze wel degelijk te berusten op een fonetisch proces van vernauwing, b.v. waar ze uitgaat van een verkorte scherplange ê = [iə], zoals in brab. Peer > augmentatief Pirre. Soms is de i niet door expressieve variatie ontstaan, maar voortgekomen uit een grondvorm met i, hetzij door een soort van vokaalharmonie, hetzij door een samentrekking. Vgl. in het eerste geval b.v. de Kritte, augmentatief van Chrétien > Chritien; den Dizze, augm. van Désiré > Diseré [dizərē], beide o.m. te Boom; misschien ook Siffer uit Zepherien, te Wieze5. Vgl. in het tweede geval b.v. wvla. Fikken uit Felixr, eventueel aanleunend bij het augmentatief van Victor en overigens van een soortgelijk kontraktietype als Sien < Sabine, of Pien < Pauline7.

Uit grondvormen met open è-klank ontstonden den Bir = Gilbert (te Boom) en, vermoedelijk met woordspel8, den Bikke < fn. Lambert (ibid.). In Limburg kent men Bik, dimin. Bikske, als familiare varianten 6

van de familienamen Lambrechts en Lambrix9; hier is de i niet ongewoon en ligt associatie (met Lambik, lambiek enz.) direkt voor de hand.

 

1.3. Bij de beoordeling van ouder materiaal dient men nog met andere moeilijkheden rekening te houden. Ik noteerde terloops twee voorbeelden van mnl. hypokoristische i- varianten bij namen met lange ē- klank: Thomaes sybben z. qd. zebrechts bloemaert, ao 1450, Noord-Brabant10; bi sinter viven cruce 1425 = juxta crucem beate genofeve 1403, te Zepperen11. Eerstgenoemd sybben is blijkbaar de genitief van een vleinaam Sibbe = Zebrecht. Is die vleinaam direkt uit die volle naam voortgekomen, dan gebeurde dat door expressieve vokaalverandering van ē naar i, verscherping z- > s-, verkorting met inschakeling in het n- paradigma. Het is echter niet uitgesloten dat Sibbe, als familiarisme van Zebrecht, zou overgeërfd zijn van vorige generaties en al enkele eeuwen tevoren is ontstaan, toen ook de volle naam nog een i bevatte. Als dan een Zibrecht b.v. tot Sibbe werd verkort, is niet het vokalisme maar o.m. wel de geminatie een konkomitant kenmerk van expressiviteit. Historisch onderzoek van de plaatselijke naamgeving en klankevolutie kan ons dichter bij de oplossing brengen.

Dat geldt in zekere mate ook voor de beoordeling van Vive = Genoveva. Hier gaat het om een lange ī, in open syllabe, en om een ontleende naam. De vokaaloppositie zou kunnen te wijten zijn aan verschillende tradities, zowel tijdens als na de ontlening: vooreerst de tegenstelling tussen de oudere fra. en kerklat. vormen, vervolgens de invloed van kronologische en geografische verschillen bij gerekte i/e in autochtone persoonsnamen en appellatieven12. Waar i- en e- vormen als synkronisch omwisselbare varianten naast elkaar voorkomen, zal de i- vorm wel expressief gevaloriseerd zijn, vooral als de i uitsluitend of bij voorkeur in de verkorte naam optreedt13. Dat bewijst echter nog niet dat de i daar noodzakelijk van hypokoristische oorsprong moet zijn. Er is kans voor, maar het blijft onzeker. Ook Eva kende mnl. varianten met i- vokalisme, die blijkens de excerpten in het Mnl. Wb.14 in verschillende dialektgebieden voorkwamen en dus uit geografisch standpunt moeilijk te motiveren zijn.

 

1.4. In andere talen vindt men eveneens hypokoristika met een ongewoon i- vokalisme. Bekend is eng. Jim uit James, door Weekley15 vergeleken met ‘the thinned forms’ Pinch(in) < Punch, Binks < Banks. Uit Zwitserland noemt Bach16 Mangnangeli, Mingningeli < Marianne en Annamaria. Elders hoort men in de kindertaal: spa. Miche (Michi) voor

Mercedes, Picho voor Petrona17; maltees Diddu, evenals Dedu met anticipatie gevormd uit Alfredo, waaruit ook met perseveratie Fefu en Faffu18. De i- vormen zijn incidentele hypokoristische varianten, maar we weten niet hoe ze ontstaan zijn, hetzij door expressieve ablaut, hetzij door al of niet expressieve vokaalvernauwing.

Ablaut of speelse vokaalvariatie komt herhaaldelijk ter sprake bij de verklaring van oude germ. namen, die opgesteld worden in reeksen als Dindo, Dando, Dundo; Gango, Gingo, Gung(ulf) enz.19. Vooraleer men daarover gaat diskussiëren, moet men eerst met zekerheid weten of de aldus samengebrachte vormen inderdaad etymologisch samenhoren en, vervolgens, of andere interpretaties ad hoc niet evengoed mogelijk zijn20. Vokaalvariatie komt eventueel mee in aanmerking, maar wordt op die manier helemaal niet bewezen. Alleen als het genetisch verband tussen de vormen vaststaat, zal de verklaring die als enige mogelijkheid overblijft, ook zinvol en redelijk als een bewijs kunnen gelden. Dat lijkt me b.v. wel het geval te zijn in de hypokoristische varianten die volgens de overlevering voorkomen in het eerste lid van de dt. plaatsnaam Zissendorf: ao 966 (kop. ca. 1191) Zeizendorp, ca. 1150 Zizindorp en 1156 Cizendorp21. Het eerste element is blijkbaar de genitief van Zeizo, vleivorm van een persoonsnaam Zeiz-(frid enz.), bij ohd. adj. zeiz. De i- variant moet daaruit ontstaan zijn en is niet door de genitief, noch door de samenstelling te verklaren. Hij kan alleen gemotiveerd worden door aan te nemen dat Zeizo ook affektief Zizo kon heten en dat beide vormen eveneens in de toponymische traditie een tijd lang omwisselbaar zijn geweest. Dan wijst Zeizen-/Cizen- (= Zissen-) op expressieve variatie ei/i, te vergelijken met Leuvens Vanderzeypen > Sippe en Devijver > Fiffe.

 

1.5. Uit het voorafgaande mogen we besluiten dat er in verschillende talen, in verschillende tijden, een procédé bestaat en bestaan heeft om okkasioneel hypokoristische i- varianten te vormen uit antroponiemen die in de meeste gevallen een e-kleurig vokalisme bevatten. Of die i- variatie gerealiseerd wordt door een fonetisch proces van vernauwing, ofwel door een morfologisch proces van vokaalwisseling (een ‘ablaut’), blijft nog een open vraag. Ze is alleszins een expressief verschijnsel en heeft in de genoemde voorbeelden niet systeemvormend gewerkt. De expressieve waarde van die i- variatie is het best waar te nemen in het huidige taalgebruik, bij voorkeur in de eigen omgeving. Elders is ze moeilijker te beoordelen, maar dat belet niet dat ze experimenteel een uitkomst kan bieden als men maar voldoende bedacht is op de konkurrerende faktoren of in aanmerking komende alternatieven.

De hypokoristische i- variatie is blijkbaar een toepassing van hetzelfde procédé dat ook in appellatieven tot expressieve i- varianten kan leiden. Direkt vergelijkbaar zijn wbrab. expressiva als bietje ‘beetje’, klieneke ‘kleintje’22; werkw. tippelen, tiepelen < tepelen23; misschien ook dt. Ricke, bij Reh24, en germ. *tig-, bij *gait-25? Verderop is die i- variatie van e en ei (ai) te verbinden met de bekende wisseling van a(a) naar i(e), die leidt tot talrijke iteratieve formaties of uitdrukkingen (types prietpraat < praat, fiefafoelie < fafoelie26, ‘van bikboord naar bakboord’), ofwel tot zelfstandig gangbare woordvormen (b.v. flikkeren, naast ouder flakkeren). In zulke expressiva zien we duidelijk een soort van ablaut, niet een vernauwende klankverandering. Dat geldt ook voor i- vormen ontstaan uit grondwoorden met donker vokalisme, b.v. tip naast ouder top, of iteratief fra. flâni-flânons (in modern chanson). Soms is de genetische filiatie nog moeilijk te achterhalen, zoals b.v. in mnl. cnirsen, cnersen, cnarsen, cnorsen, cnoersen (Mnl. Wb. III, 1635); of in sprookjesnamen als Siepen en Sapen27. De i- vorm hoeft immers niet steeds sekundair te zijn maar kan soms zelf ook als uitgangspunt gediend hebben voor variaties in de tegengestelde richting, die dan hetzelfde resultaat opleveren (b.v. kinkankhoren < kinkhoren).

2. Vormen met ongewoon e- vokalisme

2.1. Wegens de toegemeten plaatsruimte beperken we ons tot summiere mededeling van materiaal en kommentaar. In alle gevallen gaan bedoelde e- varianten terug op grondvormen met een a- vokalisme.

Te Boom kregen verschillende personen die ‘Frans’ heten resp. de volgende bijnamen, doorgaans met bepalend lidwoord: Frèmmer (tweemaal), Fèl, Fèts, Fèt, Vet. De palatale vokaal berust waarschijnlijk op mouillering in de kindertaal, waar ‘Frans(ke)’ normaal Fansj(ke) en Fènsj(ke) wordt. Vandaar kan hij doorgedrongen zijn in een augmentatief Frenne en in speelse varianten die okkasioneel opduiken (b.v. Flèm) en eventueel met differentiërende funktie gevaloriseerd worden tot individuele bijnamen zoals de bovengenoemde. Andere abnormale e- vormen vindt men daar in de Kèp, 't Kèpske en de Kèps (uit fn. Van Camp), evenals in de Rets (fn. Raets); vgl. de Kèlles = Karel, uit Klein-Brabant28?

In de streek van Averbode kent men, behalve de (courante) bijnaam Fèts = Frans, ook de Mèk = Martina, Rèkkes = Gerard, Nèkke = Narke (Leonard, Bernard), Mèns(ke) = Emmanuel, Bernèske of Bernètsje = Bernardus [bərnǭdəs]29. Elders werd een Frans met bijnaam Frèngel30,

of soms met augmentatief de Frènge (Bekkevoort) genoemd. Te Herent wordt Mark augm. Makke of Mèkke. Voor sommige dialekten moet men er rekening mee houden dat de e normaal door umlaut is opgekomen in het diminutief. Dat geldt b.v. voor een limb. augm. Frèns31, uit ouder dimin. Frènske, bij Frans; of voor een brab. augm. mènne, uit dimin. mènneke, bij man. Buiten het Nederlands mogen we misschien verwijzen naar eng. familiarismen, b.v. bij Margaret: Meg en Peg(gy), naast velare variaties Mog en Pog32; vgl. al in de 13e eeuw Magge, Megge (en Pegge?), Mogge, Pogge33.

 

2.2. Het materiaal is fragmentair, heterogeen en moeilijk te beoordelen. Maar het laat toch zien dat sommige e- vormen fonetisch te verantwoorden zijn (limb. Frèns, brab. mènne), andere niet. In de fonetisch gekonditioneerde vormen kan de e sekundair een expressieve funktie gaan vervullen (type Frèns tegenover Frans). In de andere, niet gekonditioneerde vormen zal de e meestal direkt van expressieve oorsprong zijn, eventueel geïnspireerd door de kindertaal of door klank- en woordspel (antw. Frenne enz.). Zulke varianten ontstaan dan eerder door expressieve palatalisatie dan door expressieve ablaut. Zij behoren tot dezelfde kategorie als de affektieve woordvarianten, b.v. in dial. dè naast daar, mem naast ma(m) ‘moeder’, plet (gezegd van fiets- of autoband) naast normaal plat34.

Er zit dus een zekere orde in de soms schijnbaar grillige vokaalafwijkingen van hypokoristika: e- variatie van a, i- variatie van e, een enkele keer i- variatie van a (b.v. hgd. Mingningeli?); vgl. in de vroegere bijdrage(3) o- variatie van a, oe-variatie van o, inz. oe- variatie van a. De palatale en de velare variatie vinden we samen in pi(e)pa en poepa (papa), buiten de persoonsbenamingen b.v. ook in mnl. ‘bi no ba’ en ‘bu (boe) no ba’. De herkomst van zulke variaties is zeer verschillend. Sommige zijn rechtstreeks door expressieve klankverandering ontstaan, in andere is een verschillend vokalisme na zijn ontstaan expressief gevaloriseerd. Dat geldt zowel voor persoonsnamen als voor appellatieven (inklus. werkwoorden), maar in laatstgenoemde kategorie heeft het procédé der vokaalvariatie in het algemeen veel sterker gewerkt dan in de antroponymie, waar het slechts zelden tot uiting komt.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs