Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 267]

Een dialectologische voetnoot
door L.C. Michels

Het tijdschrift De Katholiek bevat in zijn 63^e deel, 1873, een gedachtenwisseling over een liturgische aangelegenheid. Partij daarin waren de P. Rector van de ‘Algemeene Hulpkerk’ te Amsterdam en ‘Dr. B.’. Beiden waren in het Hollandse geïmmigreerd van uit Noord-Brabant. De tweede was Dr. Theodorus Borret, geboren in 1812 te 's-Hertogenbosch als zoon van de bekende jurist en staatsman Anton Borret, die zelf nog weer wat dieper uit Brabant kwam, uit Gemert namelijk. Via een romeinse studietijd werd de zoon reeds vroeg professor te Warmond, later pastoor te Vogelenzang, deken van Noordwijk en kanunnik. Voorts behoorde hij tot de oprichters van het genoemde tijdschrift en was hij lid van de Koninklijke Akademie, sinds 1865. Rogier heeft hem geportretteerd als een voornaam man van patricische familie en hoofse levensstijl, die heel zijn leven relaties onderhield met de hoogste kringen, ook die der wetenschap, waar men hem waardeerde om zijn uitgebreide kennis en ‘de fijne beschaving, die zijne geheele persoonlijkheid kenmerkte’. ‘Heuse wisseling van denkbeelden’ was, zo lezen wij, voor Borret alle polemiek, en onder dit licht zullen wij ook hetgeen hier volgt hebben te bezien.

Weerpartij was de redemptorist H.E.H. Deckers, wiens brabantse herkomst, zo reeds niet uit zijn naam, afdoende blijkt uit de voetnoot die wij aantreffen bij Borret op blz. 165. Deckers had namelijk geschreven het volgaarne aan anderen te willen overlaten ‘uit te maken, of de Dr. het (in een bepaald opzicht. - M.) al dan niet bij het regte eind (had). En ziehier nu de voetnoot van Borret: ‘Om regtvaardig te blijven moet ik opmerken, dat de hier door mijn Censor (= criticus) gebezigde zegswijze in den Noordbrabantschen tongval niet zóo onwellevend klinkt, als zij ten onzent, in beschaafde kringen, doen zou’. Geef acht op dit ‘ten onzent’ uit de pen van de ontheemde Bosschenaar. De Censor hadde goed gedaan ervan op de hoogte te zijn, dat de gebezigde zegswijze ten onzent, dat is in Holland, in beschaafde kring getekend was met het stigma der onwellevendheid. Welteverstaan, iets van dat euvel moet er, naar Borret's gevoelen, ook in den Noordbrabantschen tongval wel aan die

[p. 268]

uitdrukking gekleefd hebben, alleen in mindere mate dan waarin zij als hinderlijk werd ervaren in beschaafde kringen ten onzent.

De vraag blijft open, en wordt hiermee aan de kenner van diverse soorten van nederlands taalgebruik die professor Pée is, voorgelegd, wat dan wel in concreto dit hinderlijke mag geweest zijn. Gold het de uitdrukking in haar geheel en als zodanig? En klonk die bijgeval te huiselijk voor openbaar gebruik in geschrifte, een gebruik waartegen het dienstig werd geoordeeld de nog niet genoegzaam verhollandste Brabander in een bescheiden voetnoot te waarschuwen? Geen van beide betrokkenen kon weten dat straks niemand minder dan Couperus in Eline Vere zou schrijven: ‘Misschien had hij het toch wel bij het rechte eind’. Hier mag even opgemerkt worden, dat het WNT, waaruit ik deze aanhaling opdelf, wat vreemd met onze uitdrukking omgaat, melding makende van de wending ‘Het bij het rechte eind hebben’ en deze toelichtend met drie citaten waarvan er twee niet bij hebben maar aan. Noch Knuttel in het derde, noch de betreurde Heeroma in het twaalfde deel van het Woordenboek, i.v. recht, hebben behoefte gevoeld gewag te maken van enig stands- of regionaal verschil dat zou samenhangen met het bezigen resp. vermijden van de uitdrukking als zodanig. Heeroma stelde zich tevreden met te verwijzen naar wat eerder i.v. einde gezegd resp. niet gezegd was.

Zit er dan misschien enig venijn in de staart, te weten in het verschil tussen einde en eind? Dat tussen eind(e) en end, over het gebruik waarvan (in A.B.) het Woordenboek wel iets opmerkt, kan buiten beschouwing blijven, als hebbende de weerpartij zich aan het laatste niet schuldig gemaakt. Herhalen wij hier even, dat het Wdb. onze uitdrukking rubriceert als bij het rechte eind hebben; een variant met einde is niet aanwezig. Vervolgens kan worden opgemerkt, dat de tweelettergrepige vorm geen Brabants is. Met eind af te wijzen, zo kan men zich denken, laat Borret zijn eigen brabantse achtergrond meespreken, al is het maar om er zich tegen af te zetten. Was immers niet veeleer einde de behoorlijke lexicale vorm, waartegen eind het diende af te leggen? Daarginds kon dit lichter passeren, klonk het niet zó onwellevend, omdat bij ontstentenis van einde alleen eind ter beschikking stond. De situatie ware vergelijkbaar met die van het brabantse gij, dat het hele sociale veld bestrijkt en daarom nooit stoort.

Maar het is waar: het ander behoeft het een niet uit te sluiten, en ik ben zeer geneigd, aan de in eerste instantie geopperde verklaring voorkeur te geven. Moet niet erkend worden dat de uitdrukking in haar geheel ten onzent in beschaafde kring toch wel enige stilistische beperking

[p. 269]

kent? Mij althans wil het voorkomen, dat ik nog wel zou kunnen neerschrijven dat Kalff het in een litteraire zaak, minder geredelijk echter dat Calvijn het in een theologische bij het rechte eind heeft gehad.

Ik geef mij er rekenschap van dat in het hier verhandelde het eigenlijk dialectologische slechts zwakjes aan bod is gekomen, meer als achtergrond dan als onderwerp. Maar de noordbrabantse tongval is door de voetnoot zelf in het geding gebracht. De brabantse Hollander die haar dienstig achtte, en de hollandse Brabander die zij aanging, zouden, vertrouw ik, beiden met een (metrisch bepaald) eind goed al goed en een glimlach zijn overgegaan tot de orde van hun ‘punt in kwestie’.

Dr. Borret overleed in 1890 te Bergen, Noord-Holland. Hollandser kon het wel niet.