Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 203]

De naam Pée
door M. Gysseling

In Brabant, en met name in de streek van Brussel, komt, blijkens het telefoonboek, naast de gewone vorm Pee ook een zeldzamer Pede voor. In Oost-Vlaanderen is de verhouding andersom: vooral Pede, zelden Pee. In de streek van Brussel is ook de familienaam Van Pee niet zeldzaam. Daarnaast bestaat, eveneens in de streek van Brussel, de familienaam Peemans. Deze behoort tot de groep Brusselmans, Aelterman, Bruggeman, Poelman, Beekman, enz., waarmede van Brussel, van der Bruggen (Verbruggen), van den Poele, van der Beken (Verbeken), enz. parallel lopen.

Op grond van hun concentratie in de streek van Brussel mag men aannemen dat de namen Pede, Pee, Van Pee, Peemans (de laatste drie met syncope van d) afgeleid zijn van Pede, een beek die te Brussel in de Zenne uitmondt, en wel via het naar deze beek genoemde gehucht Pede (Sint-Gertrudis-Pede, Sint-Anna-Pede) onder Schepdaal. Met deze beeknaam zijn ook samengesteld de plaatsnamen Neerpede (1220 Inferior Peda¹ en Pedebroek (1175 kopie 1699 Pithebruc), beide onder Anderlecht. De oudste vormen van het toponiem Pede zijn: 1144 kop. 18e Pethe, 1180 kop. 13e Pedhe, 1209 Peda, 1215 Pithia.

Verwant zijn de namen de Peel, een moerassige streek in Noord-Brabant (1192 kop. ± 1222 Pedele), Pelo onder Assen, Drente (1040 kop. midden 12e Pithelo), en Peel onder Veen, Noord-Brabant (1108-22 kop. 13e Pedelo). Blijkbaar ook Pecq, arr. Doornik (± 1175 Pedesch, Peesc), waarin we hetzelfde suffix -isk aantreffen als in marisk > Nederlands meers, Frans marais. Eventueel Peize en Pesse, in Drente. Hetzelfde woord is ook 1180 Pitha, onbekend in de buurt van Gistel, indien dit geen afwijkende grafie is van Pitta, datief, ‘put’.

De geografische gesteldheid van de genoemde plaatsen (de Peel is een uitgestrekt moeras, Pecq ligt bij de Scheldemeersen, Pedebroek bevat het woord broek ‘moeras’) laat vermoeden dat we te doen hebben met een moerasbenaming. Als Oudnederlandse vorm mogen we reconstrueren Pitha, met evolutie i > e en þ > ð > d in de 12e eeuw.

Het enige etymologisch aanknopingspunt is Indo-Europees pitu-,

1 Alle oude vormen zijn ontleend aan mijn Toponymisch Woordenboek.

[p. 204]

dat ‘vet, vettige vloeistof’ betekende²; Nederlands vet gaat op een verwante vorm terug. Het woord behoort bijgevolg tot de Belgische substraattaal. In de woorden en namen uit dit substraat is immers, bij de germanisatie in de 2e eeuw vóór Christus, p normaal niet, anlautende en intervocalische t doorgaans wel verschoven. Voor anlautende t > þ > d cf. bv. Demer (uit Tamara ‘de donkere’, naast Temse uit Gallo-Romeins Tamasiacum met geromaniseerde anlaut, bij een persoonsnaam Tamasios ‘de donkere, nl. van haar’), Dender, Dijle, Doornik. Inlautend t > þ > d bv. in Medele, voormalig bos bij Kortrijk (966 forestum Methela), evenals ± 365 Matilone (oude naam van Roomburg, Leiden) afgeleid van (Belgisch en) Keltisch matu- ‘beer’³. De namen Pedele > Peel en Medele zijn ook morfologisch parallel: pitula ‘de moerassige (streek)’ naast matula ‘de berige = het berige bos, het berenbos’.

Voor niet verschoven p cf. bv. de waternaam Pene en de nederzettingsnamen Pénin en Plouvain (1174 kop. ± 1191 Pelven), beide in het arr. Arras. Dit laatste gaat terug op Belgisch Pelwinio-, bij de persoonsnaam Pelwinios, bij IE. pelwo- ‘vaal’⁴, dus ‘de vale, nl. van haar’; hetzelfde woord, met Keltische evolutie, schuilt in de volksnamen Helvii en Helvetii; verwant is Germaans falha-, Nederlands vaal, uit IE. polko-, bv. in de volksnamen Falchovarii en (West)falen.

De plaatsnaam Poperinge (877 kop. 961 Pupurningahem), uit Pupurninga haim ‘woning van de lieden van Pupurn’ bevat een voorbeeld van persoonsnaam met onverschoven p: Belgisch Pup-urn-os (met suffix -urn-, cf. Keltisch īsarno- > Germaans īsarna- ‘ijzer’) die, evenals de persoonsnaam Poppo, Poppus⁵ met geminatie van p, denkelijk verwant is met Latijn pūpus ‘knaapje’, pūpa, puppa ‘meisje’.

Een appellatief uit de Belgische substraattaal is bv. poel, uit pōla-, hetgeen een germanisatie is van Belgisch pālo-, beantwoordend aan Grieks pēlos ‘moeras’ en ablautend met Latijn palus ‘moeras’⁶. Een ander is pink, het vroegst geattesteerd in de bijnamen 1286 Pinkel te Landrethun-le-Nord en 1298 Pinkelin te Calais (waar in 1298 ook Dumekin voorkomt)⁷. Het woord pink, verwant met Germaans fingra-, Nederlands vinger, gaat terug op IE. penkwe ‘vijf’ en betekent dus ‘vijf, de vijfde’. De primitieve mens rekende immers met zijn vingers en tenen (vgl. Frans quatre-vingts) en op dit gebruik gaan de telwoorden in de Indo-Europese talen en in laatste instantie het decimaal stelsel terug⁸.

Oudengels pitha ‘merg van planten’ (Engels pith), Middelnederduits pedic (met suffix -ik) en Middelnederlands pitte ‘boommerg’

2 Julius Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern 1959, p. 793.

3 Voor matu- zie D. Ellis Evans, Gaulish Personal Names, Oxford 1967, pp. 228-232.

4 Pokorny, 804-805.

5 Joh. Leo Weisgerber, Die Namen der Ubier, Köln 1968, p. 250.

6 Pokorny, 799.

7 M. Gysseling et P. Bougard, L'onomastique calaisienne à la fin du 13^e siècle, Leuven 1963, p. 62.

8 Over deze gehele problematiek eveneens Hans Kuhn, Anlautend p- im Germanischen (Zeitschrift für Mundartforschung 28, 1961, 1-31). Duitse en Engelse tegenhangers van Pede en Peel aldaar op p. 24. Zie ook A.H. Smith, English Place-name Elements, Cambridge 1956, s.v. pide, pidele.

[p. 205]

(Nederlands pit) zijn misschien etymologisch geheel hetzelfde woord als het hier behandelde Pede.

De beeknaam Pede betekent dus ‘de moerassige’ en de naam van onze jubilaris klimt, via deze beeknaam, tot de taal van onze Belgische voorouders en bijgevolg tot prehistorische tijden (ten laatste 3e eeuw vóór Christus) op.