Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 191]

Over algemene fonetiek en teateropleiding
(een denkbeeldig gesprek)
door A. Goris

- In een spel lijken mij de uitersten voor de stem zó te liggen: aan de éne kant een getrouwe weergave van de waargenomen werkelijkheid, dialektgekleurd zelfs, aan de andere kant een terugval op nauwelijks gemoduleerde of ongeartikuleerde kreten.

- Juist. En het komt mij voor dat de klankleer het kontakt met deze oorspronkelijke, sensitieve kreten verbroken heeft.

- Voorzichtig. De fonetiek als wetenschap is in volle ontwikkeling. Stel je voor: om gesproken mededelingen van kosmonauten langs computertechnieken in leesbaar schrift om te zetten, is er een dieper, meetbaar inzicht nodig in de taalsituatie en in de relatie klank-betekenis.

- Rationeel en utilitair kan je dat inzicht dieper noemen. Maar in het spel gaat het dáárover niet. Het teater is een wereld van verbeelding, gekenmerkt door een ‘aimable inefficacité’ om een uitdrukking van André Gide te gebruiken. En uit dat standpunt, zit de fonetiek als wetenschap gevangen in de woorden. Ik probeer me nader te verklaren: voor de foneticus is de a-klank een trilling van de stembanden, met een bepaalde frekwentie, in bepaalde resonantieruimten. Voor een Indiër is het een trilling die gevoelens losmaakt, zowel bij degene die de trilling voortbrengt, als bij diegene die ze opvangt.

- Je bent wel drastisch in het aangeven van deze verschillen. Wist je dat de Indiërs in de Oudheid de scherpzinnigste waarnemers waren van klanken, klankverbindingen, klemtonen etc ...

- Het staaft mijn bewering. Het daghet (nog altijd) in den Oosten. In het Westers teater zijn we erfgenamen van de Rederijkers, van de Rhétoriqueurs, de Meistersinger of hoe ze ook mogen heten. Die hebben het burgerlijk teater van het woord mogelijk gemaakt. En deze woordkultuur is eigenlijk al veel ouder. Ze is christelijk. Het christendom is voor mij de wereld van het Woord, van de biecht.

[p. 192]

- Was het niet de humanistische scholing die onze renaissancistische dichters belang leerde hechten aan het formeel-estetische of symbolisch-expressieve aspekt van de woordklank? Deze humanistische scholing greep terug naar vóór-christelijke, antieke modellen.

- Wellicht had Nietzsche gelijk, toen hij Sokrates de eerste dekadent noemde. Ik voel me lekkerder bij de vóór-Sokratici. Onverstaanbaarheid is dikwijls het meest verstaanbaar. Wanneer ik zwarten uit Burundi hoor en zie spelen met één klank, dan werken zij dramatisch in op mijn verbeelding. De klank wordt gevonden, ontstaat, wordt geboren aan het ogenblik. En door oefening wordt hij tot kunst omgevormd, gemetamorfozeerd. Hij wordt anders dan hij was, krijgt méér betekenissen in voortdurende relatie tot de panische emoties van de speler en de toeschouwer. Hetzelfde gebeurt nóg bij Stockhausen en Kathy Barbarian bijvoorbeeld.

- Ben je 't eens met Gottfried Benn die in zijn ‘Probleme der Lyrik’ schrijft ‘Farben und Klänge gibt es in der Natur, Worte Nicht?’.

- Volkomen eens. Alleen vertrekkend vanuit een totale, zuiver fysische impuls kun je jezelf bevrijden en verrijken. Na een nacht dansen, neuken of eenvoudigweg langs de straat lopen vind je echt nieuwe dingen.

- Ik heb hier toevallig de programmabrochure bij de hand van Béjarts jongste choreografie ‘Stimmung’ op de vokale muziek van Stockhausen. Ik citeer: ‘Prolonger dans l'espace par des formes tangibles cette vibration issue de la voix, de l'intérieur, du centre absolu de l'homme et qui cherche à toucher cette vibration absolue que d'aucuns nomment “La Divinité”’.

- Dat is het helemaal. Het is een universele werkelijkheid. Aan het tekstteater kleeft iets provinciaals, ook al is het gezegd in het klassiekste Frans, Duits of Engels. Om daaraan te ontsnappen geven wij vandaag, onder invloed van Grotowski, Julian Beck e.a. met hun fysieke exuberantie, misschien te weinig aandacht aan het gesproken woord. De tegenbeweging zal wel weer vanzelf ontstaan.

- Wellicht zijn de laatste toneelsuksessen in Vlaanderen, alle in dialekt, reeds tekens aan de wand? Ik denk aan ‘Vrijdag’ van Hugo Claus, aan ‘Groenten uit Balen’ van Walter van den Broeck; aan ‘Parochie van Mizerie’ van Jan Christiaens, aan ‘Harlekijn, kies je meester’ en ‘Mistero Buffo’ van Dario Fo en Arturo Corso.

- Ze brengen niets nieuws. Ik bedoel: ze verruimen of verdiepen het medium teater niet. Ze doen wat de zestiendeeuwse Hamlet voor-

[p. 193]

hield: to hold as 't were the mirror up to nature, en dit in de nauwste zin. De dialogen in dialekt geven slechts schijnbaar een échter beeld van onze plaatselijke eigenheid.

- Ik herinner mij een opstel van Herman Teirlinck, een tiental jaren geleden, over ‘Toneeltaal’ in ‘Taal en Tongval’, waar hij zei dat dialekt op het toneel hem niet kon afschrikken, ‘Want hier, let wel, is de natuurlijkheid, de losheid, de momentaanheid van de dialoog een niet te omzeilen hoofdvereiste’.

- Teirlinck had op vele teaterproblemen een profetische visie. Zo poneerde hij ook, en terecht, dat het teater alle kunsten in zich verenigt, dat de mens er als totaalprobleem gesteld wordt. De andere kunsten en ook de gespecializeerde wetenschappen behandelen onze problemen fragmentair. Honderd jaar geleden kon ik als bioloog misschien disserteren over de vliegen. Thans kan ik, in het beste geval, nog een bijdrage leveren tot de studie van de voorpoten bij een welbepaalde vliegensoort. Het lijkt mij nog steeds belangrijk de mens als totaalbeeld, zoals hij nu is, te ervaren. Belangrijk ook, dat hij met al zijn probleempjes en problemen overleeft als specimen. Dit is meteen een humanistisch standpunt, existentiëel gekleurd zelfs en geenszins voorbijgestreefd. Film en televisie kunnen dit probleem niet aan, omdat zij zich niet direkt konfronteren met de toeschouwers.

- Wist je ook dat het Herman Teirlinck was, die de algemene fonetiek invoerde op het leerprogramma van de toekomstige tonelisten?

- Dat lag volkomen in de lijn van zijn streven naar klaarheid. Hij wilde op een rationele wijze irrationeel zijn. Dat is het geheim van de teaterkunst. Misschien wel van het leven. Maar terzake: zo goed als Stockhausen de muziek als objektieve, manipuleerbare materie wil beschouwen, evengoed wilde Teirlinck de klank en de beweging objektief gekend weten.

- Dus toch en met overtuiging fonetiek op het leerprogramma?

- Onvoorwaardelijk. Klankleer is elementair. Te meer, omdat ik de door mij voortgebrachte klank niet kan zien, zelfs niet objektief bij mezelf kan beluisteren. Ik heb evenmin een beeld van het apparaat dat deze klanken voortbrengt. De physiologische kennis van de longen, het strottenhoofd en de mondholte is dus onmisbaar. Een spelsituatie brengt verandering teweeg in het totaalgedrag van de speler, ook een wijziging van zijn ademhaling en van zijn spreken. Dit komt hierop neer dat iedere speltoestand zijn eigen vokale uitdrukking heeft. Voor de speler wordt dus een bewustwordingsproces op gang gebracht, dat

[p. 194]

hem de stem en haar uitdrukkingsmogelijkheden, de specificiteit ervan en de veranderlijkheid (hoogte, timbre, volume, duur) geleidelijk leert ontdekken.

- Is Willem Pée voor jou een mogelijke goeroe in deze moeilijke discipline?

- Nog altijd de enig mogelijke. Als dialektgeograaf kent hij wonderwel de betrekkelijkheid van de nieuwe, algemene spreektaal die wij in Zuid-Nederland nog steeds maar aan het veroveren zijn. Hij heeft deze materie nooit versmald tot het al te komfortabel berijden van het stokpaard der ortofonie. Daarenboven is hij dermate artiest dat hij, nu reeds langer dan een kwarteeuw, de haast ideale begeleider vermocht te zijn van de telkens nieuwe aspirant-spelers bij de studie van de akoestische aspekten der klanken, hun artikulatorische eigenschappen, hun associatieve waarde en hun relatie met alle dramatische bewogenheid en beweging.