Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 141]

Aan + lijdend voorwerp
door S. de Vriendt

Een van de meest bloeiende takken van de (toegepaste¹) taalwetenschap is de contrastieve taalwetenschap. Voor de hand liggende toepassingen zijn de automatische vertaling, die echter om financiële redenen slechts op een klein aantal plaatsen beoefend kan worden, en vooral het onderwijs in de levende talen, waar de resultaten van de vergelijking van structuren behorende tot taal A en taal B enerzijds, en de analyse van fouten gemaakt door sprekers van taal A die taal B leren anderzijds, de schrijvers van handboeken en de docenten een steviger basis moeten verschaffen voor het voorbereiden van de te doceren stof en bij het verbeteren van de fouten.

Noch de contrastieve taalwetenschap, noch de foutenanalyse (die de Bruggelingen reeds in 1302 op vrij summiere wijze toegepast zouden hebben, cf. ‘schild en vriend’) zijn recente uitvindingen. Ze worden nu alleen op een systematischer, wetenschappelijk beter verantwoorde manier beoefend dan vroeger.

Fouten worden interstructureel² genoemd, als ze verklaard kunnen worden door een invloed die uitgaat van vormen en structuren bestaande in een andere taal, in de meeste gevallen de moedertaal (b.v. de fricatieve g in plaats van een okklusieve g van veel Vlamingen en Nederlanders als ze Frans spreken).

en intrastructureel als ze toe te schrijven zijn aan een veralgemening van vormen of structuren uit de vreemde taal waar dit niet correct is (b.v. de Franstalige die op grond van blijven-bleef, wijzen-wees, enz., ook een preteritum weed vormt bij wijden).

De bedoeling van deze korte bijdrage is te wijzen op een voorbeeld van interferentie dat, naar het mij voorkomt, een wat uitvoeriger bespreking verdient.

Franstalige Brusselaars die het Nederlands op school geleerd hebben en die weinig of geen contact hebben met het deel van de Brusselse bevolking dat Nederlands of een Vlaams dialect spreekt, gebruiken constructies bestaande uit een voorzetsel + een zelfstandig naamwoord (groep) of een voornaamwoord, waar het Frans geen voorzetsel toelaat:

1 toegepast omdat de contrastieve taalwetenschap toegepast kan worden en ook wordt, maar toegepast tussen haakjes omdat ze niet per se en alleen als toegepaste wetenschap bestaat. Zie hierover o.a. Zabrocki Grundfragen der Konfrontativen Grammatik, in Probleme der Kontrastiven Grammatik, Jahrbuch 1969 des Instituts für Deutsche Sprache, Düsseldorf 1970, p. 36 vlg.

2 In zulke gevallen spreekt men ook van interferentie. Zulke fouten komen uiteraard ook heel vaak voor bij tweetaligen.

[p. 142]

b.v. Ça ne m'intéresse pas à moi.

Ce n'est pas à toi que j'ai appelé, mais à ton frère.

Ook in vragende reacties op een mededeling:

-	Monsieur X désire vous voir.
-	A moi?

of:

-	A qui? A moi?

Men denkt onmiddellijk aan twee verklaringen:

1. (nauwelijks een verklaring) het is een belgicisme. Dat is het zeker niet, want de constructies komen blijkbaar niet voor bij de franstaligen buiten Brussel³.

2. het is ontleend aan het Nederlands. Het Nederlands gebruikt echter in zulke zinnen geen voorzetsel:

Mij interesseert dat niet.

Jij bent het niet die ik geroepen heb, enz ...

Alleen de dialectologie kan ons hier helpen: het verschijnsel is namelijk wel bekend in het Brussels dialect:

Is 't aan mij dat ge roept?⁴

Nee, niet aan u, aan uw broer.

Aan mij moete niet hebben, hein?

Om het gebruik van deze constructie in het Brussels beter te kunnen beschrijven, heb ik zeven korte dialogen geschreven die een dertigtal lijdende voorwerpen bevatten (nominale en pronominale; beklemtoonde, minder beklemtoonde en onbeklemtoonde; die personen of voorwerpen noemen of ernaar verwijzen). Bij twintig van deze lijdende voorwerpen kon, volgens mij, een voorzetsel aan verwacht worden.

Deze zinnen heb ik aan talrijke vrienden, kennissen en studenten voorgelegd. Het is een bekend feit dat men bij het werken met informanten bijzonder voorzichtig moet zijn; zodra ik echter niet alleen wilde bepalen wanneer aan gebruikt wordt, maar ook in welke dialecten dit voorzetsel in de onderzochte constructie optreedt, zou het opnemen van een voldoende hoeveelheid spontane, levendige gesprekken veel te veel tijd en moeite gevergd hebben. De ondervrager beschikt trouwens over middelen om te controleren of zijn informanten de modelzinnen in echt dialect omgezet hebben⁵. Voor de rest mag hij niet vergeten de nodige voorzorgen te nemen bij het interpreteren van de antwoorden.

3 Volgens collega's romanisten die ik ondervraagd heb, kennen de Waalse dialecten deze constructie niet. Heel andere gevallen zijn het gebruik van à voor telwoorden (b.v. Ils étaient à deux, ze waren met zijn tweeën; algemeen in franstalig België) en van à + lijdend voorwerp met partitieve betekenis in het Luikse dialect (cf. L. Remacle, Syntaxe du parler wallon de La Gleize, II, 1956, p. 300 vlg.).

4 Daar het hier alleen gaat om de aan- of afwezigheid van het voorzetsel aan - dat [ɔn], [ɔ], of [ɔ] uitgesproken wordt - wordt in dit artikel geen gebruik gemaakt van fonetische tekens.

5 Voorbeelden hiervan zijn het ombouwen van: Ben, ik het die je roept? tot Is het aan mij dat ge roept? of van Mij moet je niet hebben, he? tot 't Is toch niet aan mij dat ge moet hebben, hein?

[p. 143]

De ondervraagde Brusselaars gebruikten b.v. respectievelijk 17, 15, 10, 3 en 3 maal aan in hun versie van de dialogen. Die verschillen kunnen aan tal van redenen toe te schrijven zijn, b.v.

-	invloed van de modeltekst (zonder voorzetsel),
-	de individuele verschillen in het gebruik van de constructie;
-	(geografische) verschillen volgens het deel van de Brusselse agglomeratie waar ze wonen;
-	invloed van het dialect van de echtgenoot/-genote, van het A.B.N. (radio, televisie, enz.).

Resultaten van de Enquête.

1. - Aan treedt alleen op bij zelfstandige naamwoorden die personen noemen (eigennamen of niet) of voornaamwoorden die naar personen verwijzen:

Heeft hij aan die tafel gekocht? (uitgesloten)
Nee, aan die tafel niet, aan de stoelen (uitgesloten).

2. - Het zn. of het vnw. moet beklemtoond zijn:

(contrast) Aan uw vader heb ik niet gezien, maar aan uw broer wel.

(emfase) Is het aan mij dat ge roept?

Ik heb aan u niet geroepen.

(vragende reactie of een mededeling)

-	Ik heb u gisteren gezien.
-	Aan mij?

(en in het antwoord daarop):

-	Ja, aan u en aan Lisette.

3. - Eén informant heeft aan op de 20 plaatsen waar het (volgens 1 en 2) kan voorkomen; voor de anderen schommelt het aantal voorbeelden tussen 18 en 3. Daarbij valt het feit op dat aan vaker voor een voornaamwoord gebruikt wordt dan voor een zn(groep). Het voornaamwoord is korter en heeft soms heel weinig ‘gewicht’: u b.v., in het Brussels beklemtoond [a.], bestaat uit een enkel foneem.

Als antwoorden op de vraag Heb je Michel gisteren gezien? werden twee zinnen gesuggereerd:

(a) Michel niet, (b) zijn broer.
(c) Hem niet, (d) zijn broer.

[p. 144]

Van de twintig informanten uit Brussel en omgeving cf. 4. infra) waren er 9 die aan gebruikten vóór Michel, dus in positie (a), 4 in positie (b), 13 in positie (c) en 7 in positie (d).

Dit wordt bevestigd door de andere voorbeelden. De hoogste cijfers worden bereikt door:

a. een zin die uit aan + vnw. bestaat: aan mij? (18 ×)

b. de zinnen die met aan + vnw. beginnen:
Aan u niet (17 ×).
Aan hem zou ik misschien nog betrouwen (18 ×).
Aan u en (aan) Lisette (17 ×).

c. de zin: ik heb aan ′u niet geroepen (18 ×).

4. - Geografische spreiding:

Het gebied, met Brussel als middelpunt, waar het voorzetsel aan in de onderzochte constructie optreedt is heel beperkt: mijn informanten kwamen uit Brussel, Halle, Sint-Pieters Leeuw, Gooik, Dilbeek, Vilvoorde (één van de vier gebruikte nooit aan!), Zaventem, Tervuren en Sint-Genesius Rode. Voor de volgende gemeenten die om het aangebied een kring vormen werd geen enkele constructie met aan genoteerd: Galmaarden, Ninove, Denderleeuw, Lebbeke, Merchtem, Meise, Mechelen, Perk, Leuven. In de rest van de provincie Brabant en in de andere Vlaamse provincies is het verschijnsel blijkbaar onbekend (tussen 10 en 20 informanten per provincie).

5. - Het ontstaan van deze constructie moet m.i. verklaard worden door de behoefte om een sterk beklemtoond voorwerp een wat rijkere vorm te geven: het voorwerp krijgt niet alleen meer nadruk (toonsterkte), de aandacht van de hoorder wordt er niet alleen op getrokken door een wijziging in het intonatiepatroon (toonhoogte) en soms in de woordvolgorde, ook de vorm van het voorwerp wordt verzwaard⁶.

Dat het lijdend voorwerp daardoor op een meewerkend voorwerp gaat lijken, heeft het ontstaan van de constructie niet tegengewerkt. Integendeel, het is niet onwaarschijnlijk dat de analogie hier een zekere rol gespeeld heeft. Men vergelijke:

Ik heb het hem gegeven.	Ik heb hem gezien.
Ik heb het aan 'hem niet gegeven.	Ik heb aan 'hem niet gezien.
't Is aan hem dat ik het gegeven heb.	't Is aan hem dat ik gezien heb.
Ik heb het u gegeven.	Ik heb u gezien.
Aan wie? aan mij?	Aan wie? aan mij?

6 Cf. Overdiep: lichte en zware aanlopen, in Zeventiende-eeuwsche Syntaxis, 1931-1933.

[p. 145]

Tot besluit twee opmerkingen:

a. De titel van dit artikel luidt Aan + lijdend voorwerp, en er is verder ook steeds over lijdende voorwerpen gesproken. Het kan zijn dat niet elke lezer gelukkig zal zijn met het gebruik van de term lijdend voorwerp in dit verband; voor sommigen is nl. een lijdend voorwerp (of direct object) met een voorzetsel een contradictio in terminis. Maar wat zou onze aan + (voor)naamwoordgroep anders kunnen zijn? Een voorzetselvoorwerp? Hier kan toch moeilijk van een vast voorzetsel sprake zijn⁷. Daarom toch maar liever lijdend voorwerp met een voorzetsel.

b. Het gebruik van de onfranse constructie cela m'intéresse à moi bij de Brusselaars die ééntalig (Frans) zijn of die buiten het Frans ook vreemde talen kennen waarin een constructie met voorzetsel na werkwoorden als hebben, zien of roepen evenmin bestaat als in het Frans, kan alleen verklaard worden door het historische feit dat die Brusselaars afstammelingen zijn van tweetalige Brusselaars (Brussels dialect + Frans) bij wie het gebruik van de constructie met à als een gewoon interferentieverschijnsel beschouwd moet worden. De fout handhaaft zich des te gemakkelijker, daar ze eveneens door tweetalige Brusselaars (Brussels dialect + Frans) gemaakt wordt.

In zijn boek over Multilingualism (Leiden, 1963) verbaast V. Vildomec zich over het feit dat ‘there is a considerable lack of linguistic studies of bilingual and multilingual phenomena in individual modern subjects, but there is no lack of generalizations on the influence of foreign substrata hundreds or thousands years ago’ (p. 74), en hij suggereert dat dank zij een betere kennis van tweetaligheidsproblemen nu de filologen een beter inzicht zouden kunnen krijgen in gelijkaardige⁸ toestanden in vroegere eeuwen. Als men wil bedenken dat de ‘languages in contact’ van toen veel vaker een standaardtaal A en een allogeen dialect (dus van taal B) of twee dialecten ‘behorende tot’ twee verschillende talen zullen geweest zijn dan twee standaardtalen, mag men verwachten dat ook studies over de vorm van tweetaligheid die kenmerkend is voor sprekers van één taal en één allogeen dialect onrechtstreeks ook voor de filologie (de historische grammatica en semantiek) van belang zullen blijken te zijn.⁹

7 Met deze constructie zijn niet te vergelijken lijdende voorwerpen als Ze hebben daar van die heerlijke wijn, waar het voorzetsel deel uitmaakt van het lijdend voorwerp en niet als verbindingselement fungeert tussen het ww. en de zngroep. Wel kan ik verwijzen naar de bespreking (§ 339. opm. I) in Rijpma en Schuringa, Nederlandse Spraakkunst, Groningen 1969²² van de zinnen:

Ze vertrouwden erop dat wij hen zouden steunen.
en Ze vertrouwden dat wij hen zouden steunen.

waar de gecursiveerde persoonsvormconstructie bezwaarlijk een vzvoorwerp kan genoemd worden (er is geen voorzetsel!) en ook, volgens de verschillende voorgestelde criteria (omzetting in de lijdende vorm, nominalisering) geen lijdend voorwerp is: precies het tegenovergestelde van het door mij besproken geval!

8 niet dezelfde. Daarom onderstreept Vildomec ook terecht dat de resultaten van onderzoekingen over moderne toestanden niet zonder meer op vroegere situaties geprojecteerd (‘uncritically transferred’, p. 76) mogen worden.

9 Ik wil hier graag mijn collega's Geerts en Vanacker danken voor hun medeweking, en ook hun studenten die mijn zinnen in hun dialect ‘vertaald’ hebben.