Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 131]

De Bo en het Noordwestvlaams
door M. Devos

Een eeuw geleden verscheen te Brugge, als bekroning van ongeveer dertig jaar onverdroten ijver, het Westvlaamsch Idioticon van partikularist L. De Bo. De betekenis die dit monumentale werk zou hebben voor de kennis van het Westvlaams en voor de dialektstudie in het algemeen werd door de entoesiaste tijdgenoten nauwelijks overdreven. Intussen echter heeft de wetenschappelijke studie der streektalen een enorme vooruitgang geboekt, ging ze steeds strengere eisen stellen aan eksaktheid en metode, zodat de moderne dialektoloog niet langer kritiekloos kan staan tegenover een aantal oudere werken. Zo heeft ook het Westvlaamsch Idioticon zijn onvolkomenheden, zowel wat inhoud als wat hanteerbaarheid betreft. Aan het eerste van die aspekten wil ik hier enkele bedenkingen wijden.

Wie op het terrein van de woordgeografie werkzaam is zal al dadelijk gekonfronteerd worden met het probleem van de lokalisering van De Bo's woordmateriaal. In welke streek, stad of gemeente werd dit woord opgetekend? Die vraag blijft in het Idioticon nagenoeg altijd onbeantwoord, want behalve in enkele gevallen waar we lezen: ‘wordt gezegd in Veurne-Ambacht; gebruikelijk in de Polders van Noord-Vlaanderen’, leren we niets over de herkomst van het materiaal. Bijgevolg kunnen we zonder verder onderzoek onmogelijk weten welk gebied uit West-Vlaanderen het sterkst vertegenwoordigd is. Tot nu toe heeft niemand die problemen opgehelderd en ook deze bijdrage zal dat maar zeer gedeeltelijk doen. Toch heeft een beperkt onderzoek mij duidelijk gemaakt dat het Westvlaamsch Idioticon niet voor alle Westvlaamse dialekten even representatief is. Ik zal dit staven met een bewijs uit het ongerijmde. De taal van de kustvlakte in de omgeving van Oostende en verder noordoostwaarts werd door De Bo enigszins stiefmoederlijk behandeld.

Een eerste steekproef bevat een honderdtal woorden, lukraak opgetekend tijdens gesprekken met oude Oostendenaars en inwoners van omliggende gemeenten. Hierbij heb ik een onderscheid gemaakt tussen

[p. 132]

woorden die mogen beschouwd worden als gekend door de gehele bevolking, en termen die eerder tot de vaktaal van vissers en zeelui behoren

Lijst I.

1. De bevolking kent: bak(ke) (1), balie (2), barkadaine (1), zich beschepen, bewaai (1), bezaan (1), bibberschip (1), binnevis (1), blakarnas (1), bootsjouwer (1), bulsterhout, deelvis (1), diepen (1), (strange)-drifter (1), draaipit (1), duinekneeker, paaizak (1), galle, kruwen, gleiboer (1), grijsaard (1), hoofd (2), duinegarde (1), iselander (1), hilte, lichten (1), kateie, kiste (2), vishoek (1), kordeelvissen (1), hakezetter (1), korreboel (1), krankstroom, kwijlzand, lijfboei (1), linken (1), male (1), peeuwe (1), pangel, karte, ponte (2), rabatten (1), rellinge (1), rieme (2), slijkkogge, slijkbard (1), totte (1); tuien (1), visraper (1), vuurschip (1).

2. Tot de vakterminologie van zeevaart en visserij behoren: ankerkuil (1), apostel (1), hapschaard, asschenwupper (1), baaklijke (1), landvaste (1), bakloper (1), golge (2), berghout (1), bijliggen (1), blok (2), djomper (1), gel (1), gramets (1), hazemande (1), iek (1), klaks (1), knuuvoet (1), kollijne (1), bak liggen (1), kopsteken (1), korkvendel (1), lagoeze (1), laan (2), lambled (1), laver, liederen (1), logist, loodskutter, droogwater (1), magerwater (1), marmok (1), noormander (1), padde (1), ruider (1), rijzen (1), rif (1), robber (1), scherp (1), schietejager (1), schote (2), schover (1), schrooie (1), slabberaaie (1), smakschip (1), teen (1), tompe (1), trape (2), tronk, steger.

(1) : woorden die door De Bo niet vermeld worden.

(2) : woorden die hij in een totaal andere betekenis verklaart.

geen cijfer : woorden die hij in de toepasselijke betekenis verklaart

Aanwezigheid van de onderzochte woorden in het Westvlaamsch Idioticon:

	vermeld in de toepasselijke betekenis	vermeld in een andere betekenis	niet vermeld	totaal aantal woorden onbekend in de toepasselijke betekenis
Reeks 1 (50 w.)	11 (= 22%)	5 (= 10%)	34 (= 68%)	39 (= 78%)
Reeks 2 (50 w.)	6 (= 12%)	5 (= 10%)	39 (= 78%)	44 (= 88%)
Totaal	17%	10%	73%	83%

[p. 133]

Hieruit blijkt dus dat De Bo 83% van de opgetekende woorden niet in de bedoelde betekenis kende.

Het zou echter erg voorbarig zijn nu reeds de konkluzie te trekken dat De Bo geen Kustwestvlaams in zijn idiotikon heeft opgenomen; het is enkel een aanwijzing dat hij niet vertrouwd was met de vakterminologie (in de ruime zin) van zeevissers en strandjutters. En zelfs dan nog kunnen we ons afvragen in hoever het hier wel degelijk gaat om oude woorden die in De Bo's tijd gebruikelijk waren. De enige garantie op dit vlak is de leeftijd van de zegslieden en de betrekkelijke ruime verspreiding van de woorden.

In West-Vlaanderen is maar één kust, bijgevolg is het onmogelijk om, uitgaande van de zaken zelf, een vergelijkende studie te maken van benamingen voor dezelfde zaak. Er is echter wel een vergelijking van een andere orde mogelijk: we kunnen de vertegenwoordiging van een andere voor West-Vlaanderen unieke vakterminologie uit een andere streek nagaan in het Westvlaamsch Idioticon. Doen we dat voor de hopteelt in het Poperingse, dan blijkt dat De Bo voor dit onderwerp heel wat meer materiaal heeft verzameld dan voor de taal van de kustbewoners in het door mij bewerkte gebied. Een gelijkaardige steekproef met 150 termen uit de hopteelt¹ leverde volgend resultaat op: van 150 onderzochte woorden zijn er 135, dit is 90%, in de toepasselijke betekenis vermeld. Dit resultaat sterkt ons vermoeden dat de woorden van lijst I in het Westvlaamsch Idioticon ontbreken, niet omdat het (ten dele) vaktermen zijn maar omdat ze gebruikt worden in een gebied waarover De Bo minder geïnformeerd was.

De Bo's gebrek aan representativiteit beperkt zich echter niet tot de smalle strook tussen zee en klei. Hoewel we zouden verwachten dat de vaktaal van de Westvlaamse boer voor hem weinig geheimen had, levert een beperkt vergelijkend onderzoek merkwaardige resultaten op. Toen ik enkele jaren geleden onder de leiding van de professoren W. Pée en V.F. Vanacker een woordgeografische studie voorbereidde over de landbouw in enkele poldergemeenten², tekende ik heel wat benamingen op die ik in het Westvlaamsch Idioticon helemaal niet of niet in de toepasselijke betekenis terugvond. Die woorden heb ik vergeleken met de korresponderende benamingen in twee andere gebieden: Veurne-Ambacht (= dialekt 2)³ en de omgeving van Tielt (= dialekt 3)⁴. Daar ik vertrokken ben van de taal in de polders (= dialekt 1) is het begrijpelijk dat er in kolom 2 en 3 hiaten voorkomen: verscheidene zaken zijn in de andere dialekten onbekend. Daarom ook heb ik mijn bevindingen in procenten per kolom uitgedrukt.

1 Het materiaal voor dit onderzoek putte ik uit de licentieverhandelingen van M. Mazereel, Dialectisch Woordenboek van de Hopteelt in de streek van Poperinge, Leuven 1972, en L. Coutteneye, Studie over Landbouwtermen in de streek Ieper-Poperinge, Leuven 1972.

2 Het betreft hier een twintigtal gemeenten achter de Oostkust en de Middenkust.

3 Hiervoor raadpleegde ik naast de Leidse Taalatlas ook de vragenlijsten van het Seminarie voor Vlaamse Dialektologie te Gent, het Seminarie voor Nederlandse Filologie en Vlaamse Dialektologie te Luik en het Wetenschappelijk Onderzoek der Zuidnederlandse Dialekten te Leuven. Verder kreeg ik over dit gebied zeer waardevolle informatie van mijn kollega Hugo Ryckeboer.

4 Naast de hierbovenvermelde bronnen mocht ik voor dialekt 3 rekenen op de medewerking van Willy Vandeweghe die zo vriendelijk was een aantal zaken in zijn streek voor mij op te vragen. Ook de licentitiesverhandelingen van M. Temmerman, Landbouwtermen in de Omgeving van Tielt, Gent 1972 en W. De Leersnijder, Landbouwtermen opgetekend in Oostrozebeke en Omgeving, Leuven 1970, verstrekten mij zeer veel gegevens.

[p. 134]

Lijst II.

ZAAK	BENAMING
	Dialekt 1	Dialekt 2	Dialekt 3
1) steel van de zeis	snare* (1)	snare* (1)	snak snaarstok* (1)
2) strekel	strijker* (1)	onbekend	latte (3)
3) breedste deel van zeisblad	hiele (2)	hiele (2)	hiele (2)
4) handvatten van de zeis	sloven* (3)	sloven* (3)	handhaven
Noot: ringen om de steel waaraan handvatten vastzitten	meinsels	sloven	sloven
5) stellage om laadruimte van de wagen te vergroten	stelling (1)	verhoging (3)	stelling (1)
6) touw om lading op te spannen	reep* (1)	reep* (1)	kommel
7) oogstladders	hekkens (3)	schetten	schetten
8) aardappelen aanaarden	ophogen (1)	oplanden	opheulen opzetten (3)
9) aanaardhak	erpelhouwe* (1) petathouwe*(1)	oplandhouwe (1)	heulhouwe
10) aanaardploeg	ophoger (1) petatteploeg* (1)	benote	beer
11) werktuig om mest van kar te trekken	meshaak* (1)	meshaak* (1)	kapper (2) krauwel
12) hak met lange steel en zwaar blad gebruikt om grond rond half-volgroeide gewassen los te maken	beethouwe (1)	braakhouwe	braakhouwe
13) hakje met korte steel om rapen en bieten te dunnen	braakhouwe (3)	braakhouwtje schreperhouwtje	heulhouwe
14) grond breken rond half-volgroeide gewassen	kappen* (1)	kappen* (1) schrepen	braken
15) wieden met hak	kappen* (1) schaven (1)	braken schrepen	braken heulen

[p. 135]

ZAAK	BENAMING
	Dialekt 1	Dialekt 2	Dialekt 3
16) onkruid	vuiligheid (1)	wied	kruid
17) houten voetploeg	Vlaamse ploeg (1) balkeploeg (1)	voetjesploeg zole (3)	voetjesploeg
18) voorwerp om gier te scheppen	aalschuttel beerlepel	aalschuttel	aalschuttel
19) spade om riet uit sloten te verwijderen	kantzetter (1)	geen benaming	geen benaming
20) kleine slijkspade	slijkschote (1) slijkschippe (1)	slijkschoppe (1)	beslagschippe
21) werktuig om aardkluiten te breken	knorrebreker (1)	onbekend	knuister
22) hooiweide	hooigas (1) maaigas* (3)	onbekend	meers
23) hooizolder boven stal	hooizolder (1)	dilt	dilt
24) ronde stapel hooi (om te bewaren)	opper (3) schelf	peere	schelf
25) rechthoekige hooistapel	vumme* (3)	vumme* (3)	mijte
26) gracht als scheiding tussen twee eigendommen	scheegracht (1) omloper (1)	scheiddijk (1)	gracht, dijk
27) toegang naar akker over sloot	dammegat* (1)	damgat* (1)	mengat
28) afsluiting rond een weide (palen en draad	tuin schotinge (1) afmaking	stakiet (3)	tuin
29) houten paal van zulk een afsluiting	bilkstake (1) weestake (1) schotingstake (1) tuinstake	stakietstake	tuinstake
30) gracht die water v/d greppels naar de beek afleidt	trekgracht (1)	dijk	dijk
31) beek	zwin beke (1) aar	beke(1) leige	dijk
32) diepe voor tussen akker en wendakker (voor afwatering)	gripveure* (1)	greppe (3)	veure
33) greppels delven rond een akker	(je land) afgrippen* (1)	geen benaming	geen benaming

[p. 136]

ZAAK	BENAMING
	Dialekt 1	Dialekt 2	Dialekt 3
34) poel in de weide	koeipit (1) drinkepit (1) wol (3)	wedding pit	put
35) (betaalde) toezichter op verafgelegen weiden	kastelein bilkwachter (1)	kastelein	kastelein
36) Diep ploegen vóór de winter	winterwerken (1) winterploegen* (1)	winterwerken (1) (winter)labeuren (3)	diepgronden labeuren (3)
37) Eerste trekknuppel	zwingsel (3)	zwinkel (3)	zwinkel (3) aanschier
38) paardetuig	peerdetuig (1) harnasseuringe (1)	peerdemonteuringe (1)	harnasseuringe (1)
39) paardeknecht	peerdeknecht* (1)	karton	boever
40) scheiding tussen 2 paarden in de stal	sliet* (3) slietstake (1)	sliet* (3)	sliet* (3)
41) dorsvloer	dasvloer schuurvloer (3)	schuurvloer (3)	desvloer schuurvloer (3)
42) bergruimte voor ongedorste schoven	tas* (3) schuurwinkel (schuur)vlek	tas* (3) schuurwinkel	tas* (3) schuurwinkel
43) wanmolen	windmeulen (3) kafjager (1)	windemeulen	wanmeulen tremel
44) strobos na het dorsen	bond bout (3)	bouweel	bondel schoof (3)
45) mesthoop	mespit (3)	messing	messing meshoop
46) moestuin	hovenierhof* (1)	hovege	lochting
47) erf rond woonhuis	schelfhof (1)	hof	hof
48) putemmertje	slagseule (1) slagaker pitemertje* (1)	slagseule (1)	aker
49) fornuis	fornoois* (1)	fornoois* (1)	fornoois* (1)
50) bezem van fijn rijshout	berkebezem (1)	bizzeme	bezem
51) kleine borstel met korte steel	handvager* (1)	zwijntje	handborstel
52) afsluithek bestaande uit palen en schuifbalken	schot* (1) schof	schot* (1)	schof

[p. 137]

ZAAK	BENAMING
	Dialekt 1	Dialekt 2	Dialekt 3
53) één van die schuifbalken	schofregel (1) schotregel (1)	geen benaming	geen benaming
54) kleine hoeve (max. 1 paard)	postje (1)	doeninksje	doeninkske koeiplekske
55) put om bieten te bewaren	betepit* (1)	betepit* (1)	beteput*(1)
56) voederbieten	koeibeten* (1)	koebetrapen* (1)	koebeten* (1)
57) bolvormige uitsprong in een akker	bolschicht (1)	onbekend	naaihoek
58) werken met kleine driehoekige eg (= ‘oezelaar’)	slepen* (3)	oezelen	oezelen
59) wegneembaar zijpaneel v/e kar	(karre)barrel (1)	zijbard	zijberd
60) man die bij het laden de schoven in ontvangst neemt	lader (1)	lader (1)	lader (1)
61) kreupelhout	takkelinge (2)	(laag)hout	talie (2)
62) witte dovenetel	suikerittel (1)	witte netel	melktingel
63) buitenste pel om de korrel van peulvruchten	schoeie (1)	schulle	slutse
64) roepwoord voor het varken	woete (1)	woete (1)	tjoe, tjeu
65) veehandelaar	beestekoopman (1) beestetjutter (1)	beestemarchand (1)	koemarchand (1)
66) bergeend	moraande (1)	bergaande (1)	mooraande (1)
67) poedersneeuw bij hevige wind	jachtsneeuw (1)	drafsneeuw	drijfsneeuw
68) graanschepper	graanschippe* (1)	graanschoppe* (1)	ruifel
69) moerassig	zompig* (1)	nat	nat
70) petroleumlamp (in woonkamer)	kinkee (1)	kinkee (1)	kinkee (1)
71) knapzak	stuitezak* (1)	(stuite)male	bezatse (3)
72) afkomstig uit de zandgronden	lichtelands (1)	geen benaming	geen benaming
73) grenspaal	paalstake (1)	born(2)	pale
73 zaken	104 woorden	74 woorden	82 woorden

[p. 138]

1): Woorden die in het Westvlaamsch Idioticon niet voorkomen.

(2): Woorden die opgenomen zijn in een andere (niet verwante) betekenis.

(3): Woorden die voorkomen in een verwante, ruimere of engere betekenis dan de toepasselijke.

*: komen in het Woordenboek der Zeeuwse Dialekten wel in de toepasselijke betekenis voor.

geen cijfer: Woorden die door De Bo in de toepasselijke betekenis vermeld worden.

Aanwezigheid van de onderzochte woorden bij De Bo:

Aantal woorden	niet vermeld (1)	vermeld
		in andere betekenis (2)	in verwante, ruimere of engere betekenis (3)	in toepasselijke betekenis
Dialekt 1 104 woorden	73 (= 70%)	2 (= 2,0%)	15 (= 14,5%)	14 (= 13,5%)
Dialekt 2 74 woorden	20 (= 27%)	2 (= 2,5%)	11 (= 15,0%)	41 (= 55,5%)
Dialekt 3 82 woorden	10 (= 12%)	3 (= 3,5%)	9 (= 11,0%)	60 (= 73,5%)

Het totaal aantal woorden dat bij De Bo niet in de toepasselijke betekenis voorkomt bedraagt dus 86,5% voor dialekt 1, 45,5% voor dialekt 2 en 26,5% voor dialekt 3.

Uit dit onderzoek blijkt overduidelijk dat De Bo het meest betrouwbaar is voor dialekt 3, d.i. Tielt en omgeving, en het minst voor het gebied waar ik werkzaam was.

Voorts heb ik alle woorden die bij De Bo niet of niet in de bedoelde betekenis voorkomen, in het Woordenboek der Zeeuwse Dialekten opgezocht. Het resultaat is merkwaardig genoeg om hier vermeld te worden:

[p. 139]

Aantal woorden die bij De Bo niet of niet in de toepasselijke betekenis voorkomen	Aantal van die woorden die in het Woordenboek der Zeeuwse Dialekten wel in de bedoelde bet. voorkomen(*)	procent
Dialekt 1:90	30	33%
Dialekt 2:33	14	42%
Dialekt 3:22	6	27%

Waar het Westvlaams afwijkt van De Bo is er een zekere verwantschap met het Zeeuws. Absoluut gezien is die verwantschap het grootst in dialekt 1 waar een groter aantal woorden niet bij het Westvlaams van De Bo maar wel bij het Zeeuws aansluiten.

Daarmee is alleszins bewezen dat het Westvlaamsch Idioticon grote hiaten bevat. Wil men de representativiteit voor de verschillende gebieden in West-Vlaanderen eksakt bepalen, dan moet men deze test uitbreiden over een veel ruimere woordenschat (ideaal gezien eigenlijk over alle woorden) van zoveel mogelijk vakgebieden.

Ik zie echter weinig heil in een dergelijk onderzoek omdat het niet erg realistisch is in 1972 een idiotikon van 1873 te willen aanvullen. We mogen niet vergeten dat De Bo en zijn medewerkers - waaronder Gezelle ongetwijfeld de belangrijkste is - al omstreeks 1830 begonnen te verzamelen, en vele zegslieden waren toen zeker al bejaard.

Nog afgezien van de hanteerbaarheid, vertoont het Westvlaams Idioticon dus enkele fundamentele leemtes die door de moderne dialektologie moeten worden aangevuld.

Het kan de jubilaris alleen maar tot eer strekken dat hij het initiatief heeft genomen tot het samenstellen van het Woordenboek der Vlaamse Dialekten, een projekt dat dank zij zijn toewijding en bemoeiingen, met een krediet van het F.K.F.O is kunnen van wal steken.