Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 125]

De accentuatie der bnw. met het praefix on-
door F. de Tollenaere

Ruim veertig jaar geleden publiceerden Else en Willem Pée een studie over de Nederlandse intonatie. Een kleine bijdrage over de Nederlandse accentuatie van on-adjectiva zal hem, aan wie deze bundel opgedragen wordt, daarom zeker interesseren. Hij heeft er trouwens zelf iets over geschreven in het voorbericht bij de achtste druk [1969] van de Uitspraakleer van Blancquaert.

Het eerste gedeelte van het derde hoofdstuk van Schönfelds Historische Grammatica van het Nederlands is gewijd aan het accent. In § 89, p. 110 van de achtste druk [1970] leest men: ‘Een ander voorbeeld van eigenaardige accentuatie biedt het praefix on- (§ 194) (lees: § 195). Het heeft in onze taal vóór znw. de klemtoon, is daarentegen vóór bvnw. (en bijwoorden) zwakbetoond, b.v. óndiepte: ondiép, ónvrede: ontevréden. Dit verschijnsel vindt z'n oorsprong in het owgm., waar een zwakbetoond un- reeds voorkomt in verbaaladjectieven, in aansluiting aan de zwakbetoonde verbale praefixen (§ 88). Daar de verbaaladjectieven en de participia met on- de talrijkste categorie gingen vormen, sloeg dan de zwakke toon van on- analogisch op de andere bvnw. over, temeer daar in verbindingen als onge-, onbe- de neiging bestond de volle toon op de derde syllable te leggen. Zo ontstond in onze taal de scherpe tegenstelling tussen substantieven en adjectieven, anders dan in 't Duits, waar de emfatische toon bij tal van bvnw. vast werd (únecht, únlieb, únfreundlich, únerfreulich enz.)’.

Zowel de synchronische beschrijving als de historische verklaring van de accentuatie der on-adjectiva is (afgezien van de spelling) reeds te vinden in de tweede druk [1924] van Schönfeld's boek (§ 66, p. 80-81), nog niet echter in de eerste uitgave, waarvan het voorwoord gedateerd is ‘Maart '21’.

Wie de vraag stelt waar deze theorie van Schönfeld op berust en daarvoor de bibliografie bij § 66-67 van de tweede druk opslaat, krijgt het antwoord niet cadeau. Ik vond het in de vierde druk [1923] van J. Verdam, Uit de Geschiedenis der Nederlandsche Taal, bewerkt door

[p. 126]

F.A. Stoett. In de 2de [1902] en 3de [1912] druk van dit werk leest men: ‘Merkwaardig is ook, dat on- bij zelfstandige naamwoorden den hoofdtoon heeft (ónkosten, ónzin, ónmensch, ónweder, óngelijk), en bij bijvoeglijke naamwoorden toonloos is (onréin, onédel, onnút, ongáar, ongelíjk), behalve alleen bij ónklaar’ (p. 150). Stoett echter voegt daar in 1923 de volgende verklaring aan toe: ‘Men kan dit verschijnsel verklaren door uit te gaan van de verbaal-adjectieven, wier on- zich aanpast bij de verbale praefixen, die ook geen toon hadden; vandaar namen ook andere adjectieven dit zwakbetoonde on aan’ (p. 154-155), gevolgd door de noot ‘Zie N. Taalgids XVII, 39-40’. Diezelfde verwijzing, eveneens zonder naam van de auctor intellectualis, is te vinden in de bibliografie bij § 64 en § 66-67 van Schönfeld² [1924]. In de derde druk [1932] echter is van beide verwijzingen alleen de eerste blijven staan (nu bij § 75, blz. 267); in de vierde druk [1947] is, bij § 75 op blz. 258, tenslotte ook de eerste verdwenen.

Slaat men de N. Tg. jaargang 17 [1923] op, dan ziet men dat Schönfelds bron Schönfeld zelf is, t.w. (op blz. 37-40) zijn artikel ‘Iets over het woordaksent’, geschreven naar aanleiding van L.L. Hammerich, Zur deutschen Akzentuation [1921], die o.m. de hoofdtrekken van het Hoogduitse woordaksent behandelt en daarbij meermalen ‘op de eigenaardige afwijkingen van het Nederlandse woordaksent’ wijst.

Reeds J.H. Gaarenstroom, De Klemtoon in de Nederlandsche Taal 38 [1897] schrijft: ‘Aarts en on hebben bij niet van adjectieven afgeleide substantieven den hoofdtoon; bij adjectieven slechts een bijtoon: onáangenaam, ongehóorzaam, onnút, ontróuw; aartsdóm, aartslúi. Dat aarts en on hier hun hoofdtoon verloren hebben, is almede aan regressie toe te schrijven. Ontróuw en ongelíjk zijn adjectieven, óntrouw en óngelijk substantieven. Onklaar heeft steeds den hoofdtoon op de eerste lettergreep’. J. te Winkel, Geschiedenis der Nederlandsche Taal 55 [1901] - ook in zijn Geschichte der niederländischen Sprache in de Grundriss² 1, 814 [1901], maar nog niet in de eerste druk [1891]) - schrijft ‘het praefix on ... heeft (bij adjectiva) nooit den klemtoon (behalve in ónklaar)’; hetzelfde vindt men bij Verdam in de tweede, omgewerkte uitgave van (Uit) de Geschiedenis der Nederlandsche Taal 148 [1902].

Gaarenstroom heeft echter op p. 44 aan zijn regel over de bijtonigheid van on- in bnw. de volgende merkwaardige opmerking toegevoegd: ‘De voorvoegsels aarts en on hebben bij substantieven den hoofdtoon. Dit maakt, dat men deze prefixen in adjectieven dikwijls verkeerd accentueert; soms hoort men: ónnutte dienstknecht, ónrijpe appelen. Eene andere oorzaak van deze fout is, dat aarts en on dikwijls een rhe-

[p. 127]

torischen toon krijgen’. Deze zgn. ‘fout’ wijst er intussen op, dat het toch allemaal minder eenvoudig is dan wat men ook nog in nieuwere werken over fonetiek (b.v.E. Blancquaert, Uitspraakleer⁸ 143 [1969] en B. van den Berg, Foniek⁵ 108 [1969]) vindt.

De regel: het praefix on- is vóór bnw. zwakbeklemtoond, gaat heel vaak wèl op voor zover de on-adjectiva buiten elke context, b.v. als lemmata in een woordenboek, worden aangeboden. Zodra ze echter normaal, d.w.z. in een bepaald syntactisch verband verschijnen, is de werkelijkheid iets gecompliceerder. Een bnw. als onafgebroken b.v. krijgt in de grote Van Dale⁸ [1961] tussen vierkante haken de vermelding mee ‘het accent wisselt’. In de citaten wordt die wisseling toegelicht: een 'onafgebroken reeks van ongelukken (attributief), tegenover zijn rust was on'afgebroken en verkwikkend (praedicatief). Bij onkies vindt men: een 'onkiese uitdrukking naast die opmerking was heel on'kies. Dit laatste lemma heeft echter, i.p.v. de vermelding ‘het accent wisselt’, twee accenten meegekregen. In 1970 is B. van den Berg, in het Van Haeringen-nummer (p. 1-15) van De Nieuwe Taalgids, dan ook tot een heel wat genuanceerder opvatting gekomen over ‘Het woordaccent van afleidingen met het prefix on-’.

Dat in een citaat uit W.D. Hooft, A. de Piere 22 ‘je bint voor een onrechte deur’ het voorlaatste woord beklemtoond werd als onréchte (Schönfeld, N. Tg. 17, 39 [1923]) is m.i. niet waarschijnlijk. De in het WNT X, 1768 eveneens vermelde plaats uit Westerbaen, Ged. 1, 277 [1672] ‘Geen Stierman, onbedagt, neem quaede boet of baecken, Of onrecht waeter-peyl [1641]’ wijst, volgens het door Schönfeld gehanteerde criterium van de versklemtoon, bepaald niet in die richting. Het door hem geciteerde vers uit Camphuyzen, waar het metrum ongetwijfeld ‘d'Onchrísten ziel’ vereist, herinnert er ons echter aan, dat Heeroma gelijk heeft waar hij schrijft, dat uit verzen geen gegevens zijn te halen ‘over klemtoonverschuivingen die bepaalde woorden, in de loop der tijden zouden hebben ondergaan’ (N. Tg. 42, 66 [1949]).

Dat verder de tegenstelling tussen het Nederlands en het Duits in de beklemtoning der adjectiva met on- minder scherp is dan Schönfeld het voorstelt, blijkt niet alleen uit de Nederlandse, maar ook uit de Duitse gegevens. Men zie b.v. de behandeling der un- adjectiva in W. Wilmanns Deutsche Grammatik³ p. 446-447 [1911]. Naast de categorie der ‘Adjektiva ... (die) regelmässig den Hauptton auf -un (tragen)’ zijn er b.v. ook andere die ‘wechselnder Betonung (unterliegen), je nachdem sie attributiv oder prädikativ gebraucht sind, z.B. ein únberechenbarer Schaden, ...: der Schaden ist unberéchenbar’. Zie verder

[p. 128]

ook J. van Dam, Handbuch der deutschen Sprache¹³ p. 97-101 [1950]; Siebs Deutsche Hochsprache¹⁶ p. 87 [1957].

Germ. un- < idg. *, zwakke trap van de ontkenning idg. *ne (Schönfeld⁸ § 195), wijst uiteraard op een niet geaccentueerd zijn in het Indogermaans. Of in het Oudgermaans de un-adjectiva de regel der nominale accentuatie hebben gevolgd, d.w.z. de klemtoon op het praefix hebben gehad, weten we uiteraard niet met zekerheid. E. Prokosch, A Comparative Germanic Grammar § 43 (p. 119) [1939] neemt aan dat nomina en adjectiva het accent op het praefix hadden, het onbeklemtoonde ga- uitgezonderd. Uit de formulering in § 89 blijkt dat Schönfeld voor de un-bnw. in het Oudgermaans eveneens een nominale klemtoon aanneemt. De accentuatie van sommige Oudengelse en Oudhoogduitse un-adjectiva (zie Kluge, Urgermanisch § 94 [1913]) zou daarvoor kunnen pleiten. Niet-nominale accentuatie vinden we echter reeds bij Otfrid en in de Middelhoogduitse poëzie; zie Wilmanns, a.w. p. 445. Daaruit mag men echter niet de conclusie trekken ‘dass diese Betonungsweise in der gewöhnlichen Rede ebenso gewöhnlich war - denn das Bedürfnis des Verses begünstigt oft die Verschiebung des Akzentes’. De ontwikkeling der taal wijst er echter wel op, ‘dass der Akzent mindestens nicht sehr fest stand’.

Schönfeld meent, dat de accentverschuiving bij de bnw. te wijten is aan een zwakbetoond un- in owgm. verbaaladjectieven. Hammerich, zo schrijft hij, ‘heeft n.l. aangetoond, dat reeds in 't Oudsaksies een “druckschwaches” un- voorkomt in verbaal-adjektieven. ... M.a.w. un- in verbaaladjektieven sloot zich vanouds nauw aan bij de verbale praefixen, die immers ook geen toon hadden’ (N. Tg, 17, 40 [1923]).

Gaat men nu in Schönfeld's bron kijken, dan blijkt het allemaal niet zo een vaart te lopen. Hammerich noemt (p. 19), zegge en schrijve, één enkel ‘sichere(s) beispiel für druckschwaches un-’ bij Oudsaksische ‘verbalabgeleitete adjektiva’, t.w. unquéthandes so filo antkennian scolda, Heliand, vs. 5661, en verder nog twee andere waar de mogelijkheid van een onbeklemtoond un- voorhanden is! En ook hier is de waarschuwing van Wilmanns en Heeroma op zijn plaats: de klem in het vers is geen bewijs voor de klem in ongebonden rede. Hammerich, die toch in sterke mate op het verskompas vaart, schrijft trouwens zelf ook: ‘Die verwendung im vers entspricht nicht genau der prosaaussprache’ (p. 54).

De hypothese van Schönfeld over de accentverschuiving bij on-adjectiva is m.i. historisch niet overtuigend geadstrueerd. Waar zijn uitspraak dat ‘de verbaaladjektieven en de participia met on- de tal-

[p. 129]

rijkste categorie gingen vormen’ statistisch op berust, is me niet bekend; bij Hammerich heb ik ze niet teruggevonden. Zonder nadere gegevens is ze niet meer dan een slag in de lucht.

Of het huidige wisselend accent van vele on-bnw. in het Nederlands en in het Duits de direkte voortzetting is, enerzijds van de Oudgermaanse nominale accentuatie (t.w. in attributief gebruik), anderzijds een secundair verbaal accent vertegenwoordigt, is natuurlijk onzeker. Jongere ontwikkelingen hoeven immers niet per se hun verklaring te vinden in veronderstelde Oudgermaanse toestanden. Zeker is in elk geval dat Schönfeld in § 89 uitgaat van niet geheel juist geobserveerde synchrone gegevens.

Tot slot zou ik hier nog aan willen toevoegen - en hiermee sluit ik dan weer aan bij het in mijn aanhef genoemde voorbericht van Willem Pée -: het lemma van een woordenboek is principieel niet erg geschikt als voertuig voor het aangeven van de ingewikkelde wisselende klemtoon der Nederlandse en Duitse on-adjectiva.