Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 95]

Moest
door Jan Demol

Hoe komt het toch dat de moeite die zoveel ijveraars voor goed taalgebruik zich getroosten, in bepaalde gevallen zo weinig vruchten draagt? Dit is een vraag die U al vaak beziggehouden heeft en U soms ook wel eens ontmoedigt. Is het omdat taaladvies bij de meesten niet aanslaat? Of omdat zij er misschien wel aandacht aan besteden, maar het niet onthouden, of het wel willen, maar niet kunnen toepassen? Of is het omdat wij zelf de zaak niet goed genoeg begrijpen en/of niet goed genoeg uitleggen of kunnen uitleggen? Heeft het wel zin om te blijven ingaan tegen ‘fouten’ die zo algemeen verbreid zijn en zich zo hardnekkig handhaven? Maken wij soms met onze wenken de zaak niet nog verwarder dan ze al is? Zijn er naast al deze oorzaken, geen andere aan te wijzen die verbetering in de weg staan?

Ik zou willen proberen om deze vragen te beantwoorden, en wel aan de hand van een geval dat in dit opzicht typisch mag heten. Het gaat om het gebruik van ‘moest’ in de hypothetische zin. Wij hebben het daar al meer dan eens over gehad en u bent zo vriendelijk geweest om mij een paar excerpten te geven, omdat u wist dat het probleem mij interesseert.

Dit moest-gebruik wordt algemeen afgekeurd omdat het niet in overeenstemming is met het (Noord)Nederlandse taalgebruik. Is het een gallicisme? In Taal en Tongval (jg. XIII, afl. 1) heeft L. Goossens deze vraag historisch onderzocht. Hij komt tot het besluit dat het hypothetische ‘moest’ inderdaad ontstaan is onder Franse invloed. Later is het zich echter zelfstandig gaan ontwikkelen en uitbreiden. ‘Dit ontstaan werd echter vergemakkelijkt, doordat moeten reeds gebruikt werd in de concessieve en uitsluitende bijzin, en in de zelfstandige hypothetische zin, zij het met behoud van eigen betekenis en zonder eigenlijk hypothetische functie’. Het gebruik van het onderstellende ‘moest’ is al vrij oud. Het dateert volgens Goossens van in de late achttiende eeuw. De eerste gevallen komen uit Gent, Kortrijk en Brugge, zodat een westelijke oorsprong waarschijnlijk lijkt. Aanvankelijk kwam het alleen voor na voegwoorden, ‘meestal met betrek-

[p. 96]

king op de toekomst en een dubitatieve nuance (zonder dat we van een echte irrealis kunnen spreken)’ en het ging meestal ‘om een onderstelling die men minder gaarne werkelijkheid zou zien worden’, in tegenstelling tot zinnen met mocht. ‘Zodra dan dat moest ten volle drager is geworden van de hypothetische functie, komt het ook in zinnen van het VfSA-type voor en is het niet meer gebonden aan de dubitatieve betekenis’. Dit wil dus zeggen dat ‘moeten’ hier zijn eigen betekenis geheel verloren heeft. Dit is zo waar dat men wel eens hoort: ‘moest hij dat moeten doen, hij zou ...’.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat dit moest in vrijwel al onze ‘Vlaamse’ dialecten voorkomt. De mocht-zinnen zijn zo goed als verdrongen. Misschien ligt er hier en daar nog een mocht-eilandje, zoals het geval schijnt te zijn in het land van Waas, waar u zelf op gewezen hebt in Taal en Tongval, jg. XIX, 1-2. Maar u zult ook wel vinden dat dit in het algemene beeld te verwaarlozen is. Er valt echter op te merken dat er daarnaast nog andere mogelijkheden bestaan om dit hypothetisch karakter uit te drukken. Dit zal vermoedelijk wel zo zijn in Brugge. Het geldt in elk geval voor mijn dialect van Halle, bij Brussel, waar even vaak ‘zou’ gebezigd wordt. Bij voorbeeld in verbinding met ‘ist dat’, gelijk in de tijd van Ruusbroec. ‘Ist dat hij zou komen, zeg hem dan dat ...’. Maar ook: ‘als hij zou komen’, of ‘zou hij komen, zeg hem dan ...’. In de verleden tijd, zonder voegwoord: ‘Had ik hem gezien, ik had het hem gezegd’, of ‘ik zou het hem gezegd hebben’, ‘Dat ik van u was, ik zou’ is even gebruikelijk als ‘moest ik van u zijn’. En zonder betekenisverschil. En u zult misschien nog aan andere formules denken. Grosso modo meen ik te mogen stellen dat de mogelijkheden in onze dialecten ongeveer dezelfde zijn als in het Nederlands. Met dus dit ene voorbehoud, dat ‘moest’ als hypothesedrager een zuidelijke afwijking vormt.

Nu doet zich echter een eigenaardig verschijnsel voor. Zeer vele, zo niet de meeste dialectsprekers die overschakelen op ‘ABN’ laten al die mogelijkheden uit hun gewesttaal achterwege en bezigen uitsluitend ‘moest’. Het gevolg is een verarming ten opzichte van hun dialect. Erger is dat zij daardoor ten enen male van de Nederlandse norm gaan afwijken.

Een voorbeeld van moest als louter drager van de onderstellende functie: ‘Ik ken een arbeider die 5.5.46 frank per maand ontvangt als pensioen, ingegaan in 1964. Moest ditzelfde pensioen ingegaan zijn in 1961, zou hij 5.939 ontvangen’. Hier had eenvoudig moeten staan:

[p. 97]

‘Als ditzelfde pensioen ingegaan was in 1961’, of ‘Was dit pensioen ingegaan in 1961, dan ...’.

Dit misbruik van moest leidt ook tot verarming omdat het verwarring sticht. Het bewaart namelijk in sommige gevallen toch nog zijn eigen betekenis. Zo schreef H. Meert in zijn Onkruid onder de Tarwe: ‘Dat recht (nl. om de Zuid-Nederlandse dialecten te laten bijdragen tot de algemene Nederlandse taalschat) zou onverminderd gelden indien het Nederlands nog moest gevormd worden. Maar het Nederlands is er’. In Joachim van Babylon laat Marnix Gijsen de held van het verhaal een bezoek brengen aan de twee ter dood veroordeelde grijsaards die Suzanna beschuldigd hadden van overspel, en een van hen, Nabu, zegt hem op een bepaald ogenblik: ‘Ik wilde Suzanna bezitten en heb haar niet gekend. Om deze begeerte sterf ik niet. Moesten allen sterven die met begeerlijkheid de schoonheid aanschouwen, de aarde zou snel ontvolkt zijn’.

Dit gebruik is in Nederland heel gewoon, zowel met als zonder voegwoord. U hebt er mij een paar voorbeelden van bezorgd, maar ik zou er nog een stel andere kunnen noemen, vanaf Vondel tot heden toe. Hier volgt er een uit Onze Taal van 1953. Aan de redactie was de volgende vraag gesteld: ‘Kunt u mij alle betekenissen van “mits” geven?’ Antwoord: ‘Het zou een lang artikel worden, als wij alles over “mits” moesten vertellen. En een uit Praetvaria, een vroegere rubriek in Elseviers Weekblad (1966): Verreweg de meeste staatshoofden zouden het wel uit hun (staats)hoofd laten eerste klas te vliegen en in superdeluxe hotels te logeren als zij het uit hun privé-portemonnee ... moesten betalen’.

In Nederland heel gewoon dus, maar ook uitsluitend in die zin gebezigd.

De dubbelzinnigheid in het Vlaamse gebruik maakt dat een tekst wel eens moeilijk te interpreteren valt. Wat betekent de zin: ‘Indien men de verkregen toestand moest wijzigen, dan zou zulks de ganse taalproblematiek opnieuw ter sprake brengen’? Is hier ‘zou’ bedoeld, of ‘zou moeten’? In de Minnehandel van Streuvels staat de volgende zin (geciteerd in het W.N.T.): ‘Als gij met een anderen moest trouwen, zou ... ik uitteren van verdriet’. Denkt u ook niet dat een Nederlander deze diepe droefheid dubbel goed zal begrijpen?

Ik zou het probleem nog eens willen samenvatten: ‘moest’ wordt ten onzent gebruikt:

1^o in onderstellende zinnen: a) met een voegwoord; b) zonder voeg-

[p. 98]

woord; c) met behoud van de eigen betekenis van ‘moest’; d) met verlies van die eigen betekenis; e) ter inleiding van een voorzin; f) ter inleiding van een nazin; g) met verwijzing naar het verleden; h) met totaal verlies van zijn dubitatief karakter;

2^o in andere gevallen, waar een onderstellende zin niet verwacht zou worden.

Wat onder 1^o, a tot h, bedoeld wordt, zal u inmiddels, hoop ik toch duidelijk geworden zijn.

Alleen een paar voorbeelden bij 2^o. Uit een verslag: ‘Het zou echter op zijn minst inopportuun zijn, moest men op dit stuk legifereren’. Na inopportuun zou men hier een eenvoudige infinitiefzin verwachten. Een tweede zin, uit de toelichting op een wetsvoorstel: ‘Het zou ten andere billijk zijn, moesten de pitch-verbruikers via de betaling van accijnsrechten bijdragen in de kosten die ... uit de benuttiging ervan voor de openbare instanties kunnen voortvloeien’. Ook hier zou een infinitiefzin normaal zijn: ‘de pitch-verbruikers ... te doen bijdragen ...’.

U bent het zeker met mij eens dat wij tegen dit misbruik van moest moeten blijven reageren. Niet alleen ter wille van de eenheid met het Noorden, maar ook om de andere redenen die ik hiervoren heb aangegeven en die toch ook gewicht in de schaal leggen. De moeilijkheid is echter dat het niet zo eenvoudig is om een goede regel op te stellen. Meestal wordt de afkeuring zo uitgedrukt, of onthouden, dat ‘moest’ fout is en behoort te worden vervangen door ‘mocht’.

Sommigen nemen dit niet aan en betogen dat ‘moest’ goed Nederlands is, aangezien het in Vlaanderen zo algemeen gebruikt wordt. Anderen beroepen zich op het feit dat het ook in Nederland voorkomt. Enkele jaren geleden hoorden wij dit argument aanvoeren, en nog wel door een van onze medestanders. Hij had in een Nederlands boek de volgende zin aangetroffen: ‘Moesten wij op dit gebied voor u winkelen, wij zouden u in één middag een keurcollectie kunnen bezorgen van plastic scheerapparaten ...’. Het is duidelijk dat moesten hier zijn eigen betekenis heeft. Maar het mooiste is dat de auteur zijn tekst veranderd heeft, omdat hij niet durfde twijfelen aan het woord van kritiek dat hij daarover van een Vlaamse deskundige ontvangen had. En toch zal het wel waar zijn dat het afwijkende moest-gebruik ook wel eens boven onze grens voorkomt. Het W.N.T. zegt dat het ongewoon is in Nederland. Ik heb één voorbeeld gevonden, denk ik toch, bij Anton van Duinkerken, maar misschien was het bij die Vlamingenvriend wel

[p. 99]

aan Vlaamse invloed te wijten. In het boek ‘Vlamingen’ (verschenen in de Vlaamse Pockets) schrijft hij, over Streuvels: ‘Moest in een verre toekomst de schuilnaam Stijn Streuvels losraken van de boeken, die deze schrijver aan zijn volk schonk ... dan zou de noodzakelijkheid om hem aan te duiden bij de naam van één zijner werken ... onze nakomelingsschap voor een moeilijke keuze plaatsen’. Of heeft de drukker hier onbewust ‘mocht’ vervangen door ‘moest’, of reikt het moestgebied toch nog even verder dan onze noordelijke grens?

Verder zijn er degenen die wel zouden willen maar niet kunnen. Dit moest is bij hen tot een automatisme geworden. Wij kennen allebei een paar vurige voorstanders, om niet te zeggen voorvechters van het Nederlands, bij wie het telkens en telkens weer onbewust naar de lippen welt, al weten zij zeer goed dat het fout is.

En dan zijn er ten slotte degenen die het wel goed menen, maar, zoals gezegd, moest overal mechanisch gaan vervangen door mocht. En dat leidt dan tot nieuwe ontsporingen. Enkele voorbeelden, waar u telkens het moest-substraat in zult herkennen, zoals het hierboven geschetst is.

Eerste voorbeeld: ‘Mocht de wetgever zich beperken tot algemene bepalingen, dan zou hij niet verplicht zijn dezelfde problemen telkens opnieuw te behandelen’. Deze zin was vertaald uit het Frans: ‘Si le législateur se bornait ...’. Hier is geen sprake van een wens. Normaal zou er gestaan hebben: ‘Indien de wetgever zich beperkte’ of ‘zou de wetgever zich beperken enz.’, maar juist niet: mocht.

Tweede voorbeeld: Volgens een Vlaams weekblad zou Jef Geeraerts op de vraag ‘je contesteert sowieso het establishment?’ geantwoord hebben: ‘Natuurlijk. Alleen heb ik sinds mijn reis naar Cuba mijn contestatie van het Westers-Christelijk-kapitalistisch-rechts establishment gemilderd. In die zin dat ik ook het zgn. linkse, socialistische establishment zou contesteren, mocht ik er wonen’. Weer schemert hier het moest-substraat door. Mocht wekt de indruk van een wens, wat blijkbaar niet de bedoeling is. Bovendien komt het ditmaal in de nazin, wat ook niet in overeenstemming schijnt te zijn met het Nederlands.

Derde voorbeeld: De snelheid (zegt een sportjournalist van een renner) zou nog hoger gelegen hebben, mocht het niet geregend hebben’. Hier krijgen we niet alleen mocht in de nazin, maar bovendien wordt naar de verleden tijd verwezen, juist zoals bij moest. ‘Als het niet geregend had’, lag hier voor de hand.

[p. 100]

Vierde voorbeeld: Een radiojournalist zegt: ‘En het zou ons niet verwonderen, mocht het eerlang tot een topoverleg komen tussen de regeringspartijen’. Mij dunkt dat dit met ‘verwonderen’ eenvoudig niet kan. Wij treden hier buiten de eigenlijke hypothetische zin.

Vijfde voorbeeld: Uit een brief van een financiële instelling aan de V.B.O.: ‘Ik zou het zeer op prijs stellen, mocht de V.B.O. een zichtrekening openen bij (onze instelling)’. Ook hier, na ‘op prijs stellen’ schijnt mochten niet mogelijk te zijn.

Het is tijd om te besluiten. Het gebruik van ‘moest’, zoals het zich in het Zuiden ontwikkeld heeft, is een gallicistische afwijking. Het doet afbreuk aan de taaleenheid tussen Noord en Zuid. Het sticht verwarring en leidt tot verarming van de taal. Wij moeten er dus tegen ingaan. Maar hoe? Dat lijkt niet zo gemakkelijk. Want men stuit op weerstanden, die de pogingen tot verbetering vaak verijdelen. Ik ben overtuigd dat dit u niet zal afschrikken en hoop dat u nog lange jaren mee kunt werken aan de verwezenlijking van een ideaal dat u altijd dierbaar is geweest: de verheffing van het Vlaamse volk door de verspreiding van een beschaafde omgangstaal.