Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 89]

De Kortrijkse t-apokope in oude teksten
door F. Debrabandere

De t-apokope is nog altijd hét typische kenmerk van het Kortrijkse dialekt. De taal van de Kortrijkzaan wordt daarom wel 'ns nagebootst met het bekende sjibbolet: [jə′gɔː mae senən′uː zenən ′onɔdə′ pɔs], d.w.z. ‘hij gaat met zijn hoed en zijn hond naar de post’. Dit verschijnsel werd beschreven en gedateerd door Vauterin¹. We vatten vereenvoudigend samen: De t valt weg in de auslant van een lange sillabe, b.v. [uː / ɛl / ɑn / lɑts / uːs / twɔːj] ‘hoed, helft, hand, laatst, hoest (zn.), 't waait’. De t wordt niet geapokopeerd na korte klinker + r, b.v. [kɔrt / mɑrt] ‘kort, markt’ en ook niet op het einde van een doffe sillabe, b.v. (h)onderd, wikkelt, 't regent, asemt, bezigt. Vauterin situeert de apokope van de t tenslotte in de middelperiode van het Kortrijks.

Hierbij rijst onmiddellijk de vraag, of dat ook uit de teksten blijkt. We troffen inderdaad al voorbeelden van t-apokope in de 14de eeuw aan: 1323 schepenen in Hulsterambach²; 1340 ghemete lans = 1339 ghemete lants³; 1354 bereckers van shelechghees goede van den dissche van sente Martins van Curtrike⁴; 1368 anden noerwesthouc vander halle⁵; 1377 Ghiselbrechts voers, was onsleghen (V f^o 31)⁶; 1379 ervast ende naghelvast (bis) ... ertvast ende naghelvast⁷; 1378 ende was rechswernede (V f^o 38); Jan de Poynter vor beede veinsteren van zinen coperdra (rekening Begijnhof Kortrijk 1478-79; med. J. De Cuyper); 1396 vander heil vander moolassise⁸; 1397 meester Jan Mosqueroene de jonghen f. Jans ... ghemets⁹; 1417 Joes Rosseel als vooch¹⁰. We vinden hierin direkt de dialektische vormen [ɑmbɑx / lɑn / giɛs / nuɔrwaeːs / õsleːgn / ɛːrɑpl / raeːx / drɔː / ɛl / gəmaeːts / voːx] ‘ambacht, geest, noordwest, ontslagen, aard(appel), recht, draad, helft, gemetst (gemetseld), voogd’.

Ook in oude toenamen vinden we dit verschijnsel terug¹¹: Kortrijk 1358: Egidius dictus Brobackere (nr. 314); Kortrijk 1358 fundum Henrici dicti Hanscoemakers (nr. 667); Kortrijk 1367 domum ... Henrici Proofs (naast Proefst, Proost) (nr. 1610); 1377 Nees Hoefs (voor Hoefts, V f^o 86 v^o); Marke 1392: Magriete Tsfoegs (nr. 2158); Kortrijk 1394: van Michiel Jakeminen die men heet de Hanscoemakere (nr. 667);

1 L. Vauterin, De apokope van ‘t’ in het Kortrijks. De Leiegouw III (1961), 15-18.

2 Oorkonde O.-L.-Vrouwekapittel Kortrijk nr. 254 in kopie Documenta Capituli Cortracensis I, 279 (Stadsbibl. Kortrijk, Fonds Goethals-Vercruysse).

3 Rijksarchief Kortrijk, Oorkonde OLV nr. 298 en vidimus.

4 Archief O.-L.-V.-hospitaal Kortrijk, oorkonde nr. 75.

5 RAK, OLV 363 bis b.

6 RAK, Register van de Vierschaar 1367-80; verder afgekort: V.

7 RAK, OLV 379.

8 ARA Brussel, Rekenkamer 33.150, stadsrek. Kortrijk 1396-97 (n.s.), f^o 5.

9 ARA, Rekenkamer 33.151, stadsrek. Kortrijk 1397-98 (n.s.), f^o 18v^o.

10 RAK, wezerijregister nr. 3, f^o 84v^o.

11 De nummers verwijzen naar: F. Debrabandere, Studie van de persoonsnamen in de kasselrij Kortrijk, 1350-1400, Handzame, 1970 (afk. Psnn. K.K.).

[p. 90]

Lauwe 1394: van Saren Svoeghs (nr. 2158); Sint-Denijs 1395: van Janen Remerechs (tegenover Reymerechts in Kortrijk-Buiten in 1398; nr. 1658); Kortrijk 1397 ad domum quondam Oliveri Busvels = 1399 a Olivier de Busvelt (nr. 356); Harelbeke 1398: Zegher de Broebackere (nr. 314); Kortrijk-Buiten 1398: de ver Sare wedewe Rogiers Hoelvoets ... de Bette Hoelvoes f. Roegers, de Belle Hoelvoefs (sic) f. Roegers (nr. 753); Moen 1398: Beelle Skins (tegenover 1382 Daniel Tkint: nr. 971); Zwevezele 1398: Wedewe Jans van Oesthouke ... Roeger van Oeshouke (nr. 1461); Wakken 1398: Jan Ratevel, 1382 Daniel Ratevelt (nr 1651); Pittem 1398: Jan Robbrechs (nr. 1702); Lauwe, 1398 Bette Svochs, Pieter de Voecht (nr. 2158); Kortrijk 1418-24: Reynnier de Baermakere = 1423 Reinkin de Baertmakere¹². We herkennen hier de Kortrijkse woorden [bruɔ / pruɔs / uɔf / voːx / vaeːl / vuː / ken / uɔs / rɔbraeːx / bɔːr] voor ‘brood, proost, hoofd, veld (ook vel), kind, oost, Robrecht, baard’.

Hoewel al deze woorden een ekwivalent met t-akopope in het huidige Kortrijks hebben, valt het op dat in heel wat van onze voorbeelden de t precies voor een s wegviel, zodat we in gevallen als hanscoe, Skins Robbrechs in de onzekerheid zijn, of we met t-apokope of met assimilatie ts/s te maken hebben. Duidelijker voorbeelden van assimilatie zijn: 1368 van Hannekin haren ousten zone (V f^o 6); 1374 an alt ghereeste ende baerblikenste goet (V f^o 25 v^o); 1385 Willekin van den Dale van Curtrike ... dat hi ghequest soude hebben enen Ghiselin den Brauwere¹³.

Vreemd is wel de spelling onder voor ‘honderd’, aangezien in deze positie normaal geen apokope plaatsvindt: 1323 om ondert pont groeter Tornoyse, van den welken onder ponden groeten; 1340 drie onder ende virtich¹⁴.

Een paragogische - blijkbaar hyperkorrekte - t treffen we aan in: Kortrijk 1366: Jhan Damant, voor Damman (Psnn. K.K. 37)¹⁵; Wingene 1398: Jan van der Banct, (i.p.v. Banc, Psnn. K.K. nr. 95). Maar bevreemdend is weer de paragogische t in Pauwelst, aangezien in deze positie gewoonlijk geen apokope zou optreden: Rollegem 1398: Sare Pauwels = Sare Pauwelst (Psnn. K.K. nr 1528); Rollegem 1398: Pauwelst de Turc (Psnn. K.K. nr. 2082).

Nog moeilijker te interpreteren is de t in de verbindingen rts i.p.v. rs en nts i.p.v. ns. Is het een hyperkorrekte t, te verklaren door het apokopeverschijnsel? Of is het regressie ten opzichte van de assimilatie ts/s? Of moeten we deze t beschouwen als ‘segmentatie van n en dentale r voor volgende fricatieve dentaal’, zoals Van Loey¹⁶ meent?

12 F. Debrabandere, Kortrijkse persoonsnamen omstreeks 1400 (Werken K.C.T.D., VI. Afd. nr. 8), Tongeren, 1958, blz. 7.

13 ARA, Rekenk. 13.811, Baljuwsrek. 1384-85, f^o lv^o.

14 RAK, OLV resp. 255, 298.

15 De vorm Damant komt evenwel in een 18de-eeuws cartularium voor.

16 A. Van Loey, Middelnederlandse spraakkunst. II Klankleer, § 114, e.

[p. 91]

Van deze onetymologische t vinden we talrijke voorbeelden in onze 14de-eeuwse teksten¹⁷:

Uit Psnn. K.K.: Kortrijk 1377 Griele Dammants cateile = 1368 Meggriete Sdammans (nr. 37); Kortrijk 1390: Mathijs Beidemants kindere = 1396 Mathijs Beidemans kinderen (nr. 134); Kortrijk 1397: Olivier Danints = Olivier Danins (nr. 380); Aarsele 1395: van Betricen Hugheleerts, 1398 Katheline Huguelaers (nr. 791); Ingelmunster 1398: Griele Mierts (vgl. Kanegem 1398: wedewe Kerstiaen Miers, d.w.z. de weduwe van Kerstiaen Miere) (nr. 1351); Ingelmunster 1398: Aernoud Odevare, Peroene Odevarts, Maye Odevaerts, Trise Odevaerts, 1399 van Trisen Odevaers (nr. 1448).

Uit het register van de Vierschaar: 1377: iiii ellen wit lakents wert wesende iii lb. par. (V f^o 29 v^o); up Trise Impints (V f^o 30); Beele Yweints (V f^o 30); Willem Toenints weduwe (V f^o 30); 1377 dat Lievints sweghere (V f^o 31 v^o); ten ende van ... Mersiaents pachte te haelne ... vermet hem up Jhan Fierints dat hi (V f^o 33 v^o); Jane Leynts (V f^o 52); up Jhan Oviints cateile (V f^o 87 v^o); up Simoen Crommelints cateile (V f^o 87 v^o); Rugger de Coepman, Mergriete Scoepmants (V f^o 51 v^o); Simoen de Queyntselare (V f 34); 1378: v ellen lakents (V f^o 37); Jhan Coppints cateile (V f^o 89); up Floreins Heilensoents cateile (V f^o 89).

Al zijn niet al de bovengenoemde voorbeelden even bewijskrachtig als attestaties van de t-apokope, toch blijkt die in de oude teksten sporen te hebben nagelaten. Vauterin o.c. vindt het dan ook merkwaardig ‘dat een zo oud verschijnsel geografisch zo beperkt gebleven is, aangezien het enkel voorkomt in Kortrijk en onmiddellijke omgeving’. Aangezien ook elders voorbeelden van t-apokope en paragoge in oude teksten aangetroffen werden, kunnen we ons de vraag stellen of het Kortrijkse apokopegebied niet een reliktgebied is. ‘In het Limburgs verdwijnt auslaut-t na ch, f, p’, vernemen we bij Van Loey¹⁷ (§ 114 d.), al voegt hij er nog een paar voorbeelden aan toe uit Brugge (1303) en Ieper (1325). Volgens Jacobs¹⁸ is de t-apokope ‘niet zeldzaam achter ch, f, s, r’. We citeren enkele voorbeelden: honder (Brugge 1284), ghewroch (Brugge 1336), voorhoef (Hazebroek 1336), bastaer (Brugge 1379-80), vercoch (Brugge 1380), slich (Brugge 1382-83), nach (Brugge 1383-84). Hoebeke¹⁹ noteert dit verschijnsel ook in Oudenaardse bronnen: ‘Apocope van auslauts-t treedt enkele keren op, vooral na [x]’ en geeft o.m. de volgende voorbeelden: 1317-27 ghecoch, 1415 weech al tijser, 1419 ghebesich, 1433 bruloch, 1437 verwroch, na 1400 vercnoch, vernouch, ± 1490 biechvare, 1428 moe ‘moet’, 1415

17 Zou het niet dezelfde t kunnen zijn die we horen in de Kortrijkse meervoudsvormen [e:ts / buke:ts / fa′melits / o:ts / o:to.ts / ′ve:lo.ts / ′radio.ts] voor ‘e's, boeketten, families, o's, auto's, velo's (fietsen), radio's’?

17 Zou het niet dezelfde t kunnen zijn die we horen in de Kortrijkse meervoudsvormen [e:ts / buke:ts / fa′melits / o:ts / o:to.ts / ′ve:lo.ts / ′radio.ts] voor ‘e's, boeketten, families, o's, auto's, velo's (fietsen), radio's’?

18 J. Jacobs, Vergelijkende klank- en vormleer der Middelvlaamsche dialecten, Gent, 1911, § 205.

19 M. Hoebeke, De middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde, Gent, 1968, 561-565.

[p. 92]

ghereken. Ook in het 16de-eeuwse Brugs van Willem Weydts ontdekte Willemyns²⁰ voorbeelden van t-apokope en nog meer van t-paragoge. In het laat-Middelnederlandse keurboek van Wervik ontdekte Vermeersch²¹ geen voorbeelden van t-apokope: ‘Nochtans is in het hedendaagse Wervikse dialect deze apocope zeer regelmatig, en één van de karakteristieke trekken te noemen’. Dit lijkt er ons toch allemaal op te wijzen dat de t-apokope ooit in een geografisch veel ruimer gebied verspreid was, zodat het Kortrijkse in dit opzicht wellicht een reliktgebied genoemd kan worden.

We menen zelfs dat dit Zuidnederlandse t-apokopegebied bij het aangrenzende gebied van de Franse t-apokope aansluit. Ook in het Frans is de apokope al heel oud²². Zelfs in Kortrijkse bronnen vonden we voorbeelden van hyperkorrekte t, of van auslaut-t vervangen door een eveneens hyperkorrekte s. In 1269: que jou ... ai vendut a Aalis ... devantdis ... cis jugemens ... par le jugement²³; 1275 n.s.: devant dis ... devant dit ... Jehan Davis (= Davit)²⁴. Gemeenschappelijke klankverschijnselen aan weerszijden van de taalgrens zijn trouwens niet zo zeldzaam. Van Ginneken²⁵ wees al op het voorkomen van parallelle taalverschijnselen in twee aangrenzende maar anderstalige gebieden, b.v. Leuvens en Waals-Brabants [pjəd] voor resp. ‘peerd, paard’ en ‘perdre’; het stemloos worden van eindmedeklinkers zowel in het Nederlands als in het Waals en het Pikardisch. Grootaers²⁶ heeft aangetoond hoe de westelijke grens van het gebied met aangeblazen h zowel voor de Nederlandse (Brabant, Limburg) als Waalse dialekten maar één grenslijn vormt, die dwars door de taalgrens loopt. Ook Weijnen²⁷ wees op gevallen van fonetische overeenkomst aan weerszijden van de taalgrens.

We vatten onze stelling als volgt samen: de Kortrijkse t-apokope is al heel oud en blijkt bijgevolg uit 14de-eeuwse teksten; het Kortrijkse apokopegebied (met o.m. Harelbeke, Wervik) is een reliktgebied; het Vlaamse apokopegebied sluit aan bij het Romaanse.

Brugge.

20 R. Willemyns, Enkele aspekten van het 16de-eeuwse Brugs van Willem Weydts. Hand. Zuidndl. XXV (1971), 345-356 (348-349).

21 A.P.L. Vermeersch, De taalschat van het Laat-Middelnederlandse ‘Kuerbouc van Werveke’, Gent, 1962, 68.

22 Kr. Nyrop, Grammaire historique de la langue française, Kopenhagen, 1904, I, 363. - J. Anglade, Grammaire élémentaire de l'ancien français, Parijs, 1961, 41. - M.K. Pope, From Latin to modern French with especial consideration of Anglo-Norman, Manchester, 1956, 220.

23 RAK, OLV 128 bis.

24 RAK, Oorkonde Sint-Maarten, blauw nummer RAB 11. 496.

25 J. Van Ginneken, Waalsche en Picardische klank-parallellen. Onze Taaltuin II (1933), 289-302.

26 L. Grootaers, De aangeblazen h in het oosten van ons land. Versl. & Med. Kon. Vl. Acad., 1942, 217-225.

27 A. Weijnen, Fonetische en grammatische parallellen aan weerszijden van de taalgrens. Ts. Leiden LXXX (1963), 1-25.