Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 67]

De invloed van het Nederlands, gemeten aan het woord ui
door Jo Daan

‘Moeten we dan in alles de Hollanders napraten en naäpen? Zijn hesp en ajuin soms minder goed Nederlands dan ham en ui?’

Dit zijn vragen uit brieven van lezers als reaktie op een rubriek Taaltuin in de Standaard en aangesloten bladen¹. Aan deze vragen moest ik denken, toen ik in de nazomer van 1972 in het noorden van Nederland was, als deelnemer aan een kongres van taal- en letterkundigen. Een van de andere deelnemers wees me een gebouw waar ik heen moest gaan, en ter verduidelijking voegde hij toe: ‘Met die siepel erop’. Mijn verbazing over het gebruik van siepel in plaats van het door mij verwachte woord ui formuleerde ik in deze vraag: ‘Gebruikt u in het Nederlands dan óók siepel?’ En zijn antwoord luidde: ‘Ik ken geen ander woord’. Deze ‘hij’ was een hoogleraar die het grootste deel van de dag Fries spreekt, maar het Nederlands mondeling en schriftelijk goed beheerst.

In de geciteerde vragen moet Hollanders wel betekenen Nederlanders die pretenderen Nederlands te spreken. Maar als we de taalkaart van de benamingen van het begrip ui bekijken, zien we dat het woord ui, als naam van de groente, beperkt is tot Noord-Holland, Zuid-Holland, een deel van Utrecht en het westen van de Veluwe, terwijl de oudere vorm uien nog gebruikt wordt in West-Friesland, een deel van Noord-Holland tussen Alkmaar en Enkhuizen, en in enkele Utrechtse plaatsen. De omgeving van Spakenburg spreekt het uit als uui, de westelijke Veluwe als uu. Hindelopen en Urk zeggen uie².

De vorm uien is al opgetekend in het laatste kwart van de 14de eeuw, in rechtsbronnen van de stad Utrecht. Deze is dus nog bewaard in West-Friesland; de Westfriezen denken dat ze het fout doen, omdat uien een meervoudsvorm lijkt, waaruit later het enkelvoud ui is ontstaan. Maar historisch beschouwd doen ze het beter dan de andere Hollanders en Nederlanders die ui zeggen.

Denkend aan die Fries die alleen siepel kende, kunnen we ons afvragen of de Nederlanders in het algemeen ui als goed Nederlands beschou-

1 Handelingen Kon. Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 22 (1967) 351-362. Herdrukt in: G. Geerts, Taal of taaltje? Een bloemlezing taalpolitieke beschouwingen over het Nederlands (Leuven 1972) 175-186.

2 Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland, afl. 7, nr. 1.

[p. 68]

wen en de streektaalwoorden, met name de meest verspreide als siepel en juin/juun als minder goed, zoals de Nederlandssprekende Belgen ajuin. Als we de taalkaart nog eens beter bekijken valt het op dat het woord ui vrijwel niet is opgegeven in de gebieden met een streektaalwoord. Daardoor is deze kaart een uitzondering, want op de meeste taalkaarten van algemeen bekende begrippen zien we iets van de invloed van Hollandse woord, als dit tevens als het Nederlandse woord wordt beschouwd; alleen Breda heeft ui naast juin, Nijmegen heeft alleen ui, maar Tilburg en 's-Hertogenbos hebben alleen juin, Groningen, Leeuwarden en de Twentse steden alleen siepel. De vorm uie in Hindelopen en op Urk zal daar zeker al enige eeuwen bekend zijn en niet als recente invloed van de Nederlandse omgangstaal beschouwd mogen worden. De kaart geeft de indruk dat de streektaalwoorden ook in Nederland sterk staan ten opzichte van ui.

Een kaart als deze geeft echter wel de geografische verspreiding van de woorden juist weer, maar niet de frekwentie. Het aantal inwoners van het gebied tussen IJ en Lek, met de steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Haarlem, Leiden en Gouda, weegt wel op tegen het veel grotere gebied van de streektaalwoorden, en het prestige van hun Hollands is enige eeuwen een belangrijke faktor geweest in de ontwikkeling van de algemene omgangstaal.

De streektaalwoorden raken misschien dan wel niet zo snel in onbruik in een gebied waar iedereen dat woord gebruikt, maar bij persoonlijk kontakt tussen ui- en siepel/juin/juun-sprekers komt het eerste woord als overwinnaar te voorschijn. Dit is de indruk die werd bevestigd door een onderzoek in oostelijk Flevoland in 1969, toen deze nieuwe polder in de voormalige Zuiderzee in kultuur gebracht werd. Dit onderzoek werd gedaan bij kinderen die pas enkele weken op de kleuterschool en in de eerste klas van de basisschool waren, om na te gaan in hoeverre ze beschikten over de Nederlandse woorden voor algemeen bekende zaken. Een daarvan was een ui. Aan de kinderen werd een echte ui getoond en ze moesten zeggen hoe ze die noemden. De geboorteplaats en de plaats van herkomst van de ouders waren bekend, evenals het beroep van de vader. Op grond van het kaartbeeld, dat weinig aantasting van het streektaalwoord deed vermoeden, werd aangenomen dat een kind het streektaalwoord moest kennen als beide ouders uit hetzelfde gebied afkomstig waren. Als een van beide uit een gebied met een streektaalwoord kwam of als beiden uit gebieden met een verschillend woord waren gekomen, werden hun kinderen afzonderlijk geteld. De hieronder gegeven staat vermeldt de uitkomsten, die wel

[p. 69]

geen bewijs, maar een duidelijke aanwijzing geven voor het feit, dat de naam ui veld wint, in deze polder waar mensen uit ui-, siepel-, juin- juun-, enz. -gebieden bij en door elkaar wonen.

	aantallen kinderen
		totaal onderzocht	streekt. woord te verwachten	woord beide ouders	woord vader	woord moeder	totaal streekt. woord
4-jarigen	wel	65	39	13	2	1	16
	niet			12	4	7	19
6-jarigen	wel	168	99	18	-	-	18
	niet			57	7	17	81

Hoewel de getallen te klein zijn om als representatief voor de hele bevolking van deze polder beschouwd te worden, geven ze toch een bevestiging van een redelijk vermoeden, nl. dat zowel de invloed van de school als die van vermenging van verschillende streektalen het als Nederlands beschouwde woord ui bevorderen ten koste van het streektaalwoord. De 4-jarige kinderen van ouders die een verschillende streektaalwoord hebben meegebracht, gebruiken een van beide woorden nog in 3 gevallen, de 6-jarigen doen het in het geheel niet meer.

Uit het bovenstaande kunnen we opmaken - als we het nog niet wisten - dat het woord ui regionaal gezien wel Hollands is, maar dat het tevens als Nederlands wordt beschouwd, ook door Nederlanders die van huis uit een ander woord gebruiken. Ui wordt als Nederlands ervaren en aanvaard, de spraakmakende gemeente heeft gekozen voor ui. Uit het artikel in Taal en Tongval krijgt men de indruk dat ui in deze vorm vrij jong is, in het Woordenboek van Weiland uit 1812 is het door de schrijfster het eerst gevonden; het wordt daarin vermeld naast uye³.

We zouden de vraag: ‘Is ajuin minder goed Nederlands dan ui?’ kunnen uitbreiden tot: ‘Zijn ajuin, juin en siepel minder goed Neder-

3 Taal en Tongval 7 (1955) 176-183.

[p. 70]

lands dan ui?’. Op deze vraag is niet te antwoorden met ja of nee. Voor Nederland moet men antwoorden, dat de Nederlander die Nederlands spreekt de voorkeur schijnt te geven aan ui. Maar ik zou voor België niet graag hetzelfde antwoord geven. De tijd zal leren wat de spraakmakende gemeente in Nederlandssprekend België doet: kiezen voor het algemeen Brabantse ajuin of voor het Hollands-Nederlandse ui.