Beschrijvinge der stad Leyden (fragment)

2. Eenighe aenslaghen vanden Grooten Commandeur aengheroert, dienende tot een Inneleydinghe van het tweede Belegh: Baldeus comt weder voor Leyden: de Spaignaerden nemen de Schantsen vande Goutsche Sluys ende Valckenburch inne: de Enghelschen (die de Schans verlaeten hebben) gaen over aen den Vyandt:

[p. 448]

worden van de selve naer haer verdiensten ghestraft.

In het voorgaende Capittel verstaen hebbende, om wat redenen Baleus de stadt Leyden gedwongen was te verlaten, so sullen wy voortgaen ende komen tot het tweede Belegh. Maer eer wy daer toe comen, so sullen wy met weynich woorden aenroeren, de oorsake van het selfde. Also Graef Lodewijc van Nassau metten Sone vanden Keur-Vorst alle middelen ende gelegentheyt socht, om over de Mase met sijn macht te geraken: ^*het welcke hem door Zanchio d'Avila, Veldt-Overste, sterck wesende tusschen de vier ende vijf duysent Mannen, in alderley manieren verhindert ende belettet werde: verstaende dat Graef Lodewijck eenich verstant met die van Nimmegen hadden, omme aldaer door hare hulpe over de Mase te komen: so heeft hy terstont eenige Vaendelen Knechten derwaerts gesonden, om sulcx te beletten. Hy selfs vervolchde met de reste van sijn volc dagelicx het Leger van Graef Lodewijc, tot dat de voornoemde Grave hem gelegert hadde in het Dorp van Moken, wesende een wel gheleghen plaetse om in Brabant te komen. Naer dien Zanchio d'Avila, overmits de grootheyt ende wijdde vande Mase, op het Leger van Graef Lodewijck gheen schade konde doen, soo is hy met grooter naersticheyt naer de Grave ghetrocken, ende dede aldaer metter haest een Brugghe maken, om met sijn Leger over de Mase te trecken. Over gecomen wesende, treckt hy met Mon-Dragon, versterckt wesende met eenige knechten, met sijn gantsch gewelt naer Graef Lodewijck toe, van meeninge wesende om hem te slaen, den Grave sulcx verstaende, begeeft hem mette sijne inde wapenen, stelt hem in slachorden ende treckt alsoo den Vyant te ghemoete opte Moker-Heyde ^*: beyde de Batailien aenden anderen komende, ende vaerdigh staende omme malcanderen te slaen, soo hebben van des Graven zijde, een groot deel van sijne Heeren, ende Oversten, ende gemeene Soldaten ghemuytineert, om gelt gheroepen, ende niet willen vechten: alsoo dat Graef Lodewijck met eenighe van sijne Heeren ende Knechten, die hem ghetrou bleven, ende met hem wilden leven ende sterven, het gewelt der Spaignaerden heeft moeten het hooft bieden, verwachten, ende tegenstaen, twelck sy soo langhe met grooter vromicheyt ghedaen hebben, dat den Grave ende het meestendeel vande sijne aldaer verslaghen ende haer leven gelaten hebben. Geduyrende de vervolginghe van Graef Lodewijck langs de Maes-cant van Zan[c]hio d'Avila, soo was den Prince van Oraignen met sijn Leger ghecomen in de Bommeler-Waert ^*, ende hadde hem ghelegert in het Dorp van Govick. Daer den Milaenschen Commandeur met sijnen Leger niet wijt van daer en lagh.

De meeste oorsaecke waer door de Prince sijnen Leger hier brocht, was, om dat mijn Heer Graef Lodewijck van Nassau sijnder Vorste-

* Zanchio d'Avila verhindert Graef Lodewijc over de Mase te comen.

* Slach opte Moker-heyde.

* Des Princen leger in Bommelerweert.

[p. 449]

licke Genaden Broeder aen sijne Vorst. Gen. van by Maestricht gheschreven hadde ^*, dat hy van meyninge was sijn leger des anderen daegs daer op te breken, ende sich met sijn heyrcracht te laten vinden tusschen den Rijn ende Mase tot Herwerden, om aldaer oft daer omtrent de Riviere te passeren, twelck hem, (als geseyt is verhindert werde,) ende sich op sulcker wijse by sijnen Broeder te voeghen, begeerende daerom dat sich de Prince met volck, schepen, schuyten ende ponten soude te ghemoet komen. Sijn V. Genade dit vernemende, was niet wel te vreden, overmits dat het door de cortheyt des tijts onmogelick was de voorsz. Oorloochs gereetschap op de Riviere te beschicken, heeft nochtans sijn Leger (gelijck geseyt is) hier gebrocht ^*, ende sprack seer verden siende op desen tijdt tot sommige van sijne vrienden dese woorden: Hoe wel mijnes Broeders comste my lief ende aengenaem is, nochtans mocht ic wel lijden, dat hy met sijn Leger hondert mijlen van hier ware. Want sijn V. Genade vermercte dat sijne comste niet sonder groote vaerlickheyt en was, gelijck ten laetsten het eynde getuygenisse was gevende. Doch altijt (ghelijck geseyt is) hadden die van Leyden dit voordeel, dat den Vyandt haer verlaten hadden, ende sy ontset waren.

De voorsz. Commandeur met de sijne die sich nae den slach op de Moker-Heyde, die hy gewonnen hadde tegen Hertogh Christoffel van Beyeren, des Palsgraven Sone ende Graven Lodewijck ende Henrick van Nassau, hem seer stille scheen te houden, en heeft nochtans met sijnen Brusselschen Raedt niet ledich gheweest, dan heeft drie nieuwe aenslagen voorghenomen. Den eersten, om Noord-Holland in sijn gheweldt te brengen: Den tweeden, om de Mase in te crijghen: Dese twee aenslaghen buyten onse Historie wesende sullen wy verby gaen, ende alleen verhaelen den derden, om de Stad Leyden weder te belegeren, de welcke hy wiste door de uytgewekene, genoeme Papisten, ende oock door de stilswijgende haere goetgunstighe, die noch inder Stad waren, dat van Crijchs-volck ende coorn onversien, ende deur toedoen van eenige afgunstige, midts het daghelicx uytvoeren van Coorne ten platten lande dapperlicken gebloot was. ^*Twelc hem te eerder sijn voornemen dede vorderen, want tusschen den dijnsdach ende woonsdach wesende den 25. ende 26. Mey inden jare 1574. inder nacht omtrent te 12. uyren, so is den Oversten Baldeus, met sijn Crijchs-volck weder gecomen tot Leyderdorp, sijne comste was van Amsterdam, ende Haerlem met seker Carvelen ende andere schepen, so met volck, amunitien van Oorloghen als victualien geladen zijnde, ende quamen door den Amstel, door de Drecht ende andere wateren, ende streecken haer Seylen tot Leyderdorp, daer zijnde hebben zy haerluyden stillekens ghehouden, ende die weghen ende passagien, die die van Leyden ghebruycken moesten, beset met Harquebusiers, twelck tot kennisse ghecomen zijnde van Meester Andries Allertsz. die Overste Capiteyn ofte Colonel was vande Soldaten ende Burgeren deser Stede, soo is hy met omtrent 25. ofte 30. Soldaten ende Burgheren inder nacht uyt de Stede ghe-

* Brieven van Graef Lodewijck aen den Prince sijn Broeder.

* Princen leger treckt na Govick.

* Den Vyand comt weder voor Leyden.

[p. 450]

trocken, trocken, meenende den Vyandt aleer hy hem vast gemaeckt hadde, eenighe af-breuck ende schade te doen ^*: hy hadde om eenighe beesten wille die den Vyandt nam wel eenige cleyne schermutseringhen, maer rechte seer weynich tot sijnen voor deel uyt, want hy werde (twelck grootelicx te beklaghen was) met drie ofte vier Soldaten doot gheschoten. In wiens plaets opten 29. Mey, daer aen volgende door Henrick van Broeckhoven te dier tijden Schout der Stadt Leyden wesende, uyten name vant Corpus deser stede versocht ende gebeden is, den Edelen ende Hooch-geleerden Jonckheer Iohan Vander Does Heer van Noortwijck, &c. omme tselve Gouvernement te willen aenvaerden, ende waer te nemen: welcken dienst hy, om de Stad Leyden, sijn Vaderlant, ende alle Vryheyt lief-hebbende menschen in hare rechtvaerdige ende geoorloofde saecke, ende Vryheyt te helpen mainteneren, met gewilliger herten aengenomen, ende met grooter eeren ende contentement van een yegelicken gheduyrende de gantsche Belegeringe bedient, ende vromelic uytgevoert heeft. Waeromme den Prince van Oraignen die Stadt ontset wesende, hem voor sijne getrouwe diensten grootelicken bedanckt, gelooft ende gepresen heeft, als tsijnder plaetse hier naer breeder verhaelt sal werden.

Ter wijle nu de aengecomene tot Leyderdorp op heur oude plaetsen begonsten te schanssen, zijn inden dageraet twee ofte drie van heur Vendelen (die de Borghers op haer muyren staende mochten sien trecken) door de Weypoort naer Zoeterwoude getogen, waer van sommighe tot Zoeterwoude bleven, ende de andere in de Schansse op den Leydtschen Dam, die door een versuymenisse nae het vertrecken vanden Vyandt noch onghebroken was.

Daer waren van die van Leyden wel boden na den Hage, Delft, Rotterdam, ende Dordrecht gesonden, daer op die tijt sijn Vorstel. Genade ghecomen was, opbrekende sijn Legher uyt de voorsz. Bommelschen waert, van meninge wesende om het aengevangen Belegh te verhinderen, dan haestige verbaestheyt en heeft altijt geenen volcomen raedt, ende als den selfden oock noch wel besloten is, en wort hy somtijts niet te dege uytgerecht, so dat de Crijchs-heldt Nicolaes Ruychaver, die op die tijdt inden Hage lagh, de boodtschap volle laet creegh: Doch dede noch soo vele met schantssen ende schermutsen aen de Geest-Brugge ^*, dat de ghene die inden Hage woonachtich waren, meest haer goeden berchden, dies niet tegenstaende, soo quamen de voorsz. genoemde Papisten den selven avont niet alleenlick inden Leydtschen-Dam, dan oock inden Hage.

^*Also nu de reste van Baldei heyr-cracht weynich dagen daer naer in twee andere hopen quam, den eenen van Utrecht, nae de Goutsche Sluys ende Alphen, ende den anderen van Haerlem door Noortwijck na Valcken burch, in welcke plaetsen des Princen volck twee Schanssen hadden, beset elck met vijf Vendelen Engelschen, daer Overste van was Eduwart Cester, soo hebben dit Regiment der Engelschen den eersten aenstoot gheleden.

* Jonckheer Iohan vander Does Heer van Noortwijck, Capiteyn neemt het Gouvernement aen binnen Leyden.

* Schermutselinge door Ruychhaver aende Geest brugge.

* De tweede hoop ofte gedeelte van tCrijchsvolck comt van Utrecht.

[p. 451]

^*De Schansse op de Goutsche Sluys, werdt geweldelijck van den ghenoemden Papisten van Utrecht comende, ghelijck gheseyt is, aengevallen ende bestormt, ende werden dickmale vanden Engelschen daer inne zijnde, hebbende eenen dapperen Capiteyn Ghensfoort genaemt, ende een ander Compaignie Soldaten, de welcke geregeert werden by Capiteyn Gerrit vander Laen, dees hebben ghesamentlicken tot drie reysen toe den Vyandt met schande ende schade afgeslagen: Doch also de Ruyteren, die geenen wech en hadden om van daer in Hollandt te comen, dan boven over de Schanssen, de stormende knechten van achteren met slagen tot de storme aendreven ofte dootsloegen, werden de Engelschen ten laetsten eensdeels met gewelt ende anderdeels door gebreck van cruyt ende loot ghedronghen de Schansse te verlaten ^*: twelck soo haest niet geschiet en soude hebben, waert sake dat hare mede gesellen in Alphen legghende, een half uyre gaens van daer hun soo dapper gehouden hadden als de gene die in dese Schanse waren, dan dese als sy heur medegesellen meenden te ontsetten vonden de Schanse ingenomen, aldus verliepen sy beyde. Eyntelick, de Spaignaert hadde hier alsodanighen overwinninge voor de Goudtsche Sluys Schansse, dat sy seer veel wagens met dooden van daer wegh voerden. Op dese wijse quam den voorsz. hoop over Utrecht comende, nae het slechten der voorschreven Schansse, eensdeels by de eerste tot Leyderdorp voor Leyden leggende, ende de andere togen door de Venen nae den Hage, ende geschiede op den 27. Mey 1574.

^*Den derden hoop over Noortwijck comende quam oock op desen 27. voor de groote onvolmaeckte Schansse van Valckenburch, van de vijf Vaendelen Enghelschen waren daer uyt gheloopen eer sy den Vyandt saghen, niet tegenstaende dat sy des avonts te vooren eenighe paerden aen die van Leyden versocht hadden, om te besichtigen waer de Vyant was, die sy oock seyden noch niet vernomen te hebben, dan waren nochtans gheweken tot by der Waddinge, daer de Spaignaerden hun hert naedringhende met hun schermutselden. Het welcke die vander Stadt van heur mueren mochten sien, ende oock wel scherpelick mercken, het zy hoe daer oock geschooten wert, dat niemandt van beyde zyden doot en bleef, het welcke den Borgers niet weynich quaet vermoeden gegeven en heeft. Die verstaen hadden dat de Enghelschen in het overgeven vande Schansse van Alphen, metten Vyandt in bespreck geweest waren, ende vermoeden daer omme dat door eenich heymelick verstant ende verraet de Stad ende Borgers in eenighen noot komen mochten, indien sy de voornoemde Engelschen inne lieten, hoe wel de Magistraet sulcx gaern gesien hadden, vermits de Stad van gantsch geen uytheemsche Crijchsvolck oft Garnisoen versien was: maer de Burgeren ende Inwoonderen hebben sulcx niet willen toelaten, eensdeels omme het quaet vermoeden, ten anderen om dat haer Stad soo weynich versien was met lijftochten, provisie van coorn ende andere nootsakelickheden. Waeromme haerluyden met ghemeen advijs ende toestemmen geandtwoort werde, dat sy henluyden souden willen logeren onder de Stadt

* Bestormingen vande Goutsche Sluys.

* De Geusen verliesen de Schans aen de Goutsche Sluys.

* Den derden hoop Spaignaerden comt over Noortwijc voor de schansse van Valckenburch.

[p. 452]

muyren, men soude haerluyden uyt de Stad broodt ende victuailie bestellen, ter tijt toe sy tselve sijn Excellentie verwitticht hadden, ende by hem geordonneert soude werden waer dat sy souden trecken: twelck sy niet en hebben willen verwachten, ende seer haest opbraecken, te kennen gevende wat sy in haren sin besloten hadden. Ghelijck uyt dit volgende verhael genoechsaem gesien kan werden.

^*Dese gemaeckte schermutselinge gedaen zijnde, quamen de Engelsche noch naerder de Stadt, te weten tusschen der Burgeren Loopschanse van Boschuysens brugghe ende de Stadt, soo dat de Capiteyn Chief met sommige van den sijnen inde Stad quam, ende maeckte met den Borgeren dit verdrach ende besluyt: soo wanneer de voorsz. Capiteyn met den sijnen vanden Vyandt mochten overweldiget worden, soude sijn vlucht nemen nae de Haechsche poorte, daer meest alle het gheschut ghebrocht was, ende souden dit voor een teecken hebben, als het Vaendel op de selfde poorte afgenomen wert, dat sy als dan ten sijden souden afwijcken, want alsdan soude alle het geschut gelijckelick op heur Vyanden los gaen. Dan het heeft nae der tijd gebleken dat dit besluyt den Engelschen niet en behaechde. ^*Want so haest als sy buyten quamen (te weten den Capiteyn Chief ende de sijne) zijn sy met vliegende Vaendelen des middaegs tusschen elf ende twaelf uyren, nae den Vyandt getogen die haer aende Waddinge verwachten, daer sy met eerbiedinge (soo het scheen) op seeckere verdrach ontfangen werden: dan het swaerste volchde terstont daer nae: te weten, daer nu zijnde, so moesten sy terstont alle heur lonten uyt doen, want de Ruyteren van Voorschoten comende, drevense van achteren naer de Spaignaerden voort, twelc sommige tot 32. oft 33. in getale toe, daer onder eenige Bevelhebberen Nederduytschen ende Engelschen waren siende, zijn wederom tot onder des Stads Cingel gevluchtet, ende nae der tijt ingelaten: De andere die werden nae Valckenburch gebrocht ende aldaer wert heur geweyr voor het Huys te Toornvliet af ghenomen, ende werden des anderen daegs naer Haerlem gebracht, na dat sy van hare schone clederen meest geblotet waren, sommige moesten pionieren ende ettelicke quamen door Vlaenderen weder in Engelant, maer ten dient alhier niet verswegen te zijn, dat int overgaen vande voorsz. Knechten, eenige vande selve geen middel hebbende omme inde Stadt te comen, liever ghehadt hebben omme vande Sluyse int water te springen ende hem selven te verdrincken, dan so schendich inder Vianden handen te vallen.^*

Dit hebbe ick hier voornemelick willen stellen, om dat de Leytsche vrome Borgeren t'onrecht beschuldiget werden, dat sy een oorsake waren van het overgaen der voorsz. Vaendelen Engelschen, door het weygheren van het innemen, de welcke nochtans op dees tijt noyt versocht en hadden om in de Stadt te comen, waer door de nae geschiede daet ende quaet vermoeden op den Capiteyn ende Bevel-hebberen, ende niet op den Borgeren bevestighet werdt: welcke heuren eedt recht betrachtet hebben, is den Heere bekendt.

* Gemaeckte schermutselingh vanden Engelschen ende Spaignaerden.

* Vijf Vendelen Engelsche gaen over by de Spaignaerden.

* NOTA.

[p. 453]

Aldus werdt Leyden aen vier oft vijf plaetsen beleghert, sulcx dat den Vyandt 62 stercke Schansen rondtom die stad Leyden gemaeckt hadde, waer van de namen van dien volghende zijn op hare behoorlijcke plaetsen.