Leven en werken van Jacobus Bellamy (1757-1786) (2 delen)

2. 1783.

Ik heb de taal van 't hart gezongen in mijn lied. Een ander gaa mijn zang in trotscher kunst te boven -
Hij overtreft mij toch in ronde opregtheid niet.

Zelandus.

De eerste dagen van het nieuwe jaar voelt Bellamy zich in het geheel niet wel. Eind Desember heeft hij zijn ‘kamer’ moeten ‘houden’, toch gaat hij Donderdag 2 Jan. naar Amsterdam. Met de nodige testimoniën op zak hoopt hij uit het ‘fonds Zwart’ geld te krijgen, geld, dat hij zo nodig heeft! Nu logeert hij niet meer bij Pieter den Hengst, met wie de vriendschap allengs gaat verflauwen, maar bij diens zwager Anthony Mens Jansz.²⁾, Boekverkoper op ‘de Pijpenmarkt hoek St. Luciënsteeg, naast het Burgerweeshuis’³⁾.

2) Bakkerszoon, 1780 gehuwd met Sara Munnikhuysen, dochter van Frans M., kok en pasteibakker; in 1783 weduwnaar (Hoeksma blz. 13).

3) Waarschijnlik 't huis van zijn schoonvader.

[p. 290]

Uit zijn talrijke brieven aan Bellamy leren we Mens kennen als

‘Gezicht langs de Pijpenmarkt, van den hoek der St. Luciënsteeg (1775). Op den voorgrond: de brug over den uitloop van de Begijnensloot’. Mens woonde recht over deze brug.

een eenvoudig, eerlik man, kalm, wat ‘koudbloedig’, naar hij zelf zegt, iet of wat beredeneerd-wijsgerig, als om zich de pijnlike

[p. 291]

ontnuchtering van illusiën te besparen, maar, vol hartelike belangstelling, trouwe, beschermende vriendschap voor de 10 jaar jongere Bellamy, die hem weldra naar waarde zal schatten. Door Mens maakt hij nu ook kennis met Jan Pieter de Bruyn, Makelaar op de Prinsengracht bij de Spiegelstraat, gehuwd met een zuster van Mens, een lief vrouwtje, naar 't schijnt, voor wie Bellamy dadelik zwak heeft, en die hij graag zoo wat plaagt.

Dinsdag 7 Jan., als hij zich weer wat redelik wel voelt, schrijft hij, bij Mens aan huis, een ‘Brief’ aan ‘Mijnheeren de Post’ (in nr. 126 van de ‘Post’, 25 Jan. verschenen), waarin hij ‘Vaderlandsliefde’ bepleit als een ‘natuurlijk gevoel’, en de rationalistiese kosmopoliet der 18^de eeuw, voor wie ‘het Vaderland een harsenschim is’, brandmerkt als ‘de snoodste Vrijgeest’, als ‘een verbreker der godlijke orde’, want ‘alle uwe poogingen moeten saamenloopen tot bevordering van het algemeen belang....Gij zijt een Burger van Nederland - en dit zegt ook een Beschermer van Nederland’.

Mijnheeren de Post!

Nooit kon ik gelooven, dat 'er waarlijk menschen zijn, die zeggen, dat het Vaderland een harsenschim is, - en evenwel zijn zij 'er! het Vaderland, zeide een zeker Heer tegen mij, het Vaderland is ingebeeld, wij hebben geene betrekkingen tot hetzelve! - word de toestand des Lands voor mijn welzijn gevaarlijk, dan neem ik het mijne, en gaa een ander Land zoeken - bevind ik mij daar wel, dan is dat mijn Vaderland! - op dezen voet was zijne gansche redeneering. Wat zegt gij, Mijn Heeren! is deze taal niet zoo hoonend voor de menschheid, als ondankbaar en beledigend voor het Vaderland? kan hij, die dus denkt - zoo men waarlijk zoo denken kan - kan die niet alle betrekkingen ontkennen? hij ontzegge de gehoorzaamheid en liefde aan zijne ouders - hij verlaate zijne Echtgenoote wanneer het hem goeddunkt - hij verbanne zijne kinders en verdoove de minste vonk van natuurlijk gevoel in zijnen boezem - hij zie de wooningen zijner medeburgeren door het vuur aangetast, en gaa echter met een onverschillig gelaat zijnen weg, daar zijn hulp mogelijk het onheil in de geboorte zou kunnen gesmoord hebben - hij doe dit alles, en, ten overvloede, verbreeke hij alle de betrekkingen tot zijn Vaderland! - is deze niet de snoodste Vrijgeest, mijn Heeren?
Noem het Vaderland een herssenschim - Vrijheid en Godsdienst zullen het ook zijn! - 't Was niet moeilijk, om uit de gezonde rede te betoogen, dat wij de naauwste betrekkingen tot ons Vaderland hebben; -

[p. 292]

doch men raadplege slegts zijn gevoel! - Wanneer de Vlag onzes Vaderlands, in vroegeren tijd van alle volken gevreesd en geërbiedigd, - wanneer die Vlag van een' wrevelen Vijand schandelijk ontëerd, van al de waereld bespot word - gevoelt gij dan niet een' edelen spijt, terwijl uw hart, bij iederen slag, wraak roept? -
Toen de Vaderlandsche moed, op Doggersbank, den luister zijner Vlag herstelde - toen Parker vlood - en Zoutman zegepraalde - toen het gerugt deze Zegepraal, van Stad tot Stad, door het gansche Vaderland verkondigde - gevoeldet gij toen niets?
De burgers drukten elkander de hand - hunne oogen stonden vol traanen - zij zweegen! wat deedt gij? - klopte uw hart niet driftig - biggelden de traanen niet uit uwe oogen - voeldet gij uwe betrekkingen tot het Vaderland niet, toen gij zijne Zegepraal zaagt? - zou dit alles het uitwerkzel eener hersenschim zijn?
Ongelukkigen! de Natuur heeft u geen hart gegeven - of zij weigerde u het verstand! kent uw Vaderland en uwe betrekkingen! uw dwaasheid maakt u een' verbreker der godlijke orde! of miskent gij ook deze? - alle uwe poogingen moeten saamenloopen tot bevordering van het algemeen belang - dit is ook uw belang! gij moet ook voor uw Vaderland een Krijgsman zijn: zoo uw huis door dieven was ingenomen, zoudt gij dan alleen de bescherming uwer goederen aan uwe bedienden overlaaten? Zoudt gij uwe kinderen zien ombrengen - u uwe goederen ontrooven, terwijl gij, met een onverschillig gezigt, geheel werkloos bleeft?
Gij zijt een Burger van Nederland - en dit zegt ook een beschermer van Nederland. Vrijheid is het grootste, burgerlijke heiligdom der Nederlanderen, en wie zal haar beter verdedigen dan hij, die een waar Vaderlander is? - Gij moet een Krijgsman zijn! zonder krijgszugtig te zijn kan men krijgshaftig wezen! laat de Alexanders roem stellen in waerelden te bedwingen - de glorie des Bataviers is, zijne Vrijheid en Vaderland te verdedigen!
Verschoont mijnen ijver, mijn Heeren! het gevoel, dat ik een Nederlander ben, vervoert mij. Mogten wij die gelukkige dagen nog eens beleven, waarin wij al het volk van Nederland, in den Wapenhandel ervaaren, bereid zaagen, om hunne voorrechten te beschermen! - maar genoeg!

Concordia res parvae Crescunt!

Mijn Heeren De Post!

Uw Dienaar

Zelandus.
Den 7 Jan. 1783.

Zijn ‘verergerende’ ongesteldheid, belet hem persoonlik het geld te halen, waarover Mens zich nu wel zal ontfermen, belet hem ook

[p. 293]

nader te spreken over het Vignetje, dat de Vaderl. Gez., zodra er 9 Stukjes zijn verschenen, als bundel zal moeten sieren. Liefst zag Bellamy dit getekend door de bekende Amsterdamse tekenaar en graveur Reinier Vinkeles¹⁾. Carp, naar 't schijnt, persoonlik bekend: met de Kerstvakantie in Amsterdam, zal die hem eens polsen. Van Vloten, de Utrechtse Uitgever der Vad. Gez. vindt Vinkeles te duur....‘echter is het een Gunst iets door Vinkeles gedaan te krijgen’. Nu weet Mens een overeenkomst te treffen met een bescheidener tekenaar, met A. Hulk Jacobsz.²⁾. Van eind Jan. tot 18 Nov. wordt over dit Vignet heen en weer geschreven: Zelandus is niet licht tevreden. Eindelik aanvaarden dichter en uitgever Hulks tekening, uitgevoerd naar Bellamy's oorspronkelike gedachet.

Na de eerste besprekingen te Utrecht over Vinkeles, heeft Willem Carp, Dinsdag 24 Desember, uit Amsterdam geschreven;³⁾

Goede morgen Heer Bellami, gij hebt wel gerust? want naar ik gis zult gij bij den ontfangst dezes of pas opgestaan, of er nog mede bezig zijn, niet waar? dat raakt je niet: zult ge zeggen; nu dat is ook zo, daarom maar eens van iets anders, maar a propos, gij zult uit de 3 regels, die ik reeds geschreven heb, al het besluit kunnen opmaaken, dat ik wel ben overgekomen. vergeef het mij ik had mijn brief hier mede moeten beginnen, ten minsten indien ik naar het formulier van u overgrootvadersbestevaer⁴⁾, of wie was het ook? mijn brief had willen inrigten. HUC. USQUE. Deeze morgen heb ik die vriend gesprooken, die dat vignet voor u teekenen zou, hem vraagende, waarom hij mij niets geantwoord had, doch hij verklaarde mij, geen brief van mij gezien te hebben, dus moet dezelve verlooren gegaan zijn. dog hij verzekerde mij, dat hij het met zeer veel vermaak zou gedaan hebben, en zo het nog tijd was het nu nog doen wilde, zendt mij daarom vrijdag morgen het idee benevens de groote van het vignet, dan denk ik, dat gij het in 't begin van de aanstaande week hebben zult. - - - - Ik zal voor dit maal slegts afbreeken, want ik moet er dezen avond nog meer schrijven. Vergeet niet alle goede vrienden te groeten, en zeg aan Nieuwenhuyzen, dat om de organistplaats zal gespeelt worden, en dat ieder burgemeester 2 persoonen stellen zal om te speelen⁵⁾, vergeet voor al onzen vriend Rau niet te

1) 1741-1816 Immerzeel i.n.

2) Immerzeel noemt alleen de naam.

3) hs. Z.G.

4) Brief aan Ockerse, 2 Nov. 1782, blz. 250.

5) Zie over ‘de Kerkzang, die zelfs de beste organisten omlaag trok’, Knappert, Gesch. Herv Kerk, dl. 2 blz. 143.

[p. 294]

groeten, zeg hem dat ik hem in 't laatst van de week met Rijk schrijven zal. Vaar wel. leef voor God en uwe medemenschen en gedenk aan u vriend

W. Carp
Amsterdam
24 × 1782.

Carp is ziek, als Bellamy zelf ook ongesteld, in Amsterdam komt; de bespreking over het Vignet vordert dus niet. Dinsdag 7 Jan. is Bellamy toch weer zo veel beter, dat hij de bovenvermelde ‘Brief’ aan de ‘Post’¹⁾ heeft kunnen schrijven, en 's avonds zelfs op bezoek gaat bij de ‘oude lui Broes’ (Prinsengracht over de Elandstraat), ‘waar meer menschen’ zijn, o.a. de getrouwde dochter Juffrouw Tayspil, geboren Broes, en de Utrechtse student Gabriel Rijk. Willem Carp ontmoet hij er niet: deze brengt dan juist een bezoek aan de zwager²⁾ van Ds. Brouërius Broes, de makelaar Jan Tayspil Fransz., op de ‘Prinsegraft over de Roosegraft’. Als Juffrouw Tayspil om 9 uur thuis komt, hoort Willem Carp van haar Bellamy's lof.

Donderdag 9 Jan., als Bellamy weer in Utrecht is, schrijft Willem Carp hem over die avond:³⁾

Ik heb uit Rijk wel gemerkt Bellami! dat gij van gedagten waart dat mijne ziekte, die ik terwijl gij hier waart had, gelijk men zegt kullage was, en wat reden had je daar voor mannetje, zo je mij dat in mijn gezigt zeide, zou ik je opvatten en..........je heel bedaart weer neer zetten, om geen gevaar te loopen om zel(f)s op mijn lighaam te krijgen, want je kunt niet veel verdragen he? neen Cotje 't was er ver van daan, ik heb bijna 2 dagen te bed gelegen, dingsdag avond ben (ik) voor 't eerst weêr uit geweest, en bij wie? bij Tayspil als je 't weeten wilt, maar vrouw lief was bij de oude lui Broes, waar meer menschen waaren. 'T geen ik dus niet kon weigeren, ik zou anders niet gemankeert hebben van 't aangenaam gezelschap van de Heeren te profiteeren ha! ha! ha! - om 9 uuren kwam (zij) t' huis; dat is een aartig vlug mensch die mijn heer Bellami - 't zal toch wel een goeje Domine worden. Ik. Ja als de jonge maar studeeren wil, maar dat zit 'er helaas! niet breed op, als hij maar wat Hebreeuwsch en Grieks wou leeren. - Ja maar dat komt met zijn temperament juist niet zeer overeen - neen dat is zo - hoe maakt hij het te Utregt. - WEL. he? moest het zo niet weezen Cootje. etc. etc. etc. Je bent toch een

1) Zie blz. 291.

2) Volgens B's brief aan Fransje 24 Des. 1784.

3) hs. Z.G.

[p. 295]

aardsuilskuiken Bellami, daar loopt men weêr hier van daan, zonder mij iets agter te laaten, of te doen weeten aangaande 't vignetje, maak dat ik ten eersten de ideën van beide die dingen heb, of ik bemoei er mij niet meer meê; 't is uw zaak¹⁾.
Ik hoop gij zult die commissien, die ik u bij mijn vertrek van Utregt had agtergelaaten, volbragt hebben; ten minste aangaande Bosvelt²⁾.
Inleggende voor Rau zult gij ten eersten bezorgen? en die aan van Wullen³⁾ wel eens overgeeven, als ge die weg eens heengaat, ik heb ze hier ontvangen en belooft ze als ik schreef te zullen bezorgen. Wanneer krijg ik n^o V⁴⁾?
Groet alle goede vrienden, van Vlooten ook, zeg hem dat ik voornemens ben hem in de andere week te schrijven. Nieuwenhuyzen, Ondaatje⁵⁾ enz. ook Hinlopen zo ge hem ziet. Wanneer ik overkom weet ik niet. Vaar wel en leef gelukkig ik ben

T.T.
Carp.
Amst.
17 1/9 83.

P.S. van Wullen woont in een takakswinkel een huis of wat aan deeze zijde de witte vrouwe brug.

Over de Amsterdamse reis en de teleurstelling, dat hij ten slotte toch zonder geld weer naar Utrecht moest vertrekken, schrijft Bellamy Zaterdag 11 Jan. aan Fransje:⁶⁾

Den 2^den dezer heb ik naar Amsterdam gegaan, ik heb veel te betalen, en geen geld. Toen ik wegging was ik reeds niet wel, maar toen ik in Amsterdam kwam werd ik veel erger. Ik was verpligt in huis te blijven, en ben in de acht dagen geen 3 maal uit geweest. - Ik moest er eenig geld ontfangen, dat was de oorzaak mijner reis - doch ik kon er zelv niet naartoe gaan; een goed vriend, bij wien ik gelogeerd was, ging om het te halen; dog tot mijn ongeluk was de man, die het mij geven moest, 2 weeken te voren overleden, zo dat ik even zo rijk wedergekomen als vertrokken ben. - - - - Wanneer zult gij geschilderd worden, mijn schat?

Maandag 13 Jan. stuurt Mens hem met enige boeken de zo vurig begeerde f 75 uit het Studiefonds:⁷⁾

1) De bespreking met Vinkeles wordt sedert door Mens voortgezet.

2) Jacobus van Bosvelt, proponent. Aant. 47.

3) Dirk van Wullen. Aant. 52.

4) Vad. Gez.

5) Pieter Philip Jurriaan Ondaatje.

6) Kopie Sonsb. blz. 328.

7) hs. Z.G.

[p. 296]

Beste Vriend

Hier nevens volgens afspraak de boeken en ook - geld! Gisteren morgen ging ik vroeg na de heer Tyken¹⁾. na dat ik hem de reeden van mijn komst gemeld had, gaf hij mij te kenne dat er tot noch toe niemand was aangesteld om van dat fonds te betaalen, doch dat (daar) hij zeer wel begreep dat Een Student daar kwalijk naar wachten kon (dit deet mijn achting voor de man rijzen) hij dus daar in voorzien had; ten dien Einde verzocht hij mij te gaan bij den Heer Frena welken boekhouder van het Fonds is, daar ik het geld zou kunne ontfangen. - Vervolgens vroeg Vader Tyken of ik den Heer Bellami kon, deezen vraag deed de Vriendschap al haar vermogen te werk stellen om Een schoon tafreel van Zelandus te maalen, doch de Eigeliefde had er deel in: ik was stolz om dat ik de verdienste van mijn vriend kon voelen, - kortom ik noemde uw Een mensch van Een groot genie gepaart met Een goed oordeel en dat zo gij uw Eens op de Theologie begon toe te leggen gij Eerlang Een Goed Predicant zoud worden. De oude man meesmuylde, en zij dat hij al iets van uw vernuft gehoord had. Eindelij(k) begon ik van uw Vaderlands Liefde, toen ligte de Domenee zijn Paruyk op, draayden die op Een oor en zij Zulke mensche lijke mij, - dit gezegde was wel niet zeer intressant, doch zijn Physionomi dicteerden op dien tijd Een goed hart. daar op vertrok ik na den Heer Frena. dit scheen ook Een goed man te zijn, hij telde mij direkt het geld, en schoon hij het geld telle meer gewoon is dan wij, gaf hij mij 3 gulden te kort. ik, of ik Bellami zelfs was stak het in de zak zonder het wel na te zien: thuys komende ontdekten ik het dan Een half uur daar na. Een boodschap doende ontmoeten ik dien Heer, herinnerde hem het geval waar op hij mij de 3 gulden gaf. - terwijl ik aan deezen schrijf o(n)tfang ik uw brief. het hindert mij dat gij ziek zijt, gij moet er iets voor gebruyken eer het Erger word. - Nu morgen de rest, ik heb van daag geen tijd meer. -
Zondag - ik ben thans vrij wel. van de nacht had ik kiespijn en ben zedert uw vertrek nu en dan Melancholiek.
ik zal zo spoedig moogelijk met Vinkeles spreeken, doch ik twijffel of die vriend het wel aannemen zal, altoos in die bepaalde tijd niet.
Maandag - UwE zult het Geld tusschen de boeken gelegt in papieren gelakt vinden als

15 stukken a f 1 -. 2	f 21 -
1. - a f 3	f 3 -
1 - - - a 1	f 1
aan Dubbeltjes	f 39..10 -
2 Ducaaten	f 10..10
	_____
	f 75 -

1) Ds. Jacobus Tyken, sedert 1741 predikant te Amsterdam.

[p. 297]

De 2 ducaaten leggen in een papiertje bij de dubbeltjes. - Nu geef ik uw Een dag tijd om te telle en te Reekenen. -
Intussche verwagt ik een brief of het pak wel overgekomen is.
den Hengst, de Bruyn en zijn vrouw doen uw Groete. zijt verder gegroet van uw'
Vriend
A: Mens Janz.
den 13 Jan. 1783
ik hoop gij nu gezond zult zijn.

In de nacht van 15 op 16 Jan. ‘omtrent twaalf uur’ antwoordt Bellamy opgeruimd:¹⁾

16 Jan. 83

Zoo! zeide ik tegen mijne hospita, toen zij met een ijslijk groot pak op mijn kamer kwam - Zoo Juffrouw! dat is een vragtje! Ja, mijn heer! zeide zij, het weegt of het geld was! Geld! dagt ik, Geld!...dat zou wel konnen zijn! - Ik maakte het pak los; daar zag ik: boeken - een brief - en Ja! geld ook! - nu het kwam goed! ik geloof, dat het bijna gevlogen is! - nu! dan kan men het gerustste studeeren. Gij zult mij niet kwalijk nemen, mijn vriend Mens, dat ik mijn hoofd noch met tellen - noch met rekenen gebroken heb: 75 guldens zijn juist nog al ras geteld geloof ik - maar! dan komt de Satan en blaast een mensch in de ooren: 't zijn slegts vijf- en zeventig guldens!
het best is in den donker geld te haalen, dan leeft men zonder zorg, zoo lang, tot de laatste sesthalf aftrekt.
om tot de zaak te komen: ik dank u zeer, voor de moeite, die gij voor mij genomen hebt - en bij deze dankzegging gaat een verzoek: Namelijk: zoo het meer voorkomt - of gij u die moeite ook andermalen zoudt willen getroosten? - thans lees ik op uw gelaat, in mijn verbeelding:
Ja ik! van ganscher harte!
nu ik dank u zeer! op dit oogenblik - het is 's nagts omtrent twaalf uur - op dit oogenblik wil ik uw gezondheid drinken - ik heb daar nog wat wijn - ik zal ze krijgen. -
Zoo! dat is een voldertje!
nu! uw gezondheid! onze vriendschap!
Ik meen het van harte, doch het kon mij beter smaken! Ik ben nog niet regt gezond: mijn maag deugt niet - Ik heb pijn in het hoofd - nu en dan pijn in mijn ziel - &c &c - - - - - -
hoe vaart gij nu? heeft die nijdige kiespijn u reeds verlaaten? melancholiek te zijn, is een ziekte - die buiten alle andere ziekten,

1) hs. Z.G.

[p. 298]

een braaf man, tot in het graf toe vervolgt. Melancholie is eigenlijk een nichtje van Monsieur den Dood; zij is volkomen in zijne belangens; want menschen, die dikwijls door haar bezogt worden, voelen niet zelden een' heimelijken trek, om, hoe eerder hoe liever, het laatste menuetje met hem te danssen - op deze wijze:
wij gaan naar 't graf! trala - lala!
wij gaan naar 't graf! trala!
men zegt, dat de zoonen der vrolijkheid een' stilstand in het bloed krijgen wanneer zij aan dezen dans denken.

Gij hebt al te gunstige gedagten van mij: die oude Heer zal ook duidelijk gemerkt hebben, dat Gij mijn vriend zijt.
Doe toch uw best, dat Vinkeles het doe.
Gij zult mij verpligten! nu zal ik niet meer schrijven - gij slaapt mogelijk reeds - mijn vuur gaat uit - mijn kaars loopt op een eindje! - vaarwel! groet alle vrienden!
en blijf de vriend van uw' vriend Bellami
den 15-16 Januarij.

Donderdagmorgen 16 Jan. spreekt Mens met Vinkeles, en nog vóór ontvangst van de 's nachts te Utrecht geschreven brief schrijft hij:¹⁾

Vriend Bellami

ik heb dezen morgen bij Vinkeles geweest, heb hem uw Plan voorgestelt, hij vond het idee van het strand met Een Digter en de Vrijheid niet kwaat, maar het kwam hem wat kaal of wat al te Bloot voor: ik Liet het daar op aan zijn Ed over; mits hij Eenigzints uw Gedachte volgde: dan ten opzigte van het opdracht vignet, dacht hem en dit dunkt mij ook, dat dit op Een kleyn indruk Plaatje kon geschieden, en de Letters er Nettjes door de boekdruk(ker) onder gedrukt worden. Terwijlze in staat zijn om de Versen goed te drukke kunne ze het ook de opdracht doen, dit wint veel uit, want de Heer van Vlooten moet staat maken dat hem de tytel met het vignet zonder de Letters aan Vinkeles zal kosten 12 ducaaten²⁾; zo het dien Heer te veel mogt zijn, dan is het afgedaan. het is zeker veel geld, en Echter is het Een Gunst iets door Vinkeles gedaan te krijgen. Nu vriend hoe vaar je tog. schrijf mij dit Eens en of de boeken met het geld wel zijn over gekoomen. Laat ik met Een antwoord op het Plaatje hebben. Nog iets moet de Vrijheid voorgesteld worden als Een afbeeldzel of als Een Persoon? - Zaturdag wacht ik antwoord

Uw Vriend
A. Mens Jansz
den 16 January 1783.

1) hs. Z.G.

2) ± f 62.

[p. 299]

Eerst omstreeks 28 Jan. volgt het antwoord:¹⁾

Waardste Vriend!

Verscheiden omstandigheden hebben mij verhinderd, uwen tweeden brief eerder te beäntwoorden - thans doe ik het - doch ik zal kort zijn. - dat plaatje is wat te veel - van Vlooten vraagt of gij dit ook niet denkt? - er zijn er immers wel, die het beter koop - en schielijker zullen doen? - om nu van Vinkeles af te komen zou men kunnen zeggen - dat het binnen zes weken klaar moet zijn - dit is het plan van Van Vloten. - weet Gij hoe ge nu doet? doe even of het voor u zelven was - gaa bij een ander, laat het hem aannemen - zonder eerst antwoord te schrijven - en geef mij dan bescheid. dat plaatje van den opdragt hebben wij met opzet een gansche plaat gezegt te moeten zijn, om dat die voegen van die kleene platen zoo rottig staan - dus! het moet een gansche plaat zijn. - de letters van den opdragt staan ook beter gesneden dan gezet.
weet de teekenaar een beter en nieuwer Idee, laat er hem een schets van geven - dan zullen wij zien. - van Vlooten zegt, dat het moeilijk is, om die plaatjes, wanneer zij zoo veel kosten, te doen betalen, om dat de stuktjes reeds zoo veel kosten.
Ik heb weer een dikke wang, en ben verpligt mijn kamer te houden. Vaart gij nog wel? hebt gij mijn brief in de post²⁾ gezien? - - - - he!
groet alle Vrienden - eerlang wacht ik bescheid!

Vaarwel! Ik ben uw
Bellami

Nu begint Mens' bespreking met Hulk en 31 Jan. schrijft Zelandus naar Amsterdam:³⁾

Waarde Vriend!
Ik dank u zeer voor de moeite, die gij neemt, om Zelandus te versieren! van Vloten zegt, dat het waar is, dat hij het zou konnen doen betalen! maar het zal al vrij hoog loopen, en om 'er dan geen gemaal over te hebben wil hij het liever wat minder hebben - Namelijk: in geld! Zou ik niet eerst een schetsje konnen krijgen, eer Hulk het in 't net teekend? - dit wensch ik zeer! - hij zal ook met een het wapen van Vlissingen &c zoo als ik het opgegeven heb teekenen - maar ook met een schets vooraf - Ik ben zoo wat raar - als de teekening niet naar mijn zin was, zou hij het over nieuw doen moeten. - Ik ben thans nog erger dan ik geweest heb - mijn wang is nu beter, maar nu heb ik weder het Podegra! -

1) hs. Z.G.

2) Zie blz. 291.

3) hs. Z.G.

[p. 300]

Ja! daar zit ik nu! Ik heb in twee nagten, door de pijn, genoegsaam niet geslapen!

o Adelijke plaag! 'k ben immers niet van Adel?

verlaat een groven voet, uit burgerstof gevormd!

of zoudt ge een duivel zijn, van Pluto afgezonden,

die, voor der Britten zaak, den Patriot bevegt?
of zijt gij.....¹⁾

maar dat zou nog zoo lang duuren - en terwijl ik schrijf nijpt die duivel mij hevig in den linkervoet. - Vaarwel! Gij zult mij schielijk schrijven!

Ik blijv altijd uw getrouwe vriend Zelandus.
den 31 Januari.

Dinsdag 4 Febr. antwoordt Mens:²⁾

Zelandus
Woorde van den Heer Hulk

Volgens Concept van den Heer Zelandus zou mijn dunkens de Vrijheid als Een Standbeeld moete verbeeld worden, en de dichter in antieke kleeding, alzo zulks best met de kleeding van het beeld Harmonieeren zou, of in moderne kleeding (àant. in het hs. onderaan: bij voorbeeld mijn vriend met de laurier aan de schansloper Los om 't lijf hangende en de Ronde hoed op het korte haar): de voorste vingeren van de Rechtehand uitsteekende volgens onze mannier van Eed Zweeren.
2^e Concept
De Vrijheid als Een Standbeeld met Een stok waar op Een muts of Een speer - waar op Een hoed. de dichter Leyt knielend - Zijne lier aan de voeten van het Standbeeld -
Wat het Wapen van V(li)ssinge betrefte, gehouden door 2 kindertjes verbeel(d)ende dapperheid en koophandel zou men hier toe niet Herkules en Merkurius kunne gebruyken - doch Zou uwE. ook Een nette opgaave kunne doen van het Wapen of iets kunne aanwijzen Waar men het in Vinde kan - Voor zo uw Een van de Concepte aanstaad of er iets in verandert wil hebben, meld het dan te Eerste. zullen UwE dan de schets gezonde worden om tekening - - - - enz.

Zaterdag 8 Febr. volgt hierop Zelandus' antwoord:³⁾

Waardste Vriend! Ik kan uw' brief volstrekt niet vinden! ‘wel zoo! hebt gij zoo veel agting voor de brieven van uw vrienden?’ -
Gij begrijpt het niet! ik heb meer brieven als linnen! - ha! ha! onder deze verzameling met brieven is uw brief - bij ongeluk - geraakt! - ik kan hem niet vinden! maar wat hebt gij gevraagd?

1) Zie de verzen van B. en Kleyn, blz. 198 en 199.

2) hs. Z.G.

3) hs. Z.G.

[p. 301]

vooreerst. het wapen van Vlissingen is een witte vles op een rood veld. in Smallegange Cronijk van Zeeland nader te zien!
Ik zou nederig van gevoelen zijn, dat twee kindertjes vlugger zullen staan, en meer smaak aanduiden, dan zijn exellentie Hercules en zijn Genade Mercurius - te meer om dat ik dit historietje heel - heel - klein zou verkiezen - heel van boven aan de bladzijde; zoo groot als dit:

of zoo!
begrijp Je?
ten tweeden.
op dat standbeeld heb ik niet groot - en het:
Presenteer Je lier!
is ook geen nieuw idee. - Ik weet het niet! laat den Dichter aan het strand staan en laat de vrijheid eveneens doen of zij dicteerd - of zoo! Hoor! het is best dat hulk een ruw schetsje maakt, dan kunnen we zien - is het niet zoo?
Ik ben zoo verkouwd, dat ik niet zien kan. Vaarwel! Ik schrijf u eerlang nader - en meer - en beter - en verstandiger - en met meer luim - en zoo al! groet den Hengst - de Bruin - zijn Beminde - Munnikhuizen¹⁾ is bij mij geweest, hij zal tegen dien brief²⁾ een verhandeling uitgeven!
Faldirididiere! la! la!
een zekere dame - zegt hij is in de k...m - gekomen!

o tempora! o mores!
Ik ben geheel de uwe Bellami.
den 8 februari.

In Desember 1782 overleed de Engelse predikant te Vlissingen, Ds. Justus Tjeenk³⁾. Over twee kandidaten voor deze vakature: Tilanus⁴⁾ en Low - James Low, Engelsman van geboorte⁵⁾, is een studievriend van Bellamy - heeft Prof. Meinard Tydeman te Utrecht geschreven aan zijn oudleerling Pensionaris Lambrechtsen te Vlissingen. Zondag 19 Jan. volgt diens antwoord, ‘par faveur’

1) Anthony Ernst M., Boekverkoper te Amsterdam, Zwager van Mens (zie blz. 289), uitgever van de vertalingen naar Sterne en van dl. 1-6 van de ‘Zedelijke Verhalen....naar d'Arnaud, Mercier, enz. (1776-1781). Zie Aant. 23.

2) ?

3) Nagtglas, dl. 2 blz. 770.

4) Dr. Johan Willem T., vader van Prof. C.B. Tilanus (N. Ned. Biogr. Wdb. 1. 1498).

5) Nagtglas, dl. 2 blz. 99.

[p. 302]

verzonden aan ‘den Heere Mr. M. Tydeman Jur. Nat. et Gent. et Publ. Rom. Germ. Professor op 's Lands hooge School te Utrecht’¹⁾.

WelEdele Hooggeleerde Heer en Zeer Geagte Vriend!

Ik neem de vrijheid UwelEd. te bedanken voor deszelfs verpligtende Letteren van den 9 dezer; en speciaal voor deszelfs informatien omtrend de Heeren Tilanus en Low. Den eersten aangaande twijfel ik niet of men zal zijn Ed. beroepen, ten ware men mogt onderrigt worden dat die Heer Harderwijk voor Vlissingen niet zou willen ruilen. Wat den Heer Low betreft. Ik voor mij had liever een gebore Nederlander, mits voor het overige voldoende. Dan indien de getuigenissen zoo gunstig zijn, gelijk mij van verscheyden kanten berigt is, zal ik gaarn voor den Heer Low het mijne doen. Er moet 6 maanden voor de Weduwe Tjeenk gepredikt worden: dus kan mr. Low op zijn gemak tot Proponent worden toegelaten. Misschien zal ik bij nadere gelegenheid van Prof. Bonnet²⁾ wel eenig getuigenis omtrend dien man verzoeken.
Uwe Aphorismi heb ik door den Heer Bellami ontfangen. Ik bedank UwelEd. voor deszelfs gunstig aandenken. - Het zou mij leed doen, indien Bellami zig met de Poëzy te veel ophield. Ik heb veel voor hem gedaan, en doe nog veel voor hem: en daarom heb ik hem een goede vermaning toegezonden, zonder nogthans van UwelEd: te reppen.
Er is te Utrecht nog een Student, wiens belangen mij zeer ter harte gaan, omdat hij gedestineerd is voor onze Regeering, namelijk de Heer Radermacher³⁾. Ik hoop tog dat hij bij UwelEd. Collegie houd, vooral in 't Jus Naturae. Die Jongeling heeft op 't Latijnsche School te Middelburg gebrilleert, en zal (mijns oordeels) verder brilleeren kunnen, zoo hij zig wel appliceert.
Na mij in UwelEd. aanhoudende vriend(schap) te hebben aanbevolen, heb ik de eer mij (met) welmeenende agting te noemen
WelEdele Hooggeleerde Heer, en Zeer Geagte Vriend!
UwelEd. Zeer Gehoorz. Dienaar
N.C. Lambrechtsen.
Vlissingen.
19 Jan. 1783.

‘Ja, als de jongen maar studeeren wil, maar dat zit 'er helaas! niet breed op’...Uyttenhooven, Broes en Carp weten het maar al te goed - ‘ijslijk studeeren’, dat ‘komt met zijn temperament juist niet zeer overeen’⁴⁾ - en als nu ook Lambrechtsen, door Prof. Meinard Tydeman gewaarschuwd, tot zijn beschermeling, die zich wat ‘veel met de Poëzy’ op houdt, een ‘goede’, toch zeker vriendelijke ‘vermaning’ richt, antwoordt deze vrijmoedig en

1) hs. Maatsch. Ned. Lett.

2) Prof. Gijsbert Bonnet. Aant. 60.

3) François Reinier, zie Aant. 31.

4) Zie blz. 236, 264, 294.

[p. 303]

met fijne scherts - meteen doet hij een goed woordje voor zijn vriend Lau (James Low)¹⁾.

WelEdele Gestrenge Heer!

het belang, dat gij steld in alles, wat de verbetering mijner omstandigheden betreft, doet mij op het levendigst gevoelen, dat ik dankbaar kan zijn - dat ik dankbaar wil zijn! Ik zou geen mensch wezen, indien mijn eigenliefde niet vuurig wenschte, dat ik nog eens een goed Predikant mogt worden - maar - geloof mij! mijn dankbaarheid wenscht dit nog vuuriger dan mijn eigenliefde. Ik dank u zeer, voor de verbetering van mijn fonds - en ik wensch en bid, dat uwe verdere poogingen gelukkig mogen zijn - want!...
Ja! want!
Ik heb het wel noodig!
het is, bij mij, een verkeerde eerzugt, dit niet te willen weten. Zou ik het mij tot schande rekenen, dat de Hemel - zeker om de wijste redenen - mij geen rijkdommen geschonken heeft?!?!
vid.: Hist: Philos: Bellamiana Cap 3 Ph 8. &c.
maar mogelijk deugt mijn Philosophie niet! dat kon waar zijn - ten minsten de studenten spreken 'er dit onaangenaame vonnis over uit. Laatst was ik in een gezelschap van Leibnitsiaanen - Wolfianen²⁾ - X...aanen - X...aanen &c. wat denkt gij van de Metaphisica, mijn Heer Bellami? - hm! hm! De metaphisica, mijn Heeren beschouw ik als een gebouw van hypothesen - gevestigd op een' grondslag van hypothesen - dit gebouw wordt gedekt door een klein kaptje waarheid: - nu zult Gij zeggen, mijn Heeren, de waarheid moet door haar eigen zwaarte naar beneden komen! dat is ook zoo - en dat zou ook zoo gebeuren, mijn Heeren: maar, door het geschreeuw dat de geleerden in 't gebouw maken, en dus een persing in de lugt veroorzaaken, word dit verhinderd. - voor het overige, mijn Heeren, zou ik nederig van gevoelen zijn, dat die menschen, daar Job van spreekt, die den raad verduisteren met woorden zonder wetenschap, onze schoolsche Philosophen zijn - hm! hm!
Men besloot eenpaarig, om te gelooven, dat ik gek was; dat zeker nog tolleranter was dan zommige besluiten van het D...sch s.n.d. -

1) hs. Z.G.

2) De 2 hoofdstromen der 18^de eeuwse Duitse wijsbegeerte. De Leibnitzianen, volgers van Gottfr. Wilh. Leibniz (1646-1716) trachten met sterk idealisme geloven in overeenstemming te brengen met weten; de Wolfianen volgen Christ. Wolff (1679-1734), in zijn rationalisme, dat als het Engels deisme, zedeleer los maakt van godsdienst.

[p. 304]

Ik dank u zeer voor uwe raadgevingen, ten opzigte van mijn grieksch en hebreeuwsch - Gij hebt volkomen gelijk - met mijn poezij verzuim ik weinig of niets; ik doe er nu en dan, als het slegt weer is wat aan, en 'er staat niet veel in een Nommer. - wanneer Gij dezen ontvangt, denk ik, zult ge N^o 5 reeds ontvangen hebben. Men denke niet, dat ik Engelsch gezind geworden ben, om dat ik een vaers aan Elliot gemaakt heb -: de verdiensten van dien Generaal schitterden mij zoo sterk in de oogen, dat ik niet kon nalaten hem te bezingen. Ik ben zeer benieuwd of mijn gezangen in Vlissingen nog al gelezen worden.
Nu nog een woord van Lau. Ik was eigenlijk de eerste, die hem heb aangeraden om schielijk Proponent te worden, en wel omdat Tjeenk dood is. hij is een geboren Engelsman, en - voor zoo veel ik weet een goed en kundig mensch -. een Engelsman zijnde, denk ik, dat hij der gemeente wel bevallen zal. - hij is getrouwd en heeft één kind. in maart zal hij proponent worden. Hij (heeft) mij verzogt eens voor hem te schrijven, en aan wien kan ik het beter doen, dan aan u? mag ik het u verzoeken, zorg dat hij de plaats krijge!¹⁾ - mag ik eerlang hierover uw gedagten eens weten?
Ik zal mij onderteekenen met een onvolkomen schaduwbeeld van Zelandus. - Gij kunt 'er hem immers wel uit kennen?

Weledele gestrenge Heer!
Uw Dienaar Zelandus.

1) 4 Maart wordt Low proponent, 20 Mei volgt het beroep naar Vlissingen. (Boekzaal der Geleerde Wereld 1783 blz. 367 en 618).

[p. 305]

Woensdag 22 Jan. beantwoordt Ds. Brouërius Broes, die een neef blijkt te zijn van Mr. Jan Hinlópen, Bellamy's luimige brief van begin Des. 1782 over zijn ‘Ode aan mijne Ziel’¹⁾.

Hoe hebt Gij mij vermaakt met uwen geestigen brief, waarde vriend! - en hoe weinig beandwoordde ik aan de verpligting, die ik deswegens aan u heb - zoo lang te wachten met antwoord - vergeef het mij - deezen dag betere ik een aantal verzuimen, en deeze is de achtste brief dien ik schrijve -
Uw welstand verheugt mij - 'k ben ook redelijk gezond - van gezondheid gesproken - gistren werd mij gezegd, dat mijn Oom Hinlopen²⁾ zeer ziek is - is dat zoo?
Uwe Ode aan uwe ziel gericht moet schoon zijn, indien ik uit de denkbeelden in uw brief daarover oordeelen mag - ik hoop ze bij gelegenheid eens te zien - heb dank voor 't vervolg uwer Vaderlandsche Gezangen - ik vind de Ode aan Washington³⁾ bij uitstek schoon - de gedagte, waarmee Ge sluit, is treffend -
Over Hebreeuwsch en Logica denkt Ge wis ernstiger, dan Ge (er) over schrijft - Latijn en Grieksch! gun mij, dat ik u deese twee naamen vooral herinnere - hier koomt het vooral op aan - zijt Ge niet voor taalkunde gebooren, loop dan liever wat losser over 't Hebreeuwsch, dan over Latijn en Grieksch - zonder eene matige kennis van deeze laatste taalen is een predikant het ongelukkigste schepsel dat ik ken - gij neemt mij deeze passage niet kwalijk - en gij weet dat ik uw vriend ben. -
a propos - gistren was ik te Middelburg - ik heb het verzoek van den Heer Lambregtsen voor u bij Prof. Krom⁴⁾ gedaan, met al mijn vermoogen ondersteund - en ook al gedaan wat ik kon, om Drijfhout te disponeeren ten uwen voordeele - Ge hebt geloof ik, van beider stem wat goeds te wachten - De Heer Drijfhout is U wel genegen, maar hij meent, dat zeker ander Heer, die maar f 350 inkoomen heeft, het noodiger heeft - ik geloof evenwel, dat Ge van zijnen kant geen tegenstand vinden zult -⁵⁾
bizonder nieuws weet ik niet - vaarwel in allen opzigte en geloof, dat ik, schoon een traage briefschrijver echter ben en blijf

Vlissingen
22 January 1783.
T.T.
B. Broes.

Uwe moeder is zeer wel - Zij groet U zeer -

1) Zie blz. 275. hs. Z.G.

2) Ds. Jacobus Hinlópen te Utrecht, vader van Mr. Jan H. Aant. 46.

3) Zie blz. 285.

4) Hermanus Johannes Krom (1738-1804), Hoogleraar in de Kerk-gesch. en Godgeleerdheid aan 't Athenaeum te Middelburg. (N. Ned. Biogr. Wdb. II. 727.

5) Zie Aant. 36. B's studiefondsen zullen samen f 600 à f 700 's jaars hebben bedragen, maar hij schijnt niet geregeld betaald te zijn. Zie over Lambrechtsens ‘pooging’ B's brief (blz. 303).

[p. 306]

Eind Januarie heeft Bellamy weer een hevige jichtaanval, en meldt nu in een luimig vers¹⁾ aan Willem Carp, dat hij onmogelik bij Prof. Bonnet²⁾ en Prof. Rau³⁾ op kollege kan komen - en, geregeld kollege lopen is nodig voor een testimonium, dat hem weer wat geld zal bezorgen!

Ik bid u, laat de Faam door 't Stichtsch Atheen trompetten,
Dat ik geen enklen voet thans op de straat mag zetten,
En dus ook niet in 't koor der wijsheid, waar Bonnet,
Of Ravius, het brein der jonge heeren wet.
De Doktor stond verbaasd op 't zien van mijne handen:
Zij zijn gelijk een vuur, en schijnen staag te branden.
De Doktor keek een wijl, en zei toen: lieve vriend!
In huis en bij den haard, is alles wat u dient.
Gij moet u voor de kou, voor zout en peper wachten;
Drink karnemelk met vlier, dit zal het wel verzachten;
En als u dat niet baat, dan geef ik medicijn;
Maar die zou voor als nog u niet voordeelig zijn.
Het is een zware kou, verspreid door al uw leden;
Dus dient, voor alle ding, de buitenlucht gemeden.

Zeg nu aan Praetor⁴⁾ Rijk, dat hij dit bij Bonnet
Voorzigtiglijk vertell', op dat het niemand lett'.
Vaarwel, en wees gegroet! Ik kan niet langer dichten,
Al was mijn geest nog sterk, mijn vingers zouden zwigten.

Aan Fransje schrijft hij Dinsdag 28 Jan.⁵⁾, dat hij ‘om een dikke wang’ zijn ‘kamer (moet) houden’ - -

- - Vraag aan Bone, wie die Notaris te Vlissingen is die ten voordeele der engelschen heeft geschreven⁶⁾: en laat hem aan Corbelyn zeggen, dat, als hij mijn Huidekoper⁷⁾ zend, hij dat geschrijf van dien Notaris medezend. - - - zijt gij reeds geschilderd? - - -

en 30 Jan., als Fransje over haar portret heeft geschreven:⁸⁾

1) Gedenkz. blz. 84.

2) Gijsbertus Bonnet geb. 1725; sinds 1761 Hoogleraar in de Godgeleerdheid. Aant. 60.

3) Sebaldus Rau (1725-1818), sinds 1752 Hoogleraar in de Oosterse Talen, vader van B's jonge viend. Aant. 48.

4) De Praetor houdt de naamlijst van alle ingeschrevenen op een kollege en tekent de afwezigen aan. (Ockerse, Vrugten en Resultaten van een 60 jarig leven, dl. 2, blz. 41. Luyt, Klikspaans Studententypen, blz. 65, blz. 93-108)

5) Kopie Sonsb. blz. 328.

6) ?

7) Proeve van Taal- en Dichtkunde, 2^de druk, door F.v. Lelyveld (Leiden 1782-91). Onder de ‘inteekenaren’ staat ‘Jacobus Belami te Vlissingen’.

8) Kopie Sonsb. blz. 329.

[p. 307]

- - - Dat ziet er met onze afbeeldzels slegt uit. Ik zie er droevig uit en gij zoo ernstig: twee gelieven met donkere aangezigten...dat voorspelt niet veel goeds - (vervolgens, begin Febr.¹⁾) - vandaag mag ik voor de eerste maal uitgaan - - zorg, dat ik schielijk uw afbeeldzel krijg. Bezorg den inleggenden aan D^o Kuipers²⁾...Hebt gij nr. 5 ontfangen? -

Eind Jan. is het 5^de Stukje der Vad. Gez. dus verschenen. Het 1^ste vers heeft hij in April al ‘tamelijk dol’ genoemd, toch neemt hij 't op³⁾.

1.	Aan het Vaderland. - Maart 1782. - (blz. 159).
2.	Aan Elliot. - Najaar 1782. - (blz. 259).
3.	De jonge Zeeheld.
4.	Aan den Dichter A.E. - Najaar 1782. - (blz. 261).

De jonge Zeeheld, in rijmloze verzen, ‘hoog’ lyries als De Vaderlandsche Jongeling⁴⁾, heeft een zelfde ideële strekking.

Ik draag mijn zwaard voor 't Vaderland,

Het gaf mij zelf het zwaard!

Alleen, wen 't Vaderland mij wenkt,⁺

Trek ik mijn blinkend zwaard!

Geen dolheid, door den wijn gevoed,

Bestiert mijn forsche vuist!

Mijn hart veragt het laage doel,

Der burg'ren schrik te zijn!

Een ander snork' van dapperheid⁺

In 't schandelijk bordeel:

De schouwplaats mijner dapperheid

Zij 't bloedige verdek!

Hij, die de schoone deugd miskent,

Belaage de onschuld vrij:

Hij schende 't heilig ledekant,

En noeme zich een' Held:

1) Kopie Sonsb. blz. 329.

2) Waarschijnlik van Prof. Meinard Tydeman, evenals 5 Des. 1782. Zie blz. 279.

3) Zie blz. 174.

4) Zie blz. 215.

+ als

+ dapperheid,

[p. 308]

 

Verlaag u! - ik wil edel zijn!

 

'k Verëer de schoone deugd!

 

Mijn oog verraadt geen dartlen blik,⁺

 

Die 't hart der kuisheid grieft!

 

 

 

Ik zoek geen laffe zegepraal

 

Op 't jufferlijk salet:

 

Mijn eerzugt schildert voor mijn oog

 

Een and're zegepraal!...

 

 

 

o! Welk een denkbeeld!...welk een vuur

 

Doortintelt mij de ziel!

 

o God! mogt ik mijn Vaderland

 

Nog eens een Ruiter zijn!

Ongeveer terzelfder tijd - vermoedelik begin Febr. - zal Zelandus hebben gedicht Ter Gedagtenisse van den gesneuvelden Jarry.

Nicolaas Jarry, geboren te Nantes, eerst luitenant onder Pierre le Turcq op De Vlissinger, verving zijn Kapitein in Maart 1782, toen deze bevel kreeg over een nieuw en groter Kaperschip De Zeeuw. Na zijn Maartglorie¹⁾ 1782 is het le Turcq allerongelukkigst gegaan, en Jarry is sedert de ‘eenige Kaperkapitein, die iets van belang verricht’²⁾. Na verscheiden rooftochten, waaronder 2 zeer voordelige (9 April en 14 Okt. 1782) moet Jarry eind Jan. 1783 voor een Engelse overmacht zwichten. Van 5 op de Engelse kust buitgemaakte prijzen zendt hij er 4 naar Vlissingen, de 5^de raakt vast. Jarry poogt het schip los te krijgen, maar daarbij overvalt hem een grote Engelse Koningskotter. Anderhalf uur verdedigt hij zich hardnekkig. Een fregat komt de kotter bijstaan, en nu moet Jarry ‘om nutteloos bloedverspillen te voorkomen’ de vlag strijken. Nauweliks is dit teken van overgave geseind, of onverwachts geeft de kotter nog een laag schroot, die Jarry dodelik wondt. ‘Held Jarry is door den Brit vermoord!’ roepen de Patriotten op het bericht van zijn dood. Ook Zelandus is verontwaardigd over dit verraderlik schot der ‘barbaaren’, al weet hij klaarblijkelik niet alle biezonderheden van het zeegevecht, en hij dicht - met enige dichterlike vrijheid, die het noodlottig geval nog iets treffender moet maken -

+ geen'

1) Zie blz. 150 en 151 noot 3.

2) Zie B's vraag (5 Okt. 1782) over de ‘Kaaperreederijen’, blz. 238. De Jonge, Gesch. Ned. Zeewezen, dl. VI, 1, blz. 157 vgg.

[p. 309]

Ter Gedagtenisse van den gesneuvelden⁺Jarry.¹⁾

 

Bij duizend helden, welker naam,

 

Verkondigd door de schelle Faam,⁺

 

Den mensch zijn grootheid doet gevoelen:

 

Bij duizend helden, welker hand,

 

Voor zich, en voor het Vaderland⁺

 

Een onvernielbaare eerzuil stigtte:

 

Bij Zoutman - schoon 't de trotsheid doem' -

 

Is 't billijk, dat men Jarry noem'!

 

 

 

Hij haalde buit op buit uit zee,

 

Toen neêrlands schepen op de ree,⁺

 

Ten spijt der batavieren rustten:⁺

 

Het britsch geweld woedde ongestoord,

 

En plantte, in 't verste waereldöord,

 

Zijn vlag op onze onweerbre wallen:²⁾

 

Maar! op den noorderoceäan

 

Hielt Jarry onze zegevaen!

 

 

 

Wanneer zijn kiel het britsche strand

 

Genaakte vloog, gelijk een brand,⁺

 

De schrik tot aller harten over:

 

Men dagt aan Chattam - 't naar gerugt

 

Der vrees klinkt trillend door de lugt;

 

De noodklok doet de vrees vergrooten -

 

De man ziet raadloos en verstomd! -

 

De vrouw roept, hikkend: Jarry komt!!⁺

 

 

 

Hij, schoon van forsschen heldenäart,

 

Was immer in den strijd bedaard;

 

Zijn moed deedt nooit zijn rede zwigten,⁺

 

Hij paarde stoute dapperheid

 

Aan overpeinzend krijgsbeleid:

 

Hij bluschte nooit het medelijden,

 

Maar voelde, met zijn gansche ziel⁺

 

Den val, wanneer een ander viel!

 

 

 

Maar Jarry! wat heeft u ontroert?

 

Gij, nooit door laffe vrees vervoerd,

 

Vloogt immer rustig zeewaard heenen -

 

Wat dreef u, daar ge uw' laatsten togt,

+ Gedagtenis

1) Tekst volgens 6^de st. Vad. Gez. nr. I. Rechts de varianten Herdruk (1785).

+ verkondigt (drukfout)

+ Vaderland,

+ Neêrlands

+ batavieren,

2) Zinspeling op de gedwongen werkeloosheid der vloot en op de verovering van Sint Eustatius (3 Febr. 1781).

+ Genaakte,

+ komt!

+ zwigten:

+ ziel,

[p. 310]

 

Nu hier, dan ginds te ontwijken zogt -⁺

 

Met schroom uw schip weêr zaagt bereiden?

 

Wat druktte uw' heldenijver neêr?⁺

 

Of was uw hart uw hart niet meer?

 

 

 

Dan neen! gij zaagt uw nakend lot:

 

Gij zaagt, hoe 't onbarmhartig rot

 

Der britten uwen moed zou hoonen!⁺

 

In weêrwil van dat al - gij gingt!...

 

Mijn zangster siddert daar zij zingt!

 

O Jarry! Jarry! keer toch weder!

 

Ai, keer! ontwijk een ongeval,

 

Dat u, dat neerland treffen zal!⁺

 

 

 

De zon klom met een flaauwer glans,

 

Ter oostkim uit, naar 's hemels trans,

 

Toen Jarry, Vlissings reede ontvaaren,

 

In 't ruim der noordergolven lag! -

 

Men zegt, dat, op dien droeven dag,

 

De wind uit alle streeken loeide;

 

En dat de zon, in aaklig rood,

 

Verhaaster naar het westen vloodt!

 

 

 

Matroos, die op zijn hoefslag waakt,

 

Ziet, dat een britsche kiel genaakt;

 

Straks is een ieder in het wapen!

 

De stem van Jarry klinkt alöm! -

 

Gelijk 't geluid der oorlogstrom

 

Den moed in 't bevend hart doet dringen:⁺

 

Zoo vlugt de schaduw van den schrik⁺

 

Op 't zien van Jarry's heldenblik!

 

 

 

Men strijd. - gelijk de zwavelgloed⁺

 

In Etna's diepe kolken woedt -

 

Ten gorgel uitbarst als een donder:

 

Zoo brult en loeit, aan allen kant,

 

't Geschut, - de zee deinst voor den brand -

 

De wolken stuiven rondöm heenen!

 

De zon, die geen beschutsel heeft,

 

Ziet neer - staat stil - verbleekt - en beeft!

 

 

 

Maar zagt! bedriegt mijn oog zich niet?

 

Daar nadert ginds, in 't ruim verschiet,

 

Een schip! - dit zal uw helper wezen! -

 

Gelijk het daalend zonnelicht

+ ginds,

+ drukte

+ britten,

+ neêrland

+ moed, hart,

+ schrik,

+ strijd -

[p. 311]

 

Een laghje op 't zweetende aangezigt⁺

 

Des noesten landmans doet verschijnen:

 

Zoo ziet het volk, schier afgesloofd,

 

Naar 't schip, waarvan 't zich hulp belooft.

 

 

 

Maar hoe! wat zie ik? Jarry! ach!

 

Uw fierheid strijkt in 't eind de vlag!...

 

Of stortedt gij reeds vegtend neder?

 

Uw hulp!...dan neen!...gij waart misleid! -

 

Dat nu een dikke donkerheid

 

Uw schip, met zwarten nagt, omzwagtel'!

 

Of, dat een forschgedreven wind

 

Uw's vijand's nad'rend schip verslind'!

 

 

 

Gij strijkt! maar strijkend blijft ge een held,

 

Die, aan een overforsch geweld,

 

Zijn volk ter slagting niet wil geven!

 

De stem der harssenschimmige eer

 

Roep trotsche vorsten in 't geweer -⁺

 

Gebiede onschuldig bloed te plengen!

 

Geen held, bezield door waaren moed,

 

Trapt lagchend, zelfs in 's vijands, bloed!⁺

 

 

 

Het hevig woeden is bedaard -

 

De damp des buskruids opgeklaard!

 

Zoo lagcht, in warme zomerdagen,

 

Het vrolijk zonlicht, blij te moe,

 

Onze afgematte waereld toe,

 

Wen 't grimmig onweer is verdweenen;

 

En spiegelt zijn verguld gezigt

 

In 't nat, dat op de blaadjes ligt!

 

 

 

Maar hoe! - gij schiet! - barbaarsche brit!

 

Wat heeft uw wrokkend hart verhit?

 

Gij schiet! - help God! - mijn held stort neder!...

 

Daar ligt hij in zijn stroomend bloed! -

 

Kon dan zijn afgematte moed

 

Geen' eerbied in barbaaren wekken?

 

Of, britten, dagt gij, dat uw oog

 

Zich, in uw zegepraal, bedroog?

 

 

 

Hij sterft! - zijn volk, dat raadloos stondt,

 

Hergrijpt de, reedsgebluschte, lont,

 

En wil, op nieuw, den strijd beginnen,

 

Daar 't hart van ed'le wraakzugt brandt. -

+ lagtje

+ Roep'

+ lagchende, in zijn's vijands bloed!

[p. 312]

 

Maar straks, door droefheid overmand,

 

Valt elk op 't bloedig dek ter neder!

 

In 't einde mengt een heete vloed

 

Van traanen zich met Jarry's bloed!

 

 

 

Hij sterft! - men hang' zijn krijgsgeweer

 

In 't staatig heiligdom der Eer,

 

En houw' zijn' naam in duurzaam marmer!

 

Hij was den britten tot een schrik! -

 

Hij stierf! - maar, met zijn' laatsten snik,

 

Is ook zijn's vijands roem gestorven!

 

‘Held Jarry’ - klinkt door ieder oord -

 

Is trouwloos door den brit vermoord’!⁺

Geen wonder, dat de studie niet bijster vlot: er gist iets onder de Utrechtse patriotten, en Zelandus leeft opgewekt mee.

De patriotten willen een algemene volkswapening, gegrond op Art. 8 der Unie, en nu besluit ‘De Zwarte Knegten’, een der 8 Kompagnieën van de oude Utrechtse Stadsschutterij, tot een eigenmachtige hervorming in die geest: 6 of 7 Febr. wordt de Stadsschutterij herschapen in een ‘Genootschap voor Wapenhandel’, onder de zinspreuk ‘Pro Patria et Libertate’, met behoud van de 8 onderafdelingen en de historiese namen der Schutterskompagnieën¹⁾. In Maart keurt de Vroedschap deze zelfstandige hervorming goed, en benoemt 14 Junie een Burgerkrijgsraad, die een algemene ‘Ordonnantie op de Schutterij’ zal vaststellen. De Vrijkompagnie komt dan onder bevel van Kolonel Gordon. Bij de oprichting spreekt Zelandus zijn patriottiese vrienden toe met een geestdriftig

Burgers! kroost der ed'le vrijheid!

Zuilen van uw vaderland!⁺

Welk een blijdschap! 'k zie de wapens

Blinken in uw fiere hand!

Vuige, laffe, onëd'le slaaven

Krommen zich in ketens neêr:

Ketens passen vuigen slaaven!

+ trouwloos, brit, vermoord!’

1) Zwarte Knegten, Turkijen, Papenvaandel, Fortuin, Bloedkuil, Oranjestam, Pekstokken, Handvoetboog. Zie over de ‘volkswapening’ blz. 227.

+ Vaderland!

[p. 313]

 

Vrije burg'ren 't krijgsgeweer!

 

Schoon een rot van laage zielen

 

Uw' ontvlamden ijver doemt:

 

't Is genoeg, dat de ed'le Vrijheid

 

U haar echte telgen noemt!

 

Of, zoudt ge u den sabel schaamen?...

 

Volk! - verlaat uw vaderland! -⁺

 

Ruk der vad'ren zeegeteekens -⁺

 

Plof uw vrijheid in het zand!⁺

 

Maar! - wat zeg ik? - ed'le burgers!

 

Neen! die taal beledigt u!

 

Neen! gij zijt bataafsche burgers!

 

De oorlogswapens passen u!

 

Dat een opgetooide jonker

 

Voor der vrouwen spiegel praal'!

 

Gij, gij spiegelt uwe blikken⁺

 

In uw glinst'rend heldenstaal!

 

Klopt uw edel hart niet sterker -

 

Gloeit u 't manlijk aanzigt niet -

 

Kunt ge uw Vrijheid niet gevoelen

 

Wen ge u zelf gewapend ziet?

 

Ja! dat kunt gij, ed'le burgers!

 

O! dan huppelt u het hart!

 

Daar ge reeds, in uw verbeelding,

 

't Woeden van den vijand tart!

 

Welk een blijdschap! 't teder knaapje

 

Gespt zijn's vaders slagzwaard aan:

 

Roept, al lagchend, tot zijn moeder,

 

Dat hij meê ten strijd zal gaan!

 

Ja! uw voorbeeld, batavieren!

 

Vormt uit ieder kind een' held!

 

Juicht! o Vrijheid! ieder knaapje⁺

 

Wordt voor u, een oorlogsheld!

 

Vrije burgers! vaderlanders!

 

Dat uw ijver immer blaak'!

 

Dat uw vuist den trotschen tempel

 

Onzer vrijheid steeds bewaak'!⁺

 

Zoo leev' 't kroost, der batavieren

 

Steeds voor God en 't Vaderland!

 

Bij den jongsten stond der waereld

 

Vall' hun 't slagzwaard uit de hand!

Ook dicht Zelandus op verzoek van de Utrechtse Uitgever Gisbert Timon van Paddenburg een verklarend bijschrift voor een Vignet

+ Vaderland!

+ zegeteekens -

+ Vrijheid

+ blikken,

+ Juich!

+ Vrijheid

[p. 314]

van ‘de Post van den Nederrijn’¹⁾, en beproeft zijn krachten aan een ‘Zangstuk’ De Doggersbank, dat we in zijn eenvoud - 2 Aria's, Koor en Soli, als onderdeel, slot waarschijnlik, van de Bataille de Doggersbank, een Orkeststuk (?) van zijn vriend Frederik Nieuwenhuysen -, de 1^ste Nederlandse Kantate kunnen noemen, eerder in druk verschenen dan van Alphen's ‘Cantaten’.⁽⁶¹⁾

Eind April of Mei verschijnt De Doggersbank in het 7^de Stukje der Vad. Gez., met een slotvignet. Op 't midden van de buitenomslag staat gedrukt:

Het volgende Zangstuk behoort tot de bataille de Doggersbank, gecomponeerd door mijnen vriend den Heere F. Nieuwenhuijsen; men zal eerlang het genoegen hebben, van dat uitmuntend stuk, in de Stads muzijkzaal te Utrecht te hooren uitvoeren.

Vanbinnen staat een motto van Simon Styl:²⁾

Dees Landaard, zacht van geest, genegen tot den vrede,
Trok nooit, dan tegen dank, het slagzwaard uit de scheede;
Maar schroomde ook vuur noch staal, noch koningklijke magt;
Zodra 't getergde bloed aan 't zieden wierd gebragt.
Styl.

De klaagende Vrijheid.

Helaas!...helaas!...waar is mijn roem gebleven!

Waar is mijn magt, voorheenen zoo gedugt?

Help God! - help God! - men staat mij naar het leven!....

Waar is de Moed? - is dan de Moed gevlugt?

o Nederland! mijn tempel was u heilig!

Gij droegt de kling voor mijn gezag en eer!

Maar ach! ik ben, bij u, niet langer veilig!

Gij draagt de kling voor mijn gezag niet meer!

Daalt! Eng'len! daalt! en voert mij weer naar boven!

Help God! ik sterf!...hoe trilt mijn heiligdom!...

Daalt! Eng'len! daalt! en voert mij weer naar boven!

Bataven!...ach!...'t bataafsche volk is stom!!

1) Voor de 2^de Jaargang (1782) kort na 22 Maart 1783 als boekdeel verschenen. Het Vignet is getekend door I. Buys, gegraveerd door I. de Wit Jansz. Ook het met Z. getekende bijschrift bij het Vignet van de 3^de Jaargang zal wel van Zelandus zijn.

2) Uit Ter Liefde van het Vaderland (Opkomst en Bloei der Vereenigde Nederlanden, 1778, blz. 401).

[p. 315]

 

Het Vaderland.

 

Valäan!...valäan!...valäan! bataafsche waterhelden!

 

Het gelt mijn hoog gezag!

 

Valäan!...valäan!...valäan! bataafsche waterhelden!

 

Verdedigt mijne vlag!

 

Valäan! laat nu uw donders hooren!

 

Vergruist der britten overmoed!

 

Het uur der wraake is thans geboren!

 

Valäan! laat nu uw donders hooren!

 

Vergruist der britten overmoed!

 

Valäan! - herstelt mijn oude glorie!

 

Dat die, tot 's waerelds nagt, blijv' staan!

 

De Godheid daalt!...gij krijgt victorie!...

 

Bataafsche helden! val...valäan!!

 

Zang van Matroozen.

 

Solo.

 

 

 

Hoezee!...hoezee!...hoezee! wij zegepraalen!

 

Daar deinst, daar deinst de brit!

 

Wij zetten aan zijn heerschzugt paalen!

 

Ons vaderland mag adem haalen!⁺

 

Daar deinst, daar deinst de brit!

 

 

 

Chorus.

 

 

 

Daar deinst, daar deinst de brit!

 

 

 

Solo.

 

 

 

Met grooter magt en meerder schepen

 

Dagt hij ons, in zijn nest, te sleepen;

 

Maar wij, van Neêrlands God verzeld,

 

Wij hebben, door heldhaftig poogen,

 

In weêrwil van zijn groot vermogen,

 

Zijn' opgeblazen trots geveld!

 

Wij hebben, voor der volken oogen,

 

Den ouden roem in 't licht gesteld!

 

 

 

Chorus.

 

 

 

Wij hebben, voor der volken oogen,

 

Den ouden roem in 't licht gesteld!

 

 

 

Solo.

 

 

 

Zoo moet Gods trouw ons immer blijken!

 

Hij deedt den trotschen vijand wijken! -

 

Hij streedt voor 't dierbaar vaderland!⁺

+ Vaderland

+ Vaderland!

[p. 316]

 

Chorus.

 

 

 

Hij streedt voor 't dierbaar vaderland!⁺

 

 

 

Solo.

 

 

 

Wij allen voelden 't Alvermogen!

 

Het sterktte ons in 't heldhaftig poogen,⁺

 

En streedt met ons voor 't vaderland!⁺

 

 

 

Chorus.

 

 

 

Het sterktte ons in 't heldhaftig poogen,⁺

 

En streedt met ons voor 't vaderland!⁺

 

 

 

Solo.

 

 

 

Wij zien den britschen hoogmoed daalen,

 

Voor neêrlands oude glorie-vlag!⁺

 

Nooit zaagen wij een' blijder dag!

 

Hoezee! hoezee! wij zegepraalen!

 

Nooit zagen wij een' blijder dag!

 

 

 

Chorus.

 

 

 

Hoezee! hoezee! wij zegepraalen!

 

Nooit zagen wij een' blijder dag!

 

 

 

Solo.

 

 

 

o Doggersbank! gij kunt getuigen,

 

Dat neêrland's moed den trots deedt buigen⁺

 

Der heersschers van de zee!

 

Wij konden 't britsch geweld bedwingen!

 

Wij zullen neêrlands glorie zingen!⁺

 

't Heeläl zing' met ons meê!

 

 

 

Chorus.

 

 

 

Wij zullen neêrlands glorie zingen!⁺

 

't Heeläl zing' met ons meê!

 

 

 

Solo.

 

 

 

De vrije vlag blijve immer waaïen!

 

De vlag van 't vrije vaderland!⁺

 

Zoolang onze aerdbol om zal draaïen,

 

Blijv' God de God van 't vaderland!⁺

 

Hoezee! hoezee! wij zegepraalen!

 

Wij blijven meesters van de zee!

 

Ons vaderland mag adem haalen!⁺

 

Hoezee! hoezee! hoezee!

+ Vaderland!

+ sterkte

+ Vaderland!

+ sterkte

+ Vaderland!

+ Neêrlands

+ Neêrland's

+ Neêrlands

+ Neêrlands

+ Vaderland!

+ Vaderland!

+ Vaderland

[p. 317]

 

Chorus.

 

 

 

Hoezee! hoezee! wij zegepraalen!

 

Wij blijven meesters van de zee!

 

Ons vaderland mag adem haalen!⁺

 

Hoezee! hoezee! hoezee!

Cuilenburg, delin.
Iz. de Wit Jansz., sculp.

Trots Zelandus' vurige wens schijnt Nieuwenhuysens ‘Bataille de Doggersbank’ toch niet in de ‘Stads Muzijkzaal’ te zijn uitgevoerd. Sedert 10 Maart is er in de brieven van en aan Mens herhaaldelik sprake van dat ‘Concert’; eindelik heet het uitgesteld tot het Najaar, en na Desember horen we er niet meer van¹⁾.

Inmiddels komt het Moeder Baane ter ore, dat Perkois een ‘afbeeldzel’ van haar dochter maakt - zij begrijpt voor wie. Zodra Fransje dit naar Utrecht meldt, klinkt Zondag 23 Febr., het verontwaardigd antwoord:²⁾

- Welras verkeerde mijn gramschap in veragting tegen onze snode verraders. Wie zij ook zijn mogen veragt hen - uwe veragting is hun

+ Vaderland

1) Alle muziek in hs. van N. is verbrand. Zie Aant. 56.

2) Kopie Sonsb. blz. 329.

[p. 318]

straf genoeg. Zou het dan schande zijn mij uw afbeeldzel te geeven? - Binnen kort zult gij het mijne krijgen. - Onlangs schreef mij iemand: ‘A. Nortier¹⁾ komt dikwijls bij Fransje.’ dog, dat wil immers niets zeggen?

Een week later:

- Is Nortier gek? hij schrijft dat hij mij bij u den voet niet zal ligten....Er zijn menschen met, en zonder zielen, wat heeft hij zijn eigen liefde op stelten laten lopen! -

Om te voldoen aan de wet van ‘Kunstliefde spaart geen Vlijt’: - ‘vóór den 1sten van Bloeimaand’ worden de ‘dichtproeven’ der leden voor de ‘Poëtische Mengelingen’ ingewacht - stuurt Bellamy een, Vrijdag 7 Maart gedagtekend, rijmloos vers Aan mijnen Vriend, den Heere B.²⁾ (Broes?), die, verloren in de beslommeringen van alle dag, voor poëzie geen tijd meer kan vinden, en ‘de stem dier jonge Hemelmaagd in (zijn) boezem (wil) smooren’. Het vers is merkwaardig om de daarin geuite bewuste dichterroeping.

Gij zegt der schoonste kunst vaarwel.

Maar ach! dat droef vaarwel zal u weldra berouwen.

Geloof mij, 't staat niet in uw magt,

Heur eedlen invloed uittedoven,

Men zegt haar vruchteloos vaarwel.

Natuur geeft niet aan elk een ziel,

Geschikt om hier op aard reeds englentaal te spreken.

Wat is die gunst, dat voorregt groot!

Het doet ons door een reeks van Eeuwen,

De vreugde en lust van 't Menschdom zijn.

Wie is het, die 't verrukkend schoon

Van al 't geschapendom verheft op hooge wijzen?

Den Mensch zijn grootste plichten leert? -

Gods wijsheid en den loop der dingen,

Zijn goedheid en 't heelal beschouwt?

Wie is het, die der Helden roem

Behaald in 't ooglogsveld aan 't nageslagt verkondigt?

En daar des vijands heirmagt woed,

Door 't vuur van zijn verheven zangen,

Elks hart in dapperheid ontvonkt?

1) Adriaan Nortier, Aant. 37.

2) Kopie Sonsb. blz. 2-17. Eronder staat: ‘1783. den 7 maart. aan k.l.s.g.v. gezonden’. Na 1782 verscheen er geen vers van Ds. Broes (B.B.) meer in de Poët. Mengelst. Zie Aant. 26.

[p. 319]

 

Wie is het, die om 't hoofd der deugd

 

Een eeuwig groenen krans van frissche Lauren strengelt?

 

Die onder 't nedrig rieten dak,

 

Zoo wel als bij der vorsten troonen,

 

De waare en zuivre grootheid vind?

 

 

 

Wie is het, die aan 't heilig zoet

 

Der vriendschappe en der min een edler smaak kan geven?

 

't Vermaak in 't kleed der onschuld tooit?

 

Die zelfs bij 't schuimen van den beker,

 

Der blanke deugde hulde doet?

 

 

 

Wie anders, dan de sterveling,

 

Die, door den eed'len gloed der Poëzy aan 't blaaken,

 

Zich aan het nietig stof onttrekt,

 

En, op zijn klimmende gedachten,

 

Vol vuurs, ten hoogen Hemel stijgt?

 

 

 

Die kan, met zijn verheven geest,

 

Tot op de verste grens der ruime schepping dringen.

 

Hij stapt die paalen zelfs voorbij,

 

En streeft, door de onbebouwde ruimten

 

Van 't woeste en onbegrensde Niet.

 

 

 

't Gaat mijn' - 't gaat Englen kracht te hoog,

 

Om van dat Godlijk vuur een juist tafreel te malen:

 

Dat vuur, 't welk 's Dichters ziel doorgloeit,

 

Wanneer zij, van het aardsche ontbonden,

 

Op vleugels van verrukking zweeft.

 

 

 

Die wellust, dien zij dan gevoelt,

 

Grenst aan de zuivre vreugd der zaalge Hemellingen.

 

Het fijnst, het edelst zinvermaak

 

Is niet bij deze vreugd te noemen -

 

Deze is een loutre Hemelvreugd!

 

 

 

En gij, met zulk een ziel bedeeld,

 

In wien het edel vuur der edle dichtkunst tintelt,

 

Zoud gij de stem dier Hemelmaagd

 

Dus in uw jongen boezem smooren?.....

 

Neen! zwaaij haar weer den wierook toe!

 

 

 

Ai! zweer der kunst op nieuw uw trouw!

 

En doe het Vaderland nog lang uw zangen hooren!

 

Geeft arbeid u slegts weinig tijds,

 

De Dichtkunst doet die oogenblikken

 

Voor u de zoetste stonden zijn.

[p. 320]

Het vers wordt niet aanvaard:

- Weegens een genoomen besluit van het Genootschap - (schrijft de Sekretaris¹⁾) - kunnen Bestuurderen uw vaars niet in den bondel plaatsen, als zijnde te personeel; Zij hoopen eerlang op andere proeven van uw Schrander Dichtvermoogen onthaald te worden.

Dat zij overigens ‘het ingeleverd vaars met genoegen geleezen hebben’ zal Bellamy tamelik onverschillig zijn geweest: de weigering kwetst zijn eigenliefde en prikkelt zijn stemming tegen het Genootschap.

Begin Maart zit onze dichter in zak en as: dageliks komen er kleine rekeningen, en, hij heeft geen geld! Hij was een heel slecht financier, en zuchtte vaak onder de last van ‘briefjes’, die hij niet kon voldoen. In later jaren vertelt Ockerse hiervan dit vermakelik staaltje, dat Bellamy eens tot een vriend, ‘die niet tot zweten kon komen, boertende zei: Daar weet ik een beter raad voor. Wanneer ik zweten wil, dan leg ik eenvoudig mijne onbetaalde rekeningen tusschen de beddedekens’²⁾.

Woensdag 5 Maart nu klaagt hij tot zijn vriend Mens:³⁾

Waardste vriend!

Daar zit ik weêr - als Job, toen zijn vrienden hem vertroostten - Ja! die vertroostingen van Jobs vrienden waaren hem zeker zoo aangenaam - als mij de briefjes, die ik dagelijks krijg - 70 f - 63 f - 20 f. o Jacob! en nog is het einde niet!
Ik zie er waaragtig geen gat in! die Belialskinders moeten geld hebben! nu! Ja! Ik kan immers geen geld maken? als ik het had, zou ik ze maar op mijn kamer laaten komen, en nemen zoo veel als ze hebben moesten, maar nu!

Doch:

al was 't, dat ik mijn laatsten duit

den kind'ren Belials moest geven:

al trok men mij het roksken uit:

al wierd ik naakend weggedreven:

toch zou ik, met een blij gelaat,

in 't kamisooltje wederkeeren!

hem, die de waereld rollen laat,

kan 't allerstrengste lot niet deeren!

1) hs. Z.G.

2) Vrugten en Resultaten van een 60 jarig leven, dl. 2, blz. 294.

3) hs. Z.G.

[p. 321]

het ziet er zot uit! mag ik u vergen het nevensgaande briefje eens, voor mij te verruillen voor iets - beters?¹⁾ - beter! het kon mij juist niet raaken - maar ik heb het, door den val van Adam, God beter 't! ook al noodig! en om alles tot de groote revue uit te stellen - dat kan 'er niet door!
Zult gij het schielijk doen? - ik bid het u! - nu kan ik niet langer - maar ik kom eerlang nader bij u aan! dezen moet ik met de post zenden: ik heb anders geen gelegenheid.

geheel de uwe Bellami.
den 5 maart 83.

Maandag 10 Maart stuurt Mens het geld, en wijst hem, kies, de weg om wat te verdienen: de beloofde oorspronkelike bijdrage voor het 8^ste deeltje der ‘Zedelijke Verhalen’²⁾.

Mijn Vriend

Ja 't is zo
hem die de wereld rollen Laat
kan 't allerstrengste lot niet deeren.
Maar het is ook zo drommels Lastig als er dan die en dan weer Een ander komt vragen, mijn Heer bliev je die Reekening rys na te zien? ik ben tegenwoordig wat verleegen. dat is dan noch in 't vriendelijke, maar als dat verscheyde maalen te vergeefs gebeurd is, beginne ze te knorren (Even of het altoos onze schuld was dat wij geen Geld hebben). helpt het knorren niet dan drijgen ze met Citatien (Een slegt woord onder broeders van Een en dezelfde Vader afstammende) en kan drijgen niet helpen dan komt het dadelijk needer: dat zijn tog ook al doorne voor het vleesch. en men moet meer dan Jobs gedult hebben, als men dat maar zo zonder Geemelijk te worden kan aanzien: Dus heeft het tog noch al iets aangenaams in als men zo wat van die ronde schijven kan ontfange; dit in aanmerking genoomen heb ik niet kunne nalaaten om ten spoedigste aan Uw verzoek te voldoen, en UwE hier nevens te zenden 25 stukken van f 3 bedraagende f 75 - - gebruyk ze met gezondheid. - maar aprop. - is het waar dat je drilmeester te Utrecht zult worden? ik meen niet drilmeester van het geloof, gelijk de booze wereld de Catageseermeester noemt, maar een drilmeester die de burgers Excerceert. meld mij dit tog Eens - - Nu mijn Vriend moet ik uw noch Eens Ernstiglijk vraagen hoe is het met de zedelijke Verhaalen. Gij weet, ik heb er staat opgemaakt en de tijd is nu zo ver verloopen dat ik aan het 2^e deel³⁾ moet beginne:

1) Een schuldbekentenis van f 75, als voorschot op de driemaandelikse uitkering van het ‘fonds Zwart’?

2) Naar d'Arnaud, Mercier e.a. (Aant. 23). Brief hs. Z.G.

3) nl. het 2^de deeltje, dat Mens sinds 1782 alleen uitgeeft (dl. 7 in 1782, dl. 8 in 1783).

[p. 322]

dus wenschte ik wel Eens ten Eerste te weete hoe het er mee is.
Verder heb ik niet te melde als dat ik uw in de Paas Vacantie te Amsterdam wagt en noch iets, zal er noch wat van dat Concert koomen of is het afgedaan? meld mij dit Eens. den Hengst en de Bruyn vraagen mij er na. als het noch gebeurt in kort, kom ik mogelijk mee en misschien koom ik buyten dat voor een dag of twee te Utrecht.

Uw vriend
A. Mens Jansz.
Amst. 10 Maart 1783.
PS. ik wagt ten Eerste antwoord op dat omtrent de Zedelijke Verhaalen.

Bellamy, die Mens' bedoeling wel begrijpt, antwoordt Zaterdag 15 Maart, dat hij zijn belofte niet kan gestand doen¹⁾.

Noem mij een ezel - een uil - een oliphant - noem mij al, wat gij wilt - doch niet voor gij dezen brief gelezen hebt!
Ja! waardste vriend! - ik vrees, dat uw toorn over den armen Zelandus ontbranden zal - Doch gij zijt te weldenkend, om hem niet schielijk te blusschen, eer hij dat gedeelte van uw hart, waarin uw vriendschap voor mij berust, zou aansteeken.
Ik dank u zeer voor uwe oplettendheid voor mij: ik heb het geld ontvangen - en weêr uitgegeven! ik moest vreeslijk lagchen, toen ik den laatsten driegulden aankeek: wel knaapje! dagt ik, moest gij waaragtig uit Amsteldam komen, om u zoo eens even aan mij te vertoonen! en aanstonds weêr te vertrekken?
van dat Concert! dat is nog niet geweest: ik zou het u geschreven hebben: den 1 of 2 april zal het zijn: ik zal het u nader schrijven - Stel uw reis dan zoolang uit: het zou u berouwen, het niet gehoord te hebben. maar zeg mij eens, wat praat gij van drilmeester? Is dat ernst? heeft u dat iemand gezegt? het zal mogelijk een satyre op mij zijn: Ik ben bij het optrekken der burgeren dikwijls tegenwoordig: laatst heb ik zes nagten agter den anderen op de wagt geweest; meer dan mij lief is word ik verzogt, en heb ik bij den eenen officier geweest, dan kan ik de vriendelijke noodiging van den anderen slegt weigeren. de lust onder de burgers is vrij sterk en algemeen! hebt gij mijn rijmpje aan de burgers²⁾ gelezen? ik heb thans weer vaderlandsche gezangen op de pers, daar zult gij een stuk in vinden, ter gedagtenis van onzen Jarry³⁾ en ook iets aan een meisje. - ‘aan Fillis?’ neen! man! aan een ander meisje! Nu! nu! kijk zoo niet! Fillis en ik zijn nog dezelve!
Nu van de zedelijke verhaalen!!

1) hs. Z.G.

2) Zie blz. 312.

3) Zie blz. 309.

[p. 323]

helaas! ik kan ze u deze keer niet bezorgen! ik heb twee mislukte plans gehad - en de tijd is te kort tot een derde! hier komt nog bij, dat ik - de groote vacancie nadert - dat ik mijn best moet doen, om iets van het hebreeuws en grieks te weten als ik in vlissingen kom: men zal er mij wel overvraagen - en - met het grootste regt - mij benadeelen, zoo ik niet wat gevordert ware. gij zult mij verschoonen! ik twijfel niet, of gij hebt nog tijds genoeg, om nog een stukje te laaten vertaalen. in het volgende deel zal van mij een stukje zijn - of ik verbinde mij, om u mijn halve Bibliotheek prezent te doen!¹⁾

Zelandus.

waarlijk! gij zult immers niet boos zijn, dat ik het nu niet gedaan heb! als ik iets doen wil, en de geleerdheid komt voor mijn verbeelding, dan is het of mijn verstand - mijn weinigtje vernuft - al mijn lust gelijktijdig mij verlaaten!
De hemel weet, hoe het met mijn 4 of 5 nommers vaderl. gezang nog af zal loopen! en zij moeten er evenwel ook zijn!
Gij moet mij schielijk schrijven, of gij boos op mij zijt of niet!
hoe staat het met het schetsje van Hulk? heeft hij er al iets aan gedaan? ik ben 'er zeer benieuwd naar! nu! vaarwel! gij zult mij ten eersten schrijven?

geheel de uwe....enz.

Donderdag 20 Maart volgt Mens' antwoord, kalm, goedmoedig, hartelik:²⁾

Mijn Vriend

Mijn toorn ontbrand noch al niet ligt, dit is juyst mijn zwak niet - beschouw het Echter niet als Een deugd in mij, neen het is Een gevolg van de Gesteldheid van dat gedeelte van mijn Persoontje dat men Lichaam noemt. Echter dank ik den hemel voor zulk Eene gesteldheid, het doet veel al meer schade als voordeel als men zo ligt toornig word - dus kan UwE. zich hier omtrent gerust stelle; ik ben ook niet boos op Uw. Echter spijt het mij dat ik het niet deezen keer van U kon krijgen: niet om dat ik er zo veel staat op gemaakt had, neen - dit is mijn gewoonte ook al niet. als ik iets verwacht dat mij aangenaam is, blijft er altoos Een kleine twijffeling over of het ook kon mislukken, maar het Spijt mij om dat ik niet makkelijk Een Stukje buyten die van d'Arnaud kan vinden en ik 'er tog altoos Een in het midden van ieder deel moet hebben dat niet van d'Arnaud is, om Eenige diversie te maaken. - dan dit zal zich al weer moeten Redden. Maar mijn vriend Laat ik uw Eens voor al zeggen van nooit iets ten

1) Ook dl. 9 bevat niets van B.

2) hs. Z.G.

[p. 324]

mijnen behoeven te onderneemen zo uw Studie: in de Theologie of in de voorberijdende Wetenschappen (zo als men die noemt) iets hoe genaamd daar door zou Lijden: zoo gij Een Leerraar der hervormde Kerk zult worden, en aan de Verwachting van Uw vriende zult beantwoorde, dan blijft de studie uw hoofdzaak, hier voor moete Vaderl. Zange, Zedelijke Verhaalen en meer andere Projecten wijken - - deezen Perioden is Ernstig, zult gij zeggen. dit is ze Eenigsints, maar ze word uit wezentlijke Achting voor uw Gebooren. -
als het Concert om die tijd komt koom ik mogelijk te Utrecht.
de Heer Hulk heeft door menigvuldige bezigheden aan het schetsje noch niets gedaan doch heeft mij belooft het nu ten Eerste te zullen doen.
Na uw brief vier of vijf maal geleeze te hebben kan ik geen boosheid omtrent u in mijn hart voelen: dus zijt verzekerd dat ik onverandert blijve
UwE vriend
A. Mens Jansz.
Amst.
20 Maart 1783.

Na lang zwijgen schrijft Bellamy 17 of 19 Maart weer eens aan zijn vriend Kleyn:¹⁾

of ik u vergeten zal, mijn vriend?....neen! waaragtig niet! maar! waarom of ik dan zoo lang gewagt heb met aan u te schrijven? - dat zal ik u zeggen! morgen is het dingsdag - dan moet ik aan Kleijn schrijven! zei mijn hart. - het was dingsdag - het werd dingsdagavond - en wel dingsdagavond om agt uur; en ik had niet geschreven! dat kan 'er niet door, Bellami! zeide ik dan bij mijzelven. en evenwel! het was zoo!
morgen is het weer postdag! nu moet ik het niet vergeten! het was postdag! en, Ja! daar zat mijn ziel, net eveneens als een Jonge weduw, die haren twintigjaarigen man verloren heeft! met een gezigt, zoo melankolisch......gij weet dat mijn ziel die vlaagen meer heeft! nu dagt ik wel aan 't schrijven - maar ik had 'er geen lust toe!
Mogelijk zijt gij wel boos op mij, waardste vriend, maar ik bid u - vergeef den armen Bellami, zijne nalatigheid! waaragtig! Jongen! mijn hart is goed! nu! dit weet gij ook wel! hoe vaart gij? rijd gij braaf op uw nieuw paard?²⁾ wanneer komt gij over? hebt gij nog geen meisje? maakt gij nog vaerzen? heeft van vlooten u alle mijne gezangen gezonden? - o Hemel! dat zijn vraagen! ik ben buiten adem! ik heb thans het zesde Nommer van mijne gezangen op de pers. - hier zult gij, vooreerst in zien: kijk maar regt uit! een rijmpje ter gedagtenisse van Jarry. - &&& he!

1) hs. Arch. Vlissingen.

2) Vorig najaar te ‘Gorcom’ gekocht (zie blz. 247).

[p. 325]

ik ben thans weer ijslijk droefgeestig. ik wenschte dat ik ook een Davidje had, die met mij - voor mij! wil ik zeggen - op de harp speelde! zoo als (voor) zijn besnedene Majesteit Zaul. uittenhoven is thans weêr hier, de ridder van den brandenden berg - gij zult het zeker wel weten. van Frans¹⁾ heb ik onlangs een brief gehad eveneens als Frans zelf is: - proost! dag Koo! dag Jongen! Ik ben wel! Zult ge aan mij schrijven? pif! poef! paf! enz. wie satan! heeft er ooit zoo een soort van brieven gezien? ik geloof dat hij wagt, met brieven schrijven, tot hij het geluk heeft van door een ijllende koorts bezield te zijn! nu! ik weet mij ook te wreken: - ik schrijf, behalven dat, zelden verstandige brieven - maar aan hem schrijf ik ze zottissime!
mogelijk schrijf(t) Hinloopen ook - maar ik weet het niet! voor drie weken hebben wij reeds afgesproken, om saamen te schrijven; doch of het zijn Hoogedelheid nu behagen zal weet ik niet.

nu Kleijn! de Hemel beware u!
Ik ben altoos uw getrouwe
Bellami.
den 17 maart. proost! den 19 maart

Zondag 30 Maart antwoordt Kleyn²⁾, en zinspeelt op een staaltje van Bellamy's overmoed, waarover zijn vrienden zich herhaaldelik, vooral tijdens zijn laatste ziekte, ongerust hebben gemaakt: in 1782 beet hij eens, om de sterkte van zijn gebit te tonen het lemmet van een pennemes door, en slikte bij ongeluk het afgebeten stuk in³⁾.

Waaragtig Bellami heeft toch een goed hart, zeide ik duizendmalen tegen mij zelven, nadat ik eenige ogenblikken den Postbode onvergenoegd hadt aangekeken, en half onredelijk beknort, omdat hij op mijne vraag naar brieven van Utrecht, telkens, neen, dat verduivelde neen, antwoordde. - Op mijne eer, Bellami heeft een goed hart, fluisterde mij dan nog eens, een geestje in 't oor! - misschien gehad!..zei dan een klein duiveltje, dat men wantrouwen heet. Conversatie, mogelijk kwade geselschappen kunnen een goed hart wel wat van de baan helpen, en zoo doende de vriendschap een gevoelige kneep geven. - wel he! zeî dan weer het geestje, Je moest hem nog eens schrijven, waar de groote brief bleef. loop - loop - domheid - beet een ander duiveltje mij toe, doe het niet, en zoo je het al doet zet dan uw naam alleen midden in een vel papier, en zendt dat weg. - -
Met al dat plukhaairen van Duiveltjes en geestjes - goede dan te zeggen - kwam er van 't een nog 't ander wat. - Kleijn bleef onvergenoegd, zei het een uur, Bellami heeft een goed hart, en in het ander uur, Bellami veracht mijn vriendschap. -

1) Van Gogh.

2) hs. Maatsch. Ned. Lett. (rouwpapier).

3) Gedenkzuil blz. 171, 210.

[p. 326]

Jan! zijn er brieven? - Ja! mijn Heer! - van Utrecht? Ja! mijn Heer! - geef hier Jan! - ik brak den brief op - Schudde het hoofd over Bellami, tot dat ik eindelijk uw hand herkende. Zie daar nu, fluisterde het goede Sylphje mij in, zie daar nu heb ik niet gelijk gehad - Bellami heeft een goed hart! op mijne eer een goed hart! en begon toen met de wiekjes zodanig aan mijne ooren te klappen, dat mij hooren en zien verging en al de duiveltjes naar hun opperbaas, met de hand aan de broek en hangende kousen wegvoeren.
Gij vraagt mij Jacobus! hoe ik vaar? - Zoo al redelijk weg, niet zoo vergenoegd als te Utrecht. mijn leven kruipt zo al jagende al lezende, al schrijvende, al zugtende, al..........voord. - Nadat ik van Utrecht af ben heb ik nog geen vers gemaakt zelfs geen reimptje - niets - niets hoegenaamd. het is gedaan met Calot! - Gij zijt nog braaf op de been zie ik uit uw brief. - ik begon eens aan uw aanwezen te twijfelen toen mij regt ter tijd de Post van de Nederrhijn¹⁾ ter hand kwam.

Hier uit begrijpt ge dat ik nog geene uwer volgende nummers gezien nog ontfangen heb. houdt ze maar te Utrecht voor mij. ik kom haast over...hier van straks meer. -
Geen meisje? neen Don Furioso! - alles wat in, aan, rondom mij is verlangt er na - maar - waar...Bij vergissing heb ik mijn Cupidootje, in plaats van papier tot propjes op mijn snaphaan gebruikt - en waar krijg ik nu een ander? -. die mijn hart beprikken wil, zal, en moet? -.
Groet onzen Orlando²⁾. Zeg hem dat ik nog Ridder ben en blijf; dat ik hem moest geschreven hebben, maar dat ik het nu niet zal doen omdat ik ulieden eerlang wensch te zien. Ja! dat is waar, hier heb ik van beloofd nog iets te zeggen. - in de helft van April misschien wel in het laatste dier maand, denk ik J.P. Kleijn van hier te trekken en zoo regelregt naar Utrecht voord te rukken. en vandaar naar Baren. waar ik het eerst halte zal houden weet ik niet. maar dit weet ik, dat ik u lieden allen wil zien, spreeken, met u borrelen, met u eeten, in uw geselschap drinken, maar niet k....n wil. - welke zotheid! heb medelijden Vrienden! zonder gekheid was mij hier het leven een dood! - er zullen hoop ik beter dagen komen! -.
Groet Carp, - groet Nieuwenhuizen - (NB. leeft hij nog?) groet
'T Hoen den ouden³⁾ - zo ge wilt ook den Jongen - groet ook onzen de Nijs⁴⁾ - groet Joncheere⁴⁾; zeg hem dat ik hier onnoemlijk veel snippen schiet, dat hij in de jagttijd bij mij moet zien te komen,

1) Kleyn zal wel bedoelen ‘Post’ nr. 134 (8 Mrt.) met: ‘Aan de Utrechtsche Burgeren’ (zie blz. 312).

2) Uyttenhooven.

3) Pieter 't Hoen (1745-1828), patriotties schrijver.

4) T.A. de Joncheere, lid der Vroedschap; Adriaan de Nijs, student (beiden genoemd in ‘Brieven van v. Goens’, dl. 2, blz. 276, noot).

4) T.A. de Joncheere, lid der Vroedschap; Adriaan de Nijs, student (beiden genoemd in ‘Brieven van v. Goens’, dl. 2, blz. 276, noot).

[p. 327]

dat hij mij plaisier zal doen, zo hij mij een groene waaitas wil slaan. - Nu - dat alles zal ik...maar neen! zeg hem dat, maar - groet van Vloten den goeden - groet Schull¹⁾ - groet de Leeuw²⁾ - groet, zo lang uwe keel het uit kan houden! - apropos! is er het pennemes al uit? Schrijf mij spoedig antwoord. hoe vaart uwe Elize? - de Hemel zegene u en haar en

Uwen Kleijn
HZwal. den 30 Maart

De van Frans van Gogh ontvangen brief beantwoordt Bellamy, begin April, ‘zottissime’ aldus:³⁾

Korte Inleiding,
tot
het Afbeeldzel
van den Heere
F.v.G..h.

Nosce te Ipsum! zeiden de ouden, en zeker, deze spreuk moest met gouden letteren - in de kerk - op het raadhuis - in de vleeschhal - op de vischmarkt - op het salet - in het gevangenhuis - aan het hof - in de keuken - met een woord deze spreuk moest overal met gouden letteren geschreven staan! de waare zelfkennis is de sleutel der menschkunde. - Zij leert ons die geheime drijfveeren der menschelijke handelingen opspooren - zij ziet dwars door de bedekselen van het vernuft - en verbreekt de kluisters der vooröordeelen.
Juffrouw G...C had het geluk van aan den Heer W...zeer te bevallen. - Juffrouw G...C vond, ongelukkig, niets in den Heer W...dat haar kon behagen. - maar! wat gebeurt 'er? - de Broeder van Juffrouw G...C vertelde op een' morgen, dat hij met zijn zuster een kop Chocolaad zat te drinken, dat de Heer W...haar voor een der eerste schoonheden hield - dat zijn achting voor haar schier aanbidding was. - ei! zeide Juffrouw G...C met een glimlagch van de raarste soort - ei! 't is mij veel eer!
twee dagen naderhand ontmoetten Juffrouw G...C en de Heer W...elkander, op een publiek gezelschap. de oogen van Juffrouw G...C waaren geduurig op den Heer W...gevestigd. de kleinste oplettendheid van den Heer W...werd door een goedkeurenden lonk, verzeld van een' innemenden glimlagch, toegejuicht. -
Dank hebbe de bevalligheid van mijn Persoon! riep de Heer W...in een soort van vervoering uit, toen hij te huis kwam. - Haar fierheid is verwonnen! ik heb gezegepraald! Zonder mij kan zij niet meer leven!

1) Jan Schull, Aant. 52.

2) ?

3) hs. Arch. Vliss.

[p. 328]

Hemel! die laatste wenk!...die verklaarde alles! den ganschen avond was haar oog op mij - het volgde mij overal! zulk een zegepraal zal mij benijders verwekken!

arme Heer W...!
Nosce te Ipsum! en uw zegepraal
zal weinig benijders hebben!
Waarom lagcht gij zoo zeide de Weleerwaarde Z X tegen den Schoolmeester van het dorp - waarom lagcht Gij zoo, als ik zing? - waarom lagchte Gij Domine, toen de Domine van M..d...n hier laatst preekte?
hm! hm! zeide de weleerwaarde Z X.

toen Alexander de groote - (maar Ik moet hier een aanmerking maken, die in het vervolg van dit werk nog meer kan te pas komen. Ik ben een doodvijand van Noten onder aan den voet der bladzijden te maken - Ik heb het bij ondervinding, dat dit een moeilijke lezing veroorzaakt. - wanneer onze aandagt, even als een Exter, van den eenen tak op den anderen springt, dan begint het te
Wel luisbos! waar zijt gij weêr zoo lang geweest? - dit was de gewoone aanspraak van mijn Leermeester, als ik twee of drie avonden agter de haag geloopen had¹⁾. - wel luisbos! waar zijt gij geweest -?
dat is tweemaal.
eer hij tot de derde vraag overging, kreeg ik met een plat, rond hout, aan een lange steel twee of drie slagen op mijn hand - NB! dit was een figuur uit de Rhetorica van mijn meester. - wel luisbos! waar zijt gij geweest?
‘Ik heb niet school geweest, meester!’
dat weet ik wel, hondsvot! maar waar hebt gij gestooken?
‘bij mijn grootmoeder.’

Van het bovenstaande behoeft Gij geen letter te lezen, zoo gij het niet verkiest; het dient enkel maar tot een Inleiding; - nu zegt een Inleiding, Theologice, doorgaans maar iets, dat vooräf gaat, zonder relatie te hebben tot het geen volgt. - mogelijk zult ge kwaadaartig genoeg zijn, om de woorden van den schoolmeester, de uwe te maaken, en te zeggen: Wel Luisbos! waar zijt ge zoolang geweest? dit kunt ge doen: maar ik vrees niet voor de plak! -
Ik ben ziek²⁾ - en wel zoo, dat ik verpligt ben - reeds een geheele week lang, om mijn kamer te houden. een dikke wang - het Po...Po....nu! Bellami! zeg het maar! het Podagra! - ha! wat zegt Gij Fransje! Zoo Gij met dit alles begaaft waart zoudt Gij niet, om zoo te spreken, een weinig melancholik wezen?

1) Zie blz. 3.

2) Zie Brief begin April aan Fransje en aan Mens, blz. 332.

[p. 329]

Ik ben het, nu en dan, ook wel zoo wat - maar ik denk:

Si fractus illabatur orbis

impavidum ferient ruinae.

dat is, zoo als ik het onlangs

voor een goed vriend vertaald heb:¹⁾

Al was 't, dat ik mijn laatsten duit

den kind'ren Belials mogt²⁾ geven:

Al trok men mij het roksken uit:

al wierd ik nakend weggedreven:

toch zou ik, met een blij gelaat,

in 't kamisooltje wederkeeren!

Hem, die de waereld rollen laat,

Kan 't allerstrengste lot niet deeren!

wat, denkt Gij, zou Horatius zeggen, zoo hij deze vertaaling zag, en lezen kon? - wel! wat anders, dan: ‘hier ben ik overtroffen!’
en deze uitroep zou billijk zijn.
Zijt Gij nog gezond, mannetje? studeert ge braaf?!?!
nu! dat is wel!

Ecce van Gogh!

de neus, vind ik, is frappant - de pruik heeft ook veel gelijkenis - vind Gij het ook niet, Frans? - nu trek zoo geen gezigt! Ik weet wel, dat gij mij om een ander afbeeldzel gevraagd hebt: maar alles niet te gelijk! dit is nu zoo veel als het fundament. het gewigtigste is gedaan; het andere zal wel volgen.

‘Bij de burgers’ is Zelandus ‘zeer gezien’, naar hij Woensdag 12 Maart aan zijn meisje meldt,³⁾

't geen weinig studenten gebeurd. men groet mij overal met de grootste tekenen van agting. onlangs was hier een aanzienelijk gezelschap, waarop men de gezondheid van Zeelandus dronk. - zoo ik altijd uitging, zou ik schier eenen avond in de week op mijn kamer zijn. Er zijn hier vooral 2 heeren uit de regeering die veel met mij ophebben⁴⁾. Laatst

1) 5 Maart in zijn brief aan Mens, zie blz. 320.

2) moest (5 Mrt.).

3) Kopie Sonsb. blz. 330.

4) Hij bedoelt waarschijnlik Mr. Jan Hinlópen, gematigd Oranje-gezind, sinds 27 Nov. 1782 Lid der Vroedschap, 18 Dec. 1783 Sekretaris van het Gerecht; en T.A. de Joncheere (zie blz. 326 noot).

[p. 330]

ben ik bij den Baron C......op het slot verzogt¹⁾ - doch ik heb met een Bataafsch gezigt, bedankt. - wanneer krijg ik uw afbeeldzel? - -

en Zondag 16 Maart:²⁾

- Het 6^de stukje van mijn Vad. Gez. is op de pers. Gij zult er een vaers in vinden aan een Meisje!...‘aan mij?’ neen, Fransje, aan een ander meisje, dat hier woont. ‘wel zoo Bellami!’ Ja, Fransje, ik zal u nog meer zeggen: zij is de zuster van een mijner vrienden³⁾, is jong en schoon. Bij al het tedere van haar character heeft zij eene heldhaftigheid die mogelijk voor een meisje te groot is. - - zend mij toch uw afbeeldzel! -

Eind Maart verschijnt het 6^de Stukje der Vad. Gez.:

1.	Ter gedagtenisse van den gesneuvelden Jarry. - Febr. 1783. - (blz. 309).
2.	Aan de Utrechtsche Burgeren. - 6 of 7 Febr. 1783. - (blz. 312).
3.	Aan J^xxxxxx (rijmloos).
4.	De Jongelingen (rijmloos).

Neen! ik zing niet van uw oogen,
Die de stugheid zelfs verwinnen:
Neen! ik zing niet van uw wangen,
Die, gelijk de gloed des morgens⁺
Op een witte lelij, gloeïen:
Neen! ik zing niet van uw lippen,
Die, niet minder dan uw oogen,
't Allerstugste hart verwinnen,
Wen zij vrolijkschertsend spreken:
Neen! ik zing niet van uw lagchjes,
Die, gelijk na donkre dagen,⁺
't Zonlicht alles doet herleven:
Zoo de droefheid ook verbannen,
En de blijdschap doen herleven:
Neen! ik zing niet van de schoonheid,
Van de juistheid uwer leden:
Neen! ik zing, bevallig meisje!

1) Ik vermoed op Schonauwen bij Geerlach Theodorus Baron v.d. Capellen, neef van Joan Derck, als deze, Patriot.

2) Kopie Sonsb. blz. 330.

3) De 21 jarige Jaantje van Vloten? (Zie Br. v. Vloten ± 23 Julie 1783 en Aant 62).

+ morgens,

+ gelijk,

[p. 331]

 

Van uw hart!....uw hart, zoo edel,

 

Is den vaderlande ook heilig!

 

Ja! het klopt, bij 't vreeslijk klinken

 

Van der burg'ren oorlogswapens -

 

Ja! dan klopt uw hart veel grootscher!

 

Ja! dan voelt gij in uw aders

 

't Bloed der batavieren vloeïen!

 

Meisje! hij, die eens uw' boezem,

 

Door zijn liefde, zal verwinnen,

 

Draage een allerëdelst harte! -⁺

 

Die zij de eer der batavieren!

Deze kring, der vriendschap heilig,
Is den vaderlande ook heilig!⁺
Drinkend, straalt, uit aller oogen,
Wemelt, op een's ieders lippen,
Klopt, in ieders jongen boezem:
‘Voor 't vaderland!’⁺

Dat hij bevend nedervalle!
Hij, die onzen kring ontheiligt,
Die zijn' boezem niet voelt kloppen:
Voor 't vaderland!⁺

't Stervend blikje van onze oogen,
't Veegste zugtje op onze lippen,
En de laatste klop des harte -
Alles zij, mijn jonge vrienden,
Voor 't vaderland!⁺

Het Utrechtse Vrijkorps is intussen ijverig in de weer: tijd en plaats van oefening zijn vastgesteld (eerst op het z.g. ‘Bisschopshof’ in de stad, daarna op ‘het Sterrebosch, een ruim veldplein aan de Stads-cingels’), geregelde wachten worden ingedeeld, uniformen en vaandels aangeschaft. Opgewekt leeft Zelandus mee!

Ik heb zes nagten na den anderen op de wagt geweest - (schrijft hij Dinsdag 1 April aan Fransje²⁾, evenals 15 Mrt. aan Mens) - als ik bij den eenen officier ga, kan ik het den anderen niet weigeren. Zulke partijen brengen mij regt in mijn element. Ik heb met de Burgers

+ harte!

+ Vaderlande

+ Vaderland!

+ Vaderland!

+ Vaderland!

2) Kopie Sonsb. blz. 331.

[p. 332]

geëxerceerd - het vaers, dat ik aan hun gemaakt heb, voor hun opgezegd¹⁾. Ik verbeelde mij reeds aan het hoofd eener bende vaderlanders den vijand te keer te gaan. - groet Chloë²⁾ eens van mij. Denkt ge niet dat J^xxxxxx mijn Utregts meisje is? ja, Fransje, gij weet dat ik mijn best doe, om overal, waar ik kome, meisjes op te doen. Laatst heb ik schriklijk verliefd geweest op een jonge Baronnesse de freule van......een allerliefst meisje van een Jaar of 16. Ik was op het slot, bij haar Oom ten eeten³⁾; de gantsche hoogadelijke famille beviel mij weinig, uitgezonderd de jonge Baronnes. Zij heeft veel van u in haar karakter, en zou mij dat niet bevallen? de freule maakte mij verscheiden complimenten over de eer die zij had van Zeelandus te leeren kennen. enz. enz. Zo gij altemet hoort, dat een Utregts student met een freule doorgegaan is, dan moet gij - niet denken dat ik het ben. - - zend mij uw afbeeldzel, gij plaagt mij schrikkelijk. - - -

Begin April is Bellamy ziek. Zondag, de 6^de, op Fransjes 25^ste verjaardag, schrijft hij haar bij zijn ‘zegewenschen’:⁴⁾

- Ik ben half dood! nog nooit heb ik zoo een kiespijn gehad; 3 dagen en 3 nagten na den anderen heb ik volstrekt geen oog toegedaan. Ik had mij wel voor den kop willen schieten want de pijn was onlijdelijk. Ik ben geheel afgemat, en in dien korten tijd ijslijk mager geworden - - Ik ben geheel van mijn streek: ik heb zelfs een d^r.

en Maandag 7 April aan Mens, die hem voor ‘de Paaschvacantie verzogt’ heeft:⁵⁾

Waardste Vriend!

halfdood - meer daa halfdood ben ik thans! drie dagen en drie nagten heb ik volstrekt niet geslapen. de ondraaglijkste kiespijn, die ooit een zoon of een dogter - want de liefste meisjes hebben ook wel kiespijn - of een dogter van Adam, zeg ik gepijnigt heeft - heeft mij schier het besluit doen nemen om mij zelf voor den kop te schieten! - Ja! mijn vriend! ik heb schier dol geweest! nu is het iets beter, doch het is nog niet geheel over.
hoe vaart gij? wanneer komt gij hier heen? tot mijn leedwezen moet ik u zeggen, dat het concert niet voor in het najaar zal zijn: de Nijd doet veel: men heeft den Heer N. de noodige hulp geweigert: het spijt mij, doch in het najaar zal het zeker uitgevoerd worden.

1) Blz. 312.

2) Een vriendin van Fransje (zie blz. 82 en 83).

3) Op Schonauwen? zie blz. 330. v.d. Capp. van de Poll logeert er Julie 1783 bij zijn bezoek aan Utrecht (Brieven blz. 619). Colenbrander, Patriotten, dl. 2 blz. 215 noot 3.

4) Kopie Sonsb. blz. 368.

5) Brief 10 Maart (blz. 322). hs. Z.G.

[p. 333]

Gij hebt mij in de paaschvacantie bij u verzogt; ik zal u op zijn Bellami's zeggen, dat ik dit met vermaak aanneem. maar wanneer moet ik komen? aanstaande vrijdag of zaturdag begint de vacantie: schrijf mij toch ten eersten wanneer gij mij hebben wilt! maar! Hulk!....dit kan er immers niet door! dit is niet zoo als hij beloofd heeft! zult gij hem eens eventjes op zijn tabernakel komen? hoe vaart den Hengst, de Bruin en zijn vrouwtje? groet ze alle! groet Munnikhuizen¹⁾! ik heb te weinig lust en te veel pijn om thans meer te schrijven.

vaarwel! De Hemel zij met u!
Zult gij nu ten eersten schrijven aan uwen
Bellami.
den 7 April.

Begin. April gaat Jan Martinus van Vloten, de uitgever der Vad. Gez., voor enige dagen uit de stad, en schrijft in de week vóór Zondag 6 April, franco, met 2 ingesloten ‘te bezorgen brieven’ een kort zakenbriefje aan Bellamy over het 7^de Stukje der Vad. Gez. en het door van Cuylenburg getekende, door Iz. de Wit Jansz. in plaat gebrachte Vignetje voor ‘De Doggersbank’:²⁾

Zie daar Jacobus! twee brieven: weest zo goed die spoedig te bezorgen - wel hoe staat het met nr. 7? is dezelve al ter perse? Zit ge de Wit wel agter de vodde? de Doggersbank moet toch maar in dit Nommer komen! ik heb 't bijna een ieder belooft - of ik het hier ook wel heb Jongen! daar ik niet voor Zondag avond denk te vertrekken - - - ik moest u eens schrijven niet waar? wel nu hoe gereed ben ik daar toe, terwijl 't in mijn kraam te pas koomt - groet Carp, Rijk en vooral onzen Janes³⁾ - weest het zelve van mij gedaan - Jacobus!
ik ben u Jan Vriend

NB. daar dit papiertje geen geld waardig is wil ik U ten eenemaal schadeloos stellen vale!

De Paasvakantie begint Vrijdag 11 of Zaterdag 12 April. Uyttenhooven gaat naar Naarden, Carp en Rijk naar Amsterdam. Bellamy blijft alleen en wat ‘droefgeestig’ stelt hij zijn jonge vriend Van Vloten voor ‘eens te gaan rijden’. Zondag 13 April schrijft hij daarover aan Fransje, die in Goes logeert:⁴⁾

- wanneer zal ik uw afbeeldsel hebben? weten de menschen in ter Goes dat ik uw minnaar ben? of weten zij niet dat er een schepsel is,

1) Anthony Ernst M., boekverkoper-uitgever, zwager van Mens (zie blz. 301, noot 1).

2) hs. Z.G. Zie blz. 317.

3) Uyttenhooven.

4) Kopie Sonsb. blz. 369.

[p. 334]

dat zich Zelandus noemt? Behalven u - brengt die naam mij het meeste genoegen aan: het is thans vacantie. al mijn vrienden zijn vertrokken. dat maakte mij wat droefgeestig: ik sloeg aan mijn' vriend van Vlooten voor, om eens te gaan rijden; wij namen een fargon, en toen wij buiten de poort kwamen, wisten wij nog niet waar wij aan zouden gaan. eindelijk viel hem in, dat op een dorp een uur of 4 van Utregt, een goede vriend van hem woonde, de Secretaris van het dorp. De man bevalt mij niet te breed, doch hij heeft een allerliefste vrouw. ‘Dat is Zelandus, Juffrouw!’ Zelandus! zeide de vrouw. Zelandus! zeide de man. Het is ons veel eer een dichter te leeren kennen, die.........Ik durf niet schrijven, Fransje wat zij zeiden. - Zoo op het oogenblik krijg ik een proef van N^o 7 van mijne Gezangen¹⁾, de drukker wagt er naar, hier zal een fraai vignetje in komen. -

Na Pasen (dus na 21 April) gaat Bellamy, voor een week of ten hoogste 10 dagen, naar Mens in Amsterdam. Nog vóór zijn vertrek ontvangt hij een, Donderdag 17 April gedagtekende, brief van Ds. Gerardus Kuipers te Vlissingen:²⁾

Hoor, B! - gij moet wel, tot in de kleinste holligheid, van uw hart toe, goed zijn, dat gij aan iemand, die u schreef op een toon, welke hem tegen over u, niet voegde, zoo vriendelijk antwoord, en hem nog vaersjes zend. Had het geen schijn als hield ik mij voor een gewichtig personaadje, ik zou u zeggen, dat gij daardoor op den Thermometer mijner agting, vrij wat graden gerezen zijt. - maar wien kan dat verschelen? -
Gij heeren dichters zijt intusschen moeilijk te overtuigen - gij schildert u steeds eene schoone Natuur - gij schept u een waereld - en naar de fantaisien richt gij uwe gedragingen. Over u te zugten, is dan alles wat mij overblijft. Dicht en zingt dus voord, maar wagt u voor heeschheid.
Dank voor n^o 6. - de 2 eerste behagen mij zeer; - de 2 laatste minder³⁾ - doch ik ben maar een Prosaïsch mensch - mogelijk is mijn oordeel juist de antipode van dat uwer kunstvrienden - dat zij zoo.
De aanstaande Bruidegom⁴⁾ vlast op een dicht - dat kunt gij hem niet weigeren - Ik wantrouw dat gij er hem een maken zult, dat zoo goed zij, als op zijn broeder den apotheker⁵⁾ - dat was regt fraai! - Zo gij 't doet, moet het rijmen - rijmloos is voor de minste ooren welluidend - en het moet ernstig zijn dan kan ik het genoegen genieten het te prijzen.

1) Op Zondagmorgen?

2) Kopie Sonb. blz. 277.

3) De 2 rijmloze: ‘Aan J^xxxxxx’ en ‘De Jongelingen’ (blz. 330, 331).

4) Abraham Boone.

5) Piet Boone. Dit gedrukte bruiloftsvers (1781) vermeldt Dyserinck (Ter Naged. van J.B. blz. 53) als verloren gegaan.

[p. 335]

Uwe Philis vaart wel. na haar verlangt misschien niemand meer u hier te zien, dan ik. Ik zie u reeds hier - ik hoor de Vlissingers al zeggen: wel 't is zonde! ziet B. eens! - nu lijkent hij eerst regt een student in de theologie. nu heeft hij, gelijk voorleden Jaar, geen engelschen kaalkop¹⁾, en een kapershoed op - wat is hij deftig! - dat zal een baas van een dominé worden!
vaarwel jongetie! - Ik beef als ik denk, aan hoeveel gevaar ik zou bloodstaan, zo ik uwe vermogens had, in uwen stand was, en dat in onze tijden! -

Kuipers.
17 April, 1783.

Eind April verschijnt het 7^de Stukje der Vad. Gez. met 3 verzen:

1.	De Doggersbank. - Najaar 1782 of Jan. Febr. 1783. - (blz. 314).
2.	De Patriot. - 28 Julie 1782. - (blz. 211).
3.	Aan een Verrader des Vaderlands. - begin Okt. 1782. - (blz. 240).

Twee door ‘de Post’ al bekend geworden verzen moet hij voor dit Stukje herdrukken: het begint Zelandus blijkbaar moeielik te vallen steeds nieuwe stof te vinden! ‘De hemel weet, hoe het met mijn 4 of 5 nommers vaderl. gez. nog af zal loopen’, heeft hij 15 Maart al geklaagd tegen zijn vriend Mens.

Met vakantie in Amsterdam kan hij nu mondelinge ‘beschikking’ maken over het ‘plaatje’ van Hulk voor den ‘tytel’ der Vad. Gez. Hij hoort er ook van Lambrecht van der Woordt, die intussen geslaagd is met een ‘comptoir’, dat Piet Nortier²⁾ het heeft verraden dat Fransje door Perkois werd geschilderd...‘welke reden heeft hij daarvoor’, vraagt hij Fransje Maandag 28 April, als hij haar meteen meldt³⁾ dat hij haar ‘broeder’, Gosardus Udemans, Neeltjes man, in Amsterdam ‘gerencontreerd en, in stede van verwijtingen, vriendelijk uitgeleide heeft gedaan tot Rotterdam’,...om zijn brief te eindigen met hetzelfde ongeduldige: ‘Ja zeker, liefste! moet gij mij uw afbeeldzel ten eersten zenden’. Zaterdag 3 Mei, weer in Utrecht terug, ontvangt Bellamy eindelik het zo vurig verlangde ‘pourtrait’, dat, tot zijn teleurstelling ‘gecraïonneerd’, niet, zoals hij verwacht, geschilderd is. Abraham Boone heeft het hem gestuurd, zorgvuldig in papieren

1) Engelse mode van haardracht (Hartog, Spect. Geschr. (1^ste druk) blz. 187) ‘Fransche Kaalkoppen’, ibidem blz. 99.

2) Zie Aant. 37, blz. 271 en 317.

3) Kopie Sonsb. blz. 369.

[p. 336]

gewikkeld, en in een kistje verpakt. Bellamy vindt het portret slecht, en is woedend op de tekenaar! Toch lucht hij zijn verontwaardiging niet dadelik: Zondag 4 Mei krijgt hij bezoek van ‘Vlissingers, die in Schoonhoven gelogeert zijn’; in een plotselinge gril rijdt hij met ze mee naar Schoonhoven, waar hij 3 dagen blijft, zonder dat iemand in Utrecht weet, waar hij is. Teruggekeerd, schrijft hij Woensdag 7 Mei aan Fransje en aan Abraham Boone. Aan Fransje:¹⁾

Ja, Liefste! - ik heb uw afbeeldzel ontfangen!....lieve hemel!! is dat uw afbeeldzel? - zijn dat uw lieve zagte oogen? - is dat uw bevallige mond? - is dat uw kin, die ik zoo dikwijls met verrukking gekust heb? Zijt gij dat mijn meisje? - Laat den schilder nimmer zijne onheilige handen aan de tekenpen slaan! - en hebt gij waarlijk menschen gevonden, die zeiden dat het gelijkend was? waarlijk, Fransje, gij moet zeer nederig zijn, dat gij zulk een ongelijk geduldig aanhoort! dat die onechte zoon der hemelsche schilderkunst nimmer onder mijn oog kome!......is dat het afbeeldzel van mijn meisje? Gij hebt mij verzogt om het op mijn kamer te hangen - ik zal het ook niet doen! - waaragtig niet! men zou wel schielijk zeer onaangenaame aanmerkingen op mijnen smaak maken! - Indien ik dat ding, dat voor uw beeld moet doorgaan, ergens gezien had, zonder er iets van te weeten, en men had mij gevraagd, of ik het origineel kende, - ik had met de grootste waarheid neen! geandwoord. Ik durf mij vleijen dat mijn oog anders fijn genoeg is, om zelfs maar een zweem van overeenkomst te kunnen waarnemen - er is hier een meisje, dat ik gaarn zie, omdat zij heel veel in haar gelaat van u heeft - meer dan uw afbeeldzel! verleden Zaturdag morgen ontfing ik het - met een soort van verrukking brak ik het kistje op - ontwikkelde het pourtrait uit de papieren - en - zag! hemel! zeide ik eerst heel bedaard, is dit Fransje? maar mijn bedaardheid veranderde wel schielijk in woede - weinig scheelde het, of ik smeet het ding tegen den grond aan. - mijn eigenliefde was gekwetst. gij waart in mijn oog vernederd! -
doch het is nu zoo!
maar, F., hebt gij dan niet kunnen zien, of hij schilderde of craïonneerde? toen hij reeds begonnen was, schreeft gij mij nog, dat gij zoudt geschilderd worden. - Hoe is het mogelijk, dat gij erbij waa(r)t, toen dat ding gemaakt is? zo ik schilderen kon, wil ik u, zonder u te zien, beter tekenen. - Het eenige daar eenige gelijkheid in is is uw voorhoofd. en welk een geraamte is die arm, en die hand die het papier vasthoud! de andere is iets beter, doch mijn geheugen is sterk genoeg

1) Kopie Sonsb. blz. 370.

[p. 337]

om mij te verzekeren dat het origineel verre tekort gedaan is! ik zal nu niet zeggen, dat het afbeeldzel wel 20 Jaren ouder voorkomen heeft, dan gij. Ik kon het gerust voor mijn moeder laten doorgaan.

Ook uit hij zijn woede in een ‘hekelige ode’, die aan de Vad. Lett. gezonden, daarin echter niet wordt opgenomen¹⁾.

Niet de zuster der Dichtkunst,

De stomme Dichtkunst,

Heeft uwe vingers bestierdt,

Toen gij mijn Fillis woudt maalen!

Nijdige Wangunst verduisterde u de oogen!
't Noodlot mij grimmig - mijn' Fillis zoo grimmig,

Schudde u de spieren!

Toen hebt gij uw schande, in 't beeld van mijn Fillis,

Rampzalig voltooid! -

Zijn dit nu die wangen, die jeugdige wangen?
Zijn dit nu die lippen, die lagchende lippen?
Zijn dit nu die oogen, die schitterende oogen?
Is dit nu mijn Fillis?...

Vernederend denkbeeld! -

Waaröm, mijn oogen, schiet gij geen bliksems,
Als bliksems des hemels, om 't beeld te verteeren?
Is dit nu mijn Fillis?...

Verägting en woede

Sling'ren en teist'ren misleide verwagting!
Schooner, getrouwer, maalt mij verbeelding,
't Beeld van mijn Fillis! -

Rampzalige schilder!...

Dat nimmer een minnaar,

Het beeld van zijn meisje, u verge te maalen!
Dan worde u het licht, in 't ooge, verdonkerd!
Dan rukke u een beving 't penseel uit de handen!
Dan doe u Natuur, in spijt van het Noodlot,
Heur hevigste, grimmigste, wrake gevoelen!
Gij hebt de Natuur, in 't beeld van mijn Fillis,

Te snood gelasterd!

1) Brief van Mens (blz. 351). Dit vers is opgenomen in het 1^ste Stukje der Proeven (voorjaar 1784); door v. Alphen geprezen, zie brief 15 Febr. 1785 aan de Poët. Spect. Er is ook 'n hs. Z.G. Tekst volgens de Proeven.

[p. 338]

 

Een rimp'lig, oud, afgrijslijk wijf,

 

Zij 't haatlijk voorwerp uwer kunst!

 

Of - zoo dit nog te schoon mogt zijn -

 

Maal dan - een helsche Razernij!

Abraham Boone bedankt hij tegelijker tijd ‘voor de moeite’ hem ‘het pourtrait’ van zijn meisje ‘te bezorgen’¹⁾ -

- - ik heb het ontvangen. het kistje zal ik zoo spoedig mogelijk te rug zenden. Ik wensch u geluk met uw nad'rend huwelijk. gij moet mij eens schrijven wanneer het beginnen zal. dat ik in zoo lang aan u niet geschreven heb komt niet uit kleinagting voor u - of om dat ik uw vriend niet ben - neen Jongetje! wat zal ik zeggen? ik kan het niet ontkennen, daar loopt zoo een weinigtje nalaatigheid onder! Vergeef het mij Boone! - ik verzeker u, dat ik uw Vriend ben! moet men dan juist ook altijd schrijven?
Ja! nu nog een woord van Nortier! ik kan van daag niet aan hem schrijven; want ik zal werk hebben dat ik dezen afkrijg. - gelooft gij, in ernst dat ik mij aan de praat van menschen stoor - en wel in dit geval? - ik weet nergens af! geloof mij Abraham! ik heb niets tegen Nortier en eerlang zal ik aan hem schrijven! - zeg hem dit, en doe hem de groetenis van mij!²⁾
Groet uw beminde! zult gij mijn moeder ook eens groeten?
Vaarwel! gij zult schielijk schrijven aan uwen
Bellami!
den 7 meij.

Na zijn vertrek uit Amsterdam heeft Bellamy zijn vriend Mens nog niets van zich laten horen: hij had het te druk met de ‘Vlissingers in Schoonhoven’, en met Fransjes ‘pourtrait’. Vrijdag 9 Mei schrijft hij eindelik aan Mens³⁾, met ingesloten brief aan Mens' zuster, Juffrouw de Bruyn⁴⁾.

Ja! daar kom ik eindelijk aanrijden! mogelijk dagt gij dat ik reeds dood was - of kiespijn had - of mij in slaap gestudeerd had: - maar neen! ik heb weder uit de stad geweest! Laatstleden Zondag ben ik er uitgegaan - en eergisteren te huis gekomen. waar zijt gij dan geweest? te Schoonhoven! Ja! er kwamen Vlissingers, die te Schoonhoven gelogeert zijn, in Utrecht; na dat ik eenigen tijd met hen gewandelt had, bragt ik hen aan het rijtuig. - durft gij wel meerijden naar Schoonhoven Bellami? zeiden zij al lagchende. wel ja!

1) hs. Z.G.

2) Over Adriaan N. (blz. 318) of Piet N. (blz. 335)?

3) hs. Z.G.

4) Zie blz. 291.

[p. 339]

zeide ik! en met een was ik op het rijtuig. Geen mensch wist waar ik gebleven was - of ik in den hemel opgenomen - dan of ik ter helle gedaalt was. - Zij wilden er mij de gansche week houden - doch, dit durfde ik niet wagen. - hoe vaart gij? ik ben thans vrij wel. nogmaals dank ik u zeer voor de vriendschap, die gij mij betoond hebt. - de eerste uuren, na dat ik u verlaten had, waaren mij zeer onäangenaam. - 't was mij even eens of ik altijd bij u moest blijven. Zoo lang als ik uw zuster nog bij mij had¹⁾, was ik nog al vrij vrolijk - maar dit duurde niet lang - zij scheide van mij af - en toen was het mij, of ik eenig, in een wildernis, was!
Dan ik ben Philosooph genoeg, om te begrijpen, dat onze waereld, zonder verändering, geen waereld zijn zou. - en ik behoor ook tot die waereld! - hoe gaarn ik bij u - bij uw broeders - en vooräl - neem mij dit niet kwalijk, ik ben Bellami - en vooral bij uw Zuster ben - ik begrijp hoe noodzaaklijk het is den wil aan de rede te onderwerpen. -
wanneer zult gij toch mijn goed zenden - moet ik in noodzaaklijkheid komen, van u zoo wat aftekloppen? - denkt gij wel aan Hulk? wat ik u bidden mag, rijdt hem zoo eens na! nu schrijf ik niet meer - de Dragonders excerceeren - en dit kunnen zij niet, zonder mij. Zult gij den Hengst eens groeten - den ingeslotenen aan uw Zuster bezorgen - en gelooven dat ik ben

waardste vriend!
geheel de uwe - -
den 9 meij

Dinsdag 13 Mei stuurt Mens het ‘goed’, daar Bellamy om vraagt: enige in een mandje (met wat kleren?) verpakte boeken, waaronder de ‘begunstigde duytzers’. Mens, die sinds Najaar 1782 steeds hoopt iets van Bellamy te mogen uitgeven, schijnt nu weer tijdens zijn bezoek in Amsterdam hem te hebben overreed, iets uit het Duits te vertalen. Maar als Bellamy, wat Mens daarvoor geschikt acht, heeft ontvangen en ingezien, schrijft hij, dat het toch niet zal gaan: ‘het vertaalen is in het geheel mijn zaak niet’.

Mens schrijft:²⁾

Onder in dat mandje liggen de matroozen met de plattegronde enz. van uw geboorte stad VLISSINGEN; dan komen die foliantjes - en dan uw begunstigde duytzers - Eindelijk den door schrandere Bonnet zijn Navorsingen en dan noch mijn Vriend Jeruzalem - Bonnet zijn beschouwingen - zullen wel op Een andere tijd komen. het Exempl.

1) Gedeeltelik met hem meegereisd?

2) hs. Z.G.

[p. 340]

dat ik heb is defect. tusschen beiden zwerft Karel en Sophie¹⁾ met Een latijns ding, hoet hiet weet ik niet, en dan Een Warkje dat bij mij van de Pers is gekomen Een Predigt. zijnde dezen drie stukken Prezente voor Zelandus! dat je weer uit de stadt geweest bent verwondert mij niet en dat gij zo gaauw geresolveert waart, dat kon niet anders, zou Bellami, Bellami blijven - en dat zal hij blijven - dat kan niet anders - maar of Bellami met zulk Een aanleg van Ziel en Lichaam - Predicant kan worden - zo als de menschen doorgaans Een Predicant willen hebben. - dat geloof ik niet. - ik voor mij denk er anders over, dat weet je. Sommige menschen zouden zeggen hoe kan iemand Studeeren en dus Predicant worden - (even of Studeeren en Domine worden onafscheidelijk aan Elkander verbonden waaren) die dan hier na toe rijd dan daar, dan Vaderlandsche Zangen zingt en dan loopt om de Exercietje te zien - de menschen begrijpen maar niet hoe makkelijk het is om Preeken te maken voor iemand die Eenig Genie heeft: en andere Schepsels moeste nooit Preeken - je moet Echter niet denken dat ik uw Studeeren zou afraden. neen jongetje, Aanwas van Kennis is in wat staate van 't leven voor de Mensch nuttig en aangenaam, maar het valt d(en) Eene mensch gemakkelijker als den andere om dezelve te verkrijgen - doch ik zou hier nog zo veel wartaal over kunne schrijven, maar ik heb geen tijd meer - de Vriendschap die je bij mij genooten hebt is tot je dienst dat weet je. ook weet gij dat je in 't vervolg welkom zijt.
ik heb dat mandje wat groot genoomen zie ik, maar hij is goed voor leege vlessen, hout, turf & & & -

adieu - - uw vriend
A Mens Janzn
13 Mey 1783
ik wacht spoedig een Brief.

En Bellamy antwoordt:²⁾

Wel zoo! denkt gij dat het vertaalen zoo maar van de boomen te schudden is? - - - - en dat nog wel vaerzen? - - - - een ding zonder eenige poezij! - en dat in dezelfde maat - dezelfde Lengte - dezelfde gedagten!....
- hoor vriend! het vertaalen is in het geheel mijn zaak niet: ik heb het zoo wel eens, voor de grap, willen doen - maar het mislukte

1) Smallegange, Chronijk van Zeeland. Prof. Bonnet, Aant. 60. Van Jeruzalem (1709-89) kan bedoeld zijn: Verzameling van Leerredenen, uit het Hoogd. van den abt J.F.W. Jeruzalem, vertaald door Balthasar Carull (Amst. Wed. Pieter Spriet en Zoon 1779) 2 dln. of: Verhandelingen over de voornaamste waarheden van den godsdienst...vert. door Balthasar Carull (Amst. Pieter Spriet en Zoon 1783). De Physionomie, of Karel en Sophia, Tooneelspel naar het Hoogd. van C.F. Bretzner (Amst. P. den Hengst en A. Mens Jz. 1780); zie Menne, Der Einflusz d. deutschen Lit. auf d. niederl., dl. 1 blz. 69. Het wordt besproken Alg. Vad. Lett. (1781), blz. 428.

2) hs. Z.G.

[p. 341]

mij altijd. ik heb 'er eenigen geknoeid, en het beste, dunkt mij, is dit:

Verhef en roem den grootsten held,
Vorst Jezus, die het forsch geweld
des fellen doods verbroken heeft
die ons een eeuwig leven geeft! -
den Vader der barmhartigheid
Zij roem en dank in eeuwigheid!

Amen!

he!?!? dat is trant van vertaalen! - nooit zoo vertoond!
maar Hulk! - dat kan 'er niet door! zeg hem eens, dat ik over zal komen om hem op zijn lichaam te komen, dat hij 'er gevoel van zal hebben. - in ernst! wanneer krijg ik de teekening?
het goed heb ik ontvangen - maar behalven 't geen gij zelf zegt vergeeten te hebben, hebt gij ook de gezangen mijner Jeugd vergeeten - zendt mij die toch! die beginnen meer aftrek te krijgen hoor ik: - hier althans. -
groet uw Zuster de Bruin hartelijk van mij, als ook haar man. - groet den Hengst. - groet den doctor¹⁾ - hoe hiet hij ook? groet zijn Juffrouw - hoe is haar naam ook? - groet alle mijne kennissen - en wees hartelijk gegroet
van uwen Bellami
heeft uw Zuster N^o 7 al?

Half Mei aan Fransje:²⁾

De tijd nadert dat ik tot u zal overkomen. Hoezeer verlang ik, Ik heb een' brief van uw broeder³⁾, doch welk een koelheid!....Hebt gij n^o 7 reeds? Voor eenigen tijd is er een Engelsch proponent te Vlissingen geweest, om te preken⁴⁾: hebt gij hem niet gezien? ‘Ik heb uw meisje gezien’, zeide hij tegen mij. ‘mijn meisje?’ ‘ja! ja! ik ging met een heer⁵⁾ haar huis voorbij; zie daar, zeide hij, dat is de beminde van B.’ het is in Vlissingen dus genoeg bekend.

17 Mei is Abraham Boone, op ‘de kleine markt te Vlissingen’, ondertrouwd met Levina Schansman, ‘jonge dochter van Sluijs in Vlaanderen’⁶⁾, en Bellamy begint aan het beloofde huweliksvers, dat 2 Junie nog niet af is - ‘Zeg aan Bone, dat ik een gedicht op zijn huwelijk begonnen heb’, schrijft hij aan Fransje⁷⁾, ‘maar dat ik vrees dat het niet gereed zal kunnen zijn’ - het is ook inderdaad niet voltooid. 't Moet ‘ernstig’ wezen, en, vooral op rijm,

1) Dr. Casparus Rensing? zie Br. 8 April 1785.

2) Kopie Sonsb. blz. 371.

3) Gosardus Udemans.

4) James Low, 20 Mei in Vlissingen beroepen, doet er 19 Okt. zijn intree. Zie blz. 331-304.

5) Lambrechtsen?

6) Meded. Arch. Vliss. Is zij Res.? (blz. 225).

7) Kopie Sonsb. blz. 332.

[p. 342]

neeft Ds. Kuipers hem 17 April geschreven...‘rijmloos is voor de minste ooren welluidend!’ De dichter begint goedmoedig en naar den eis met rijmende Alexandrijnen¹⁾. Eerst, om op dreef te komen, een losse, luimige aanloop over kwellende ‘kiespijn’, die alle dichtvuur dooft, maar, als het dan ernstig moet gaan worden over het ‘heilrijk echtverbond’, breekt hij plotseling af, en Abraham Boone moet het maar stellen zonder bruiloftsvers!

Abraham is teleurgesteld, en Zaterdag 14 Junie schrijft hem Bellamy:²⁾

Ja vriend! het is zoo als gij zegt - ik moest een vaers op uw huwelijk gemaakt hebben - maar - zult gij nu minder gelukkig zijn - minder vermaak hebben? - dit denk ik niet! Zoo gij alles weet wat mij verhindert heeft dan zult gij mij zekerlijk verschoonen. - ik zal u alles vertellen als ik bij u ben. eerlang kom ik - de juiste dag kan ik nog niet bepaalen.
Gij zijt dan getrouwd! Geluk mijn vriend! de hemel geve u een hart, om al het genoegen - de vreugde - den wellust - aan eenen goeden Echt verknogt, te kunnen smaaken! leef gelukkig mijn vriend! - zelfs uit die kleene onaangenaamheden, die den besten gelukstand vergezellen, moete uw geluk voordvloeïen!
of het gelukkigste - of het ongelukkigste Leven, is het huwelijk: - reeds kunt gij het gevoelen! aan de zijde van eene beminlijke Echtgenoote den weg naar de eeuwigheid te bewandelen - welk een geluk! aan de zijde van eene kwaadaartige - valsche - ontrouwe - onkuissche gade - door de woestenijen dezer waereld omtezwerven - welk een ongeluk!
Leef gelukkig mijn vriend! - uw Echtgenoote zij u alles! - Leef gelukkig! uw Ega vinde in u alleen haar geluk! -
De hemel bekroone uwen Echt met kinderen, die uwe vreugde - en het geluk der maatschappije vergrooten!
nog iets - uit den mond van Bellami neemt gij niet ligt iets kwalijk - vergeet niet dat uwe Echtgenoote een vrouw is! - dat wil zeggen, dat gij kleene zwakheden bij haar zult vinden, die aan ons geslagt vreemd zijn: - wij hebben de onze - en de vrouwen de haare: op eene liefdevolle - verstandige wijze die te verheelen - te bedekken - dit vermeerdert ons geluk! - nog eens, mijn vriend! wees, met uwe beminde eeuwig gelukkig!
dit is de wensch van uwen
Bellami.
den 14 Junij.
NB! groet mijn moeder!

1) Fragment hs. Z.G.

2) hs. Z.G.

[p. 343]

Deze Zaterdag 14 Junie, als Zelandus zo kalm aan Boone schrijft, is voor de Utrechtse patriotten een feestdag: de Vroedschap bekrachtigt ‘Pro Patria et Libertate’ als Utrechts ‘Genootschap voor Wapenhandel’ door het benoemen van een Burgerkrijgsraad, die een ‘algemeene Ordonnantie voor de Schutterij’ zal ontwerpen¹⁾. De 25-jarige, vurig-patriottiese ‘Doctor in Philosophia et Artibus Liberalibus’ Pieter Philip Jurriaan Ondaatje²⁾, vaandrig van de ‘Compagnie de Zwarte Knegten’, houdt een ‘aanspraak’, waarna

Dr. P.Ph.J. Quint Ondaatje.

de dichter Ultrajectinus, d.i. ‘de Vrijheidlievende Burger in de Compagnie de Handvoetboog J. de Waal’, met een geestdriftig vers Ondaatje huldigt³⁾. Bellamy, die Ondaatje al kent⁴⁾, is hem in deze dagen ongetwijfeld nader gekomen, en de vurige Ceylonees met zijn ‘animated countenance, full dark eye, black silken locks and deeply embrowned complexion’ moet Zelandus' levendige verbeelding hebben geprikkeld, moet op zijn licht ontvlamde geest een betovering hebben geoefend, die bij dieper levensovertuiging, bij verscherpte levensblik, allengs zou zijn geweken. Een ‘hartvriend’, als Kleyn en Uyttenhooven hem zijn, als Hinlópen en Rau hem zullen worden, is Ondaatje zeker nooit geweest: daartoe moet, bij alle patriottiese geestdrift, de ‘zielsovereenstemming’ hebben ontbroken. Want al is Bellamy ‘zeer genaakbaar voor allen, die hem (willen) ontmoeten, en (al vat) hij ligtelijk vriendschappelijke gevoelens op voor iemand, die hem wèl’ voorkomt - ‘hartvrienden, vrienden en bekenden’⁵⁾ weet hij heel nauwkeurig te onderscheiden. Onder de

1) Zie blz. 312.

2) Quint, de geslachtsnaam zijner Moeder, neemt hij eerst in 1794 aan. Zie Aant. 59.

3) hs. Z.G. Over J. de Waal als Ultrajectinus, zie Aant. 62.

4) Zie Brief van Carp blz. 295.

5) Recensent ook der Recensenten dl. 4 blz. 263.

[p. 344]

‘troepen studenten’, die zijn kamer vaak komen ‘opmarscheren’¹⁾, zijn veel ‘goede jongens zonder merkelijke zielsgaven, aardige praters of pootige gasten’, die hij ‘om natuurlijke rondheid of physieke sterkte wel lijden’ mag, zonder ze nog te rekenen tot de ‘bekenden’, met wie hij ‘om eenige verdienste van verstand of hart’ graag omgaat. Met ‘vrienden’ alleen wil hij ‘werken, als genie zich meten’; voor de ‘verstandelijke en zedelijke waarde’ van zijn enkele ‘hartvrienden’ buigt hij het fiere hoofd, voor hen opent hij zijn hart.

De vriendschap voor Ondaatje schijnt een Zelandusroes: in een geestdriftig besluit, om als patriotten samen te werken, zullen ze, als Zelandus na de grote vakantie in Utrecht terugkomt, ook gaan samenwonen.

Aanstaanden dingsdag of woensdag kom ik af naar Zeeland - (heet het Dingsdag 17 Junie verheugd aan Fransje)²⁾ - Hoe verlang ik! Vliegt schielijk voorbij, gij dagen, die mij van mijn Meisje terug houdt! -

Omstreeks 24 Junie is onze vriend in Amsterdam; met Mens vertrekt hij naar den Haag, waar hij kennis maakt met de Uitgever C. Plaat. In den Haag is het ‘Jaarmarkt’, kermis, en ‘aan 't Buytenhof’ staat een tent, waar kamelen zijn te zien. Heel toevallig nu komen onze drie vrienden daar binnen tegelijk met de ‘vorstelijke Familje’. Allen groeten eerbiedig - maar Zelandus, opvallend onverschillig zodat de Prins het wel moet merken, houdt de hoed op het hoofd, ‘denkende dat het den Bataaf immer vrij stond zich te dekken, wen het hem goed dagt’. Tot grote voldoening van de Haagse patriotten maakt de Stadhouder aldus kennis met ‘Bellamy Zeelandus!’³⁾

Zondag 29 Junie zijn Mens en Bellamy samen in Rotterdam en ‘vernachten’ er in een ‘ellendig Logement’. Maandag brengt Mens zijn vriend naar de ‘Spaansche Kaay daar de middelburger afvaart’ en ‘marscheert’ vervolgens ‘na het nieuwe werk eve buyten Rotterdam’, naar zijn ‘Broeder’ Ds. F(rans) Munnikhuysen⁴⁾ die de vrienden ‘Sondaags’ heeft verwacht. ‘Omtrent veertien dagen’ blijft Mens bij zijn zwager logeren.

Bellamy zal intussen Woensdag 2 Julie in Vlissingen voet aan wal hebben gezet. Spoedig ontvangt hij hier een pakje boeken uit

1) Gedenkz. blz. 146.

2) Kopie Sonsb. blz. 332.

3) Ibidem blz. 189.

4) Mens' eerste vrouw was Sara M. (zie blz. 289).

[p. 345]

den Haag, Vrijdag 4 Julie hem gezonden door zijn nieuwe vriend, de boekverkoper-uitgever C. Plaat - aan wie hij een (patriotties?) ‘dichtstukje’ heeft ‘gelaten’, dat ‘ongemeen wel smaakt’. Plaat meldt hem verontwaardigd, dat Schout en Burgemeesteren van 's Gravenhage Maandag 30 Junie niet alleen de Oranjegezinde, in den Haag uitgegeven ‘Post naar den Nederrijn’¹⁾ hebben verboden, maar ook het verkopen van de Patriottiese, in Utrecht uitgegeven ‘Post van den Nederrijn’ - ‘mogelijk wel’, zegt Mens²⁾, ‘omdat zeker schrijver daar van, met zijn fiere houding, stroef gelaat zijn H(oogheid) heef doen schrikken’. In nader besluit volgt Woensdag 2 Julie: ‘dat voortaan geen naamlooze geschriften hoegenaamd binnen de jurisdictie van 's Gravenhage mogen worden verkocht’³⁾. Tegen deze krasse maatregel, die de Haagse boekverkopers gevoelig treft, wil Plaat de ‘confraters’ samenroepen, zoals hij 4 Julie aan Bellamy schrijft:⁴⁾

Mijn Heer

Volgens afspraak hebbe de Eere UED. hier nevens te zenden Eenige Exempl. op ord(inair) en Best p(apier) als mede 1 Exempl. van de Hist. des Revolutions⁵⁾. Danke UED. voor de vriendschap mij beweezen met 't Dichtstukje mij al te laaten, 't smaakt hier ongemeen wel.
Maandag is de Post van den N.R. zowel als deszelvs tegenstander, van nu af tot in Eeuwigheid verbooden, met order om alles, wat wij er van hadden overtegeven, aan welke ordre eenige met zeer veel Blijdschap geobedieert hebben. dog anderen, waar onder mijn Persoon ook behoort, zijn in dit stuk ongehoorzaam geweest.
Woensdag. Resol. van Burgemeesteren interdiceerende 't verkoopen van alle Naamelooze Schriften hoegenaamt. en deeze Resolutie aan alle Gildebroeders ten Lectuure toegezonden op dat niemand Ignorantie zoude kunnen pretendeeren.
Wat dunkt Uw Vriend, van den ijver van onzen Bailluw, den Hoog Ed. Hooggeb. Heere Baron van Der Does, Heere van beide de Noordwijken, beschreeven in de Ridderschap enz. enz. mitsgader verd G. tlikker van onzen Teergeliefden⁶⁾. verdiend 's mans naam niet vereeuwigt te worden? -

1) Zie blz. 182 en Aant. 54.

2) Br. van 1 Aug. (blz. 351).

3) Sautyn Kluit, Bijdr. Vad. Gesch. en Oudheidk. N.R. dl. 10 blz. 339 vgg.

4) hs. Z.G.

5) Hist. des Revolutions, arrivées dans le Gouvernement, les loix et l'esprit humain, après la Conversion de Constantin jusqu'à la Chute de l'Empire d'Occident ('s Hage, C. Plaat). Besproken Alg. Bibl. 1784 blz. 414.

6) Spotnaam v.d. Stadhouder, zie blz. 272.

[p. 346]

't Stukje van le Francq wordt hier publiek verkogt, en geen wonder! 't behoort niet onder de Naamelooze geschriften¹⁾.
Ik hebbe 't eindelijk bij mijne Confraters: (die zo courageus zijn als de Schout en dienders dewelke Cartouche zouden vangen): zo verre gebragt dat er op morgen eene bijeenkomst van 't Gilde en alle de Gildebroeders zal Gehouden worden, om 't daar heen te dirigeeren, dat er een Request bij onze Magistraat en zo 't daar niet helpt, bij de Staaten van Holland gepresenteert zal worden²⁾ omme redres te verzoeken, want waarlijk zo doende zoude 't vorstelijk 's Gravenhage wel de zetel der Tiranny kunnen worden, 't welk God verhoede.
Als UWED. eens Lust, Tijd en Gelegenheid hebt om aan de beloften, wegens 't weekblad³⁾ te voldoen, zal zulks de Uitgeevers, en, zonder Twijffel, ook 't algemeen, zeer aangenaam zijn, dog hier mede bedoele ik niet UED. te overhaasten, maar alleen 't in geheugen te houden.
Na mij in UED. vriendschap aanbevoolen en van mijn vrouws en mijnentwegen hartelijk gegroet te hebben, ondertekene met de zuiverste hoog-achting
UEDDWDr
C. Plaat
Mijn Heer
's hage den 4 July 1783

Aan de Vaderl. Gezangen doet Zelandus in Vlissingen niets: ‘'t wil niet lukken’, schrijft hij aan zijn vriend van Vloten. Toch blijft deze 23 of 24 Julie om ‘Copij voor het 8^ste Stukje’ aanhouden. Het gaat de 23-jarige Jan Martinus van Vloten, die zich in 1779, 19 jaar oud, als uitgever in Utrecht heeft gevestigd (62) - gehuwd met een dochter van de Boekverkoper-Akademiedrukker ‘in de Lijnmarkt’ Abraham van Paddenburg - in zaken ‘hoe langer hoe meer tegen’: ook de uitgave der Vad. Gez., waarvan hij zich nog iets heeft beloofd, blijft slepen, en zal ten slotte een teleurstelling blijken. Was Zelandus Zaterdag 19 Julie maar in Utrecht geweest, toen Joan Derck van der Capellen van de Poll er Pieter 't Hoen en Ondaatje bezocht, en een oefening van ‘Pro Patria et Libertate’ bijwoonde! Had deze ‘Groote’ met een enkel woord Zelandus kunnen opwekken - uit ‘eerzugt’ zou hij zeker zijn voortgegaan.....

1) ‘Aan Pieter 't Hoen. De Advocaat en Boezemvriend van J. Le Francq van Berkhey, Verdedigende De Zeetriumph der Bataafsche Vrijheid en de Eere van Willem den Vijfde, Prince van Oranje en Nassau Erfstadhouder der Vereenigde Nederlanden enz. enz. enz. In Holland 1783’. Het was bekend dat Le Francq van Berkhey dit zelf had geschreven. Sautyn Kluit, ibidem blz. 341.

2) Dit ‘Request’ is aangeboden, waarop 28 Julie het verbod werd ingetrokken.

3) ?

[p. 347]

- - Gaat dan ook nu aan 't werk, Coos!¹⁾ - - Jawel hebt gij eene Anakreontische ziel,. daar ik gaarne de mijne voor zoude willen geeven, Uwe jongste (ten minste daar ik van weet) beviel mij weder zeer wel - foey Coos! wat hebt gij lang gewagt met schrijven! ik moest maar zo hevig melanchol(iek) niet geweest zijn, ik zoude U wel geschreeven hebben! - Ik ben nu wel weder gezond, maar anders, o Jongetje! gaat het mij hoe langer hoe meer tegen! 't word ondraagelijk!! Gepasseerde Zaturdag hebben de Leden van 't Exercitie-Genootschap alhier voor 't eerst gevuurt in de tegenwoordigh(eid) van den braaven en achtingsv(ollen) v.d. Capelle - die man heeft een recht lief en Edel voorkomen! en is (dat mij ook zeer beviel) allernedrigst gekleed!²⁾ - Met veel ongedult hebbe ik lang de Copij voor Nr. 8 te gemoet gezien, en inplaats dezelve te ontfangen, schrijft ge mij, even als in 't voorleden Jaar, dat het te Vlis(singen) niet lukken wil; 't Is waar, tot een goed vers word eenen gunstigen dag vereischt, gij moet daar toe in eenen goeden luim zijn, of 't is fout - - evenwel zult ge mij moeten toestemmen dat het U ook aan de wil ontbreekt en dat er niet ligt een gunstig tijdstip zal komen, zo lang ge U inbeeld dat Uwe ziel daar nu volstrekt ongeschikt toe is - 't Jammert mij zeer!!! Alle Boekverkopers, die ik aanzet er noch wat meer van te verkopen, antwoorden mij, dat zij daar nu geen, maar wel als 't compleet is, kans toe zien; daar ik vrees als dit zo lang aanloopt, dat men dan weinig meer om de Vaderl. Gez: zal denken. dezelve staan bij mij op te hoogen prijs dan er zo over te spreeken! maar ik doe zulks als Boekverkoper uit ondervinding; er moet bij de Boeken vigilantie zijn, of men kan er maar in 't geheel niet mee voort, al zijn dezelve inwendig ook noch zo volmaakt - ik zeg nochmaals: 't spijt mij bitter!!! want 't voordeel dat ik er mij in den beginne van voorstelde, merk ik dat eerst zoude moete komen bij 't verkopen van Compl. Exempl. en dit indien 't noch lang aanloopt, zoude mij ook al kunnen mislukken - ai zorgt daar dan voor! ik weet wel dat ge dit voor mij juist niet zult doen, dat mijne aanzetting niet genoegzaam is, u aan 't werk te doen gaan - waart gij hier dan deed ge het uit groote achting voor de Freule en Jaantje³⁾ wanneer ge hunne groote verlangens naar de volgende N^o vernam, of anders (indien ge hier waart) uit Eerzugt, als den Grooten v.d. Capelle U daar toe aangezet hadde - wel nu Coos! zoudt ge het in zulke gevallen kunnen doen - gaat dan ook nu aan 't werk! en maak er U maar eens van af! toe schielijk! - - - Gij zult zo ik hoop mij ook braaf geld meede

1) hs. Z.G.

2) Over de reis van v.d. C. en zijn bezoek aan Utrecht, zie: Brieven v.d. Cappelle (Werken Hist. Gen. Utr. N.R. 27) blz. 617 vgg. en N. Ned. Jaarb. 1783, blz. 1198.

3) De Freule op Schonauwen? (zie blz. 332) en Jaantje, de 21-jarige Martina Adriana van Vloten? (zie blz. 330).

[p. 348]

brengen¹⁾ want ik ben er ijsselijk om verleegen! had ik 't ogenblikkelijk, zulks was allerkostelijkst, daar ik niet moet doen als geld leenen, wil ik mijne schulden betaalen! en zulk geld moet spoedig terug gegeeven, of ik zoude er te diep onder raken en geen geld meer geleend kunnen krijgen.
Zie hier ook 2 Lijstjes van Hoogd. Boeken. dat viel mij daar in, dat ge te Vlissingen mogelijk schoone gelegenheid hebt om mij van een groote partij af te helpen. Aan ds. Broes, Kuipers en wie weet aan hoe veele anderen noch meer! - ik hebbe nu weder gekreegen:
Engels Philosoph fur die Welt²⁾
Meisner Lustspiele³⁾
NB. ik zoude U er een stuk of 8 Nieuwe genoemd hebben, maar ik hebbe er 't Catalogusje niet van hier en uit mijn knikker weet ik ze niet te noemen - - Zie daar ook eene brief van Janes -

Weest met Uwe F. hartelijk gegroet van uwen
Jan Vriend
vaart wel Coos! en schrijft mij spoedig.

‘Janes’ Uyttenhooven, die uit Naarden niet veel nieuws heeft te melden, schrijft⁴⁾ met een zegenend: ‘Den man Jacobus Bellami zaligheid’ o.a. -

Piet Chevallier is eergister hier geweest en gister met zijn broeder naar Utrecht gereden - hij is de bruidegom⁵⁾. - proost.! - - dat zijne dagen nevens de onze gezegent worden. -
Wat zal ik u verder schrijven kerel, ik ben een schurk als ik iets weet, zo als ik hier in mijn blauwe Grijnen Japon en onderkousen in goede gezondheid door Gods goedheid zit, als een banjer met een lange pijp. - Maar wagt kleinigheden, meer kan ik u niet melden, vinden ook in brieven aan goede vrienden plaats. Ik had te Zoelen een quartier (verschoon mij dat ik dit woord met een q schrijf, het is er uit) van Avezathe had ik haast een meisjen opgedaan. 't is nu weer over met die anderhalvedaagsche liefde; - - Ik legge thans ook de dierbaare woorden van Uweledele in mijne mond. Het dartel bijtje vliegt in 't rond⁶⁾ etc. - - Ockerse is weer op Baarn gearriveerd met zijn susjen⁷⁾, haast ga ik hem een visite geven, die echter naasten bij

1) Voor gekochte boeken? B. leende nooit van zijn vrienden (Gedenkz. blz. 153).

2) Door v. Goens vertaald (Brieven v. Goens dl. 2 blz. 59 noot).

3) Menne, Einflusz. der deutschen Literatur auf die niederländische, dl. 1, blz. 78.

4) hs. Z.G.

5) Piet Ch. huwt 27 Julie. Zie Aant. 47.

6) ?

7) In Mei is Kleyn over Utrecht naar Baarn gereisd (zie blz. 326). Kleyn en Antoinette schrijven elkaar sedert. De Heer H.E. Kleyn te 's Gravenhage (blz. 234, noot) heeft nog in hs. iets van deze briefwisseling. Mei 1783 schrijft Prof. M. Tydeman in Kleyns Album.

[p. 349]

niet langer zal zijn als deze brief. - hier wil ik dat gij de proportie zo goed in het oog (houdt) als het een perspectiefkundige mogelijk is. - Vaarwel en denk nevens uw meysjen en studien aan uwe vrienden en onder die aan uwe oprechte vriend
Orlandus
Ridder van den brandenden berg.
Uit mijn Casteel te Naarden den 1 Augustus 1783.

Anton Mens, van zijn uitstapje naar Rotterdam weer in Amsterdam terug, zit Maandag 28 Julie - 't is ‘vrij warm’ - voor het ‘opgeschooven Vengster’ van zijn winkel op de Pijpenmarkt, hoek St. Luciënsteeg, en vervolgt een brief aan zijn Zeeuwse vriend. Hij vertelt een en ander van zijn wedervaren in Rotterdam, en besluit Vrijdag 1 Augustus met enig staatkundig en letterkundig nieuws¹⁾.

Van de Spaansche Kaaij daar de middelburger afvaart Marscheerde ik na het nieuwe werk Eve buyten Rotterdam - mij(n) Broeder De Domenee had mij Sondaags met den Heer Bellami verwacht; het speet hem dat wij niet gekomen waren; en het speet mij niet minder; had ik geweeten dat Zijn Eerwaarde geen gezelschap van nog Een Eerwaarde had, ik had met mijn aanstaande Eerwaarde wel aan komen Rijden of Zwemmen zo gij dat liever wilt - dan hadden wij in dat Ellendig Logement niet behoeven te vernachten, maar dat is gepasseert en wij zijn dezelfde - Nu op dat Nieuwe werk heb ik omtrent veertien dagen gelogeert - daar heb (ik) gegeeten, gedronken en geslapen en bijna anders niet, vrij Eéntoonig. Nu en dan ben ik uit geweest, meest al om te Eeten en te drinken; tweemaal heb ik mij schoon gediverteert - Waar meede? - Wel met Een Mijsje! - Ja vriend, geen vreugd zonder vrouwen. ze zijn zeker voor ons manne het vijfde Element en ik verbeel mij dat gij er tegenwoordig meer nut van hebt als van de vier Elemente zaamen - Ja ik zou u thans haast uw geluk benijde. zo ik u ooit iets benijde kon - met al mijn koudbloedigheid die het domme Gemeen Soms voor Philosophie houd (daar ik tog weynig op gesteld ben) verlang ik dikwijls naar het Gezelschap van Lieve Mijsjes - Maar ze zijn niet altoos aantetreffen. Nu - dat Rotterdamsche Mijsje is geen schoonheid, maar 17 of 18 jaar oud - heeft SMAAK en dat zegt veel - Leest veel en heeft na haar Jaren al zeer veel geleezen. iets isser dat mij van de lieve meyd spijt; heeft wat te veel smaak voor het sentimenteele - en dat is een Pest die op den hellen middag verderft, althans het maakt het zoete kind zwak. ik heb met haar van Bellami gepraat. zij is Een liefhebster van

1) hs. Z.G. Mens vergist zich met de datum.

[p. 350]

de Poezy, Reciteert vrij Goed. de Vaderlandsche Gezange heb ik haar aangeprezen en tevens Een klein schetsje van den auteur gegeeven: dat beviel haar zeer goed - Eindelijk, het Meysje heeft ook zo iets niet wel te noemen & & & & & & Nu laat ik u oordeelen of men zig met zoo'n meysje niet wel kan diverteeren. Van Rotterdam ben ik naar Leyden vertrokken, bij mijn deftige Oom de man na de klok. ik vond in de man Een groote Voorstander van Berkhey, dus was het maar goed dat wij er niet te saamen gelogeert hebben: of wij hadden vrij wat te disputeeren gehad. bij Geluk zal de man aan de Goede Zaak geen kwaad doen, hij is er niet toe geschikt; - na hier 2½ dag Gepasseert te hebben kwam ik Eindelijk Weder thuys en heb de vriende alle welvarende gevonde - behalve mijn Vader¹⁾. die schijnt van tijd tot tijd te verzwakken. tot dus verre had ik mijn brief in de vorige week Geschreeven, en wilde die nu vervolgen, maar ik ben er door de Warmte bij na te luy toe; ik zal Echter zien te vervolgen - maar wagt wat, daar staan twee meysjes na de Printjes te kijken - Vrij warm, voor 't overige niet veel te betekenen - dezen morgen heeft Rijk met noch Een Leydsche Student bij mij geborreld: hij zal Een brief aan Uw schrijven tegen morgen. daar zult gij Een Relaas van die Utrechtsche Vriende in hebben dat de Groote Van de Cappellen Een bezoek aan 't hoen en Ondatje gegeeven heeft; was Zelandus daar toch tegenwoordig geweest! - ik krijg van daag de brief al weer niet gedaan: de schoone Sex wandelt hier gestadig voorbij en mijn Vengster staat opgeschooven, ik kan dus niet nalaaten van nu en dan Eens uittekijke. Was je hier Jongetje - maar neen gij zijt mogelijk bij F...en dat is dubbeld wel. ik kan mij somtijds verbeelden hoe gij zijd - aan zij gezeeten de Een de ander door Een tintelend oog verrukt! he... - - - Maandag den 29^e July

te vervolgen op Vrijdag de Eerste Augustus
Men weet aan 't hof dat Z.....in den Haag is geweest. Van Cleef²⁾ heef het mij gezegd: Een Heer die daar tegelijk met de kameelen: en dat andere vreemde verschijnsel welk de attentie van de kameelen aftrok tegenwoordig was, zijde Z......is in den Haag en aan 't buytenHof geweest met noch twee Heeren, en heeft zig daar vrij fier aangesteld, doch ze zijn noch al spoedig vertrokken³⁾. - Het bewuste vers voldoet in den haag zeer wel⁴⁾, hier in Amsterdam heb ik er niets van gehoord. alleen mijn Zuster d B..zegt dat het Een Vod is...
Plaat en zijn Huisvrouw doen uw hartelijk Groete - Gij hebt zeker

1) Broodbakker (zie blz. 289).

2) Isaac van Cleef, de Haagse Uitgever en vriend van Betje Wolff.

3) Zie blz. 344.

4) Het vers, dat hij aan Plaat heeft ‘gelaten’, zie blz. 345.

[p. 351]

gehoord of geleezen dat de schrijver van de Post Na de NederRhijn in arrest zit¹⁾ - de schrijver van de diemmermeerse Courant met de drukkers waren ook gedagvaart voor het Hof²⁾; maar ja, of ze gek waren om te gaan. de Competente rechter, daar zat het hem - men had de Post van de NederRhijn ook verboden in den haag: mogelijk wel omdat zeker schrijver daar van, met zijn fiere houding, stroef gelaat zijn H: heef doen schrikken - mogelijk heb ik het mis; hoe het zij het verbod is weer op geheeven - zie daar het staatkundige Nieuws.
ik kreeg van daag de Letteroeffening in hande en zie daar weer Een Warkje van mijn vriend Namentlijk N. 7. beoordeelt, met de heele doggersbank er in³⁾. Wat zeg, nou vriend dat zal er goed aan doen - maar ik vind noch niet
niet de suster der dichtkunst
de stomme dichtkunst & & &⁴⁾
ik vind Een Stukje in het mengelwerk Het gevaar van Sentimenteele en Romaneske Verbintenissen aan de jonge Juffrouwen ontdekt. het is Niet getekend, maar zou dat niet van O.....zijn? mij dunkt het: het mooyst is dat er Een motto uit de Julia van Feith bove staat⁵⁾.
daar is voor Eenige dagen uitgekoomen Het Nut van het Vooroordeel bij van Cleef zonder Naam van Auteur. dan het is zeker van Betje Wolff - het is vrij Geestig geschreven (63) - maar wat leg ik ook dat alles te vertelle. gij zult het bij Corbelyn wel zien. ik krijg nu tog de acht pagina niet vol; en de brief, zo het die naam draage mag, moet ook Eens weg. Rijk is met zijn Brief niet komen opdagen: Nu mist gij het Utrechtsch Nieuws. mogelijk is het niet veel; de knaap is op de kermis Geweest, en zal zijn hoofd alleen met Plaisieren gebruyd hebben - dat kan ik uw zegge dat van Vloote gezond is, en zijn zuster ook⁶⁾. meer weet ik niet -
komt N. 8 haast? men vraagd er na - hulk Loopt het huys af om het Plan van het Sluytvignet - zal je het zenden - hoe gaat het met de Studie? niet te vlot denk ik. maak je noch al zo wat Planne? hoe vaart van der Woort? hoe vaart uw moeder? hoe vaart F..'t is of ik bij de Vlissingsche bode was - verzeker F. zo je wilt van mijn duurzaamste achting schoon aan mij onbekent, dan zij die mijn vriend beminnen kan verdiend de hoogste achting Van Elk mensch dat redelijk

1) Philippus Verbrugge. Zie blz. 345.

2) Theodorus van Brussel en Harmannus Koning, 28 Julie gedagvaard voor het Hof van Holland, beriepen zich, als inwoners van de Watergraafsmeer op het jus de non evocando en verschenen niet. (Sautyn Kluit, Bijdr. Vad. Gesch. en Oudh. 1870, dl. 6, blz. 388).

3) Alg. Vad. Lett. 1783, 1, blz. 345.

4) De ‘hekelige Ode’ op Perkois, zie blz. 337.

5) Ockerse. Zie Aant. 63.

6) Dit zal Jaantje, Martina Adriana wel zijn. Zie blz. 330 en 347.

[p. 352]

Denkt! bij Zommige Een Wonderspreuk mogelijk, doch voorzeker bij mijn niet; dit is zeker dat ik hartelijk wensch uw beider Geluk voltooit te zien.
dan Laat ik Eindige -
Gij weet dat ik ben uw vriend A M Jz
Amst. 1 Aug 1783
het Compliment van de B(ruyn) en zijn vrouw.

Van Vloten, die nu wat haast gaat zetten achter de Vad. Gez., om de hele bundel, waarvan hij zijn eerste voordeel verwacht, zo spoedig mogelik in de handel te kunnen brengen...‘er moet bij de Boeken vigilantie zijn, Coos!’...verzoekt aan Mens, (nadat hij eind Julie naar Vlissingen heeft geschreven om ‘Copij voor nr. 8’)¹⁾, ‘dat ZijnE. Hulk toch wat zoude aanzetten’. Maar Hulk wacht nog steeds, nadat zijn eerste schetsen in het voorjaar zijn afgekeurd, op een, hem bij Zelandus' laatste bezoek in Amsterdam beloofd ‘concept’ uit Vlissingen. ‘Mag ik U bidden maak een en ander eens af!!!’, schrijft van Vloten bij in een brief van Mens aan Bellamy (gedagt. 4 Aug.)²⁾. Nu heeft Zelandus 't zichzelf te wijten, dat Hulk niet vordert!

Ds. Broes ontfermt zich in de grote vakantie over des studiosus' nodige kennis van Latijn, waarschijnlik ook Grieks en Hebreeuws³⁾, waartoe zijn ‘ziel geen eetlust heeft’. Ingesloten bij een brief aan Mens schrijft Bellamy daarover Zaterdag 16 Aug. aan zijn vriend Willem Carp⁴⁾, die evenals Gabriel Rijk, een goede Amsterdamse bekende is van Brouërius Broes⁵⁾.

Ik heb pijn in mijne ziel, en dat is, onder uw welnemen, de ondragelijkste - - afmattendste soort van pijnen, die er in dit jammerdal bekend zijn. De pijn ontstaat uit een zeker gemis, en door de aanwezigheid van iets. Dit wijsgeerig voorstel is zoo fijn, dat het mij moeite kosten zal, het eenigzins te verzinnelijken; doch ik zal het wagen.
Wanneer wij geen eetlust hebben, zijn wij ongesteld door gemis van eetlust; - en wanneer wij te veel gegeten hebben, zijn wij ongesteld door eene al te groote hoeveelheid voedsel.
Dit nu heeft beide plaats in mijne ziel. Volgens een voorschrift van verscheidene aanzienlijke Medici, moet mijne ziel eenen geruimen tijd niets nuttigen, dan Grieksch en Hebreeuwsch, - en mijne ziel heeft geen eetlust.

1) Zie blz. 346.

2) hs. Z.G.

3) Zie blz. 323.

4) Gedenkz. blz. 95.

5) Volgens een zinsnede in een van diens brieven.

[p. 353]

Volgens eene waarneming van mij zelf heeft mijne ziel eene al te groote menigte Philosophische, moralische, politische, poëtische enzv. enzv. vruchten gebruikt. Zij waren juist wel rijp! maar, wanneer men langen tijd dezelfde soort van voedsel gewoon is te gebruiken, bederft men, - of liever, gewent men zijnen smaak aan die ééne soort. Kinderen, die niets dan boterhammen eten, hebben eene walg van schotelspijs.
Zoo dat ik maar zeggen wil, dat mijne ziel wezenlijk ziek is.
De liefde, zoo wel als de melancholie, is ook eene waarachtige ziekte, vooral in eene ziel, zoo als de mijne is. Wanneer onze geest een al te grooten trek naar Grieksch en Hebreeuwsch heeft, is er geen beter hulpmiddel dan - liefde; maar, wanneer onze ziel door liefde gekweld wordt, is Hebreeuwsch en Grieksch het walgelijkste voedsel dat een menschelijk schepsel ooit genuttigd heeft.

Heu mihi! experientia me docuit

Tantum!

dat is: eer ik verder schrijve, ga ik eerst eens zien, of ik Fillis kan spreken. - - - Jonge! ik heb een plan, om verschrikkelijk te studeren! - Favente Deo! - thans ben ik drok bezig aan het Latijn met Br(oes) - - -

Aan Mens (16 Augustus):¹⁾

Ik ben in een droevige - knorrige - aaklige - sombere - antibellamiaansche luim! mijn ziel is thans even betrokken en treurig als de dampkring! - ‘wat scheelt u dan?’
o! gij moest mij, op dit zelfde oogenblik - waarin ik, met deze mijne regterhand, zit te schrijven - terwijl mijn slinkehand een stuk van een boterham, langsaam, naar mijn' mond brengt - gij moest mij nu eens zien! de gefronste wenkbraauw van Cato - de norssche blik van Diogenes - de opgetrokken neus van een' vergramden Apollo - dit alles is zeer duidelijk op mijn eenvouwig Zeeuwsch gelaat te zien. -
‘maar! wat scheelt u dan?!’
kon ik thans, even als Jupiter, met éénen knik, de waereld doen beven, Gij zoudt zeker, op den hoek van de St. Luciesteeg, bij de pijpemarkt een schudding gevoelen, die den amsteldamschen Atlas zou doen sidderen!
‘maar - wat s.t.n! scheelt u dan?’
Ik heb het meer gezegt - en waaragtig! - het is maar zoo: - ik zou een ongelukkig koning zijn - en voor mijzelven - en voor het volk: - ik heb zoo wel iets van wijlen Zijne Majesteit David, koning van Jeruzalem en de onderhoorige dorpen - ik heb zoo wel iets van hem! - maar - juist dat geen, dat hem weinig eer aandeed. - het was een driftig heer! - zeer driftig! zoo als mijn grootmoeder

1) hs. Z.G.

[p. 354]

dikwijls plagt te zeggen. Ja vriend! ik kan oogenblikken hebben - waarin ik - ik moest mij schamen! - het gansche heelal aan mijn' WIL zou willen onderwerpen...¹⁾ Ja! ik ben een vreemd verschijnsel in den rang der bekende redelijke wezens! - ik voel het - thans meer dan ooit! - Ja!
‘maar, in 's hemels naam! wat scheelt u dan?!!?’
Dat kan ik u nu niet alles zeggen! - verbeeld u een' man, die het water voor zich ziet - het vuur agter hem - grimmige leeuwen aan weerzijden - een donderende hemel boven hem - vraag dezen man:
‘maar, in 's hemels naam! wat scheelt u dan?!!?’
quo me fata trahunt - retrahuntque - SEQUOR!
dat is:
maar Rijk of Carp zal het u wel vertaalen.
nog iets van Hulk! - dat vignet...ik weet geen idee! laat eens zien!...zou een dichter, die met een knorrig gezigt, zijn lier in 't vuur smijt, wel kwaad zijn?...of: (in 't hs. een ruw schetsje) dit beteekend een standbeeld van de Vrijheid - en een kindje, dat de dichterlijke lier aan deszelfs voeten legt. laat Hulk maar iets uitdenken, en zend mij de schets spoedig - spoedig! want in het begin van September ben ik reeds in Amsteldam.

o Hemel! zoo droefgeestig was ik nog nimmer!

o Liefde! - noodlot! - o mijn hart!

zult Gij dan nooit eenstemmig wezen?

mijn hart en 't noodlot doen mij vreezen!

de Liefde is mij de grootste smart!

mijn vroege Jeugd vondt, in 't beminnen,

de bron der aardsche Zaligheid

de min sloop mij ten boezem binnen -

En - heeft mij ramp op ramp bereid!

mijn ziel kan de allerfelste slaagen

van 't grimmigst ongeval verdraagen....

maar liefde!...Ja! 't is liefde alleen,

die al die grootheid kan verdrukken! -

en - daar ik spot met ongelukken -

mijn' heldenmoet in 't voetzand treên!

Geen vaerzen meer! dat gaat ook niet!
‘Gij bemint immers F. en zij u?’ wel waaragtig! ‘wel nu dan?’
wel nu dan! is dit genoeg?
Geld! Ja! Geld! - zie daar nog eens, Kapitaal GELD! Ik wenschte dat hij, die het geld uitgevonden heeft, op een rustbed van gloeiende rijders moest liggen - tot een eeuwig exempel!
Amen!

1) Dezelfde opmerking in het ‘Dagboek’, 1 Des. 1780 (zie blz. 68).

[p. 355]

ik ben in geen luim, om thans meer te schrijven - zult gij het schielijk - schielijk doen? - geef de B(ruyn) een stuk papier en eenige pennen prezent. - en zeg aan zijn vrouw, dat zij niet te veel van vod¹⁾ moet praten, of dat 'er eerlang een stuk zal uitkomen:
Z......s aan Juffrouw de B.
Groet hen beiden - ook den H(engst) en wees hartelijk gegroet van

uwen vriend Z.
den 16 Augustus.

Bellamy, de eenvoudige volksjongen, die van anderer geld moet studeren, is arm, en een praktiese vrouw als Moeder Baane gelooft niet in zijn toekomst. Hoe weinig deert zulk een stoffelike overweging zijn trouw Fransje: zij moet wel ‘zwijgen’ als ‘andre meisjes roemen’ op ‘de pragtigste geschenken’ van een ‘rijken minnaar’, maar zij heeft haar dichter lief om zijn geestelike schatten, zijn ‘schoone gaven'’, en die liefde is zijn hechtste steun, zijn zoetste troost!

- - - roemen andre meisjes²⁾
de naam van mijnen minnaar
wordt op de vlugge wieken
der faam, alöm gedragen;
men liefkoost en eerbiedigt
alöm zijne schoone gaven!
dan kunt Gij, Liefste Fillis!
dan kunt Gij met haar roemen:
de naam van mijnen minnaar
wordt op de vlugge wieken
der faam alöm gedragen!

Later verandert de dichter deze slotregels, ‘mogelijk wijl zij hem scheenen wat naar trotschheid te zweeven’:³⁾

- - - roemen andre meisjes
ik heb een' ted'ren minnaar!
Zijn hart is voor de Liefde,
hij ademt niets dan Liefde!
en ik, ik ben zijn alles! -
dan kunt Gij, liefste Fillis,
dan kunt Gij met haar roemen.....

Uit dezelfde tijd zal ook wel dagtekenen:

1) Zie blz. 350.

2) hs. Z.G. en Kopie Sonsb. blz. 193.

3) Aant. Sonsb.

[p. 356]

Aan Fillis¹⁾.

 

Klopt uw hart, voor mij, mijn Fillis?

 

Hebt gij 't nu, voor de eeuwigheid,

 

Brandend van een zuivre liefde,

 

Mij, uw' minnaar, toegewijd?

 

 

 

De Eng'len juichen, als een meisje,

 

Door een zuiv're liefde, brand: -

 

Want het land der zuiv're liefde,

 

Is der Eng'len Vaderland!

 

 

 

Doch, mijn meisje, deze waereld

 

Is 't gewest der liefde niet!

 

Hier staan rozen van verleiding -

 

Ginder distels van verdriet! -

 

 

 

o! Die rozen van verleiding!...

 

o! Die distels van verdriet!...

 

Fillis! vlied die valsche rozen! -

 

Fillis! vrees de distels niet! -

 

 

 

Zal de Deugd u steeds geleiden?

 

o! Mijn Fillis! - o! mijn God!

 

Welk een wellust voor mijn' boezem!

 

o! Mijn Fillis! - o! mijn God!

 

 

 

Maakt mijn liefde u wel gelukkig?

 

Zou ik u wel Alles zijn?

 

Ach! zoo ge u misleidt, mijn meisje!...

 

'k Moet u Niets - of Alles zijn!

 

 

 

Rukken wanspoed noch verleiding

 

U, van mijnen boezem, af;

 

o! Dan rijzen wij, mijn Fillis!

 

Weêr verëenigd, uit het graf!

‘Daagelijks’ ziet Bellamy zijn meisje, ‘daagelijks ontvlamt (zijn) verlangende tederheid door (haar) kuschjes’ - op een zonnige, ‘gelukkige’ zomerdag ‘wandelen’ en ‘zitten’ zij samen ‘op de wallen van Veere’. Bij Fransje aan huis - haar Moeder is voor een dag uit de stad - schrijft hij Woensdag 3 Sept. aan zijn vriend Mens²⁾:

1) Tekst, gedagt. 1783, volgens 2^de Stukje van de ‘Proeven’ (Najaar 1784).

2) Alg. Konst- en Letterbode 1853, blz. 34.

[p. 357]

Zeer weinig zal ik u thans schrijven; ik ben bij Fillis! en dat zegt veel! zoo als mijn meisje zoo op het oogenblik zelf zegt. Ja vriend! ik ben bij Fillis! - moeder is - voor van da(a)g - uit de stad - en zulk een gelegenheid laat zich niet verzuimen!
Hoe vaart gij? - hoe vaaren de B(ruin) en zijne vrouw? hoe vaart den Hengst - eer ik in Utrecht kom, zal ik in Amsteldam komen - u zien! - mijn boeken! mijn geld halen! - u zien! - thans zie ik mijn Alles! maar in een anderen kring heb ik ook iets dat ik mijn Alles noem, dat zijn mijne vrienden! en behoef ik u te zeggen, dat onder dezen A. Mens een der aanzienlijkste plaatsen bekleet?
- - ik kan niet langer - ik ben (bij Fillis)

Eerlang moet ik haar verlaaten,
Dan zal ik - 't is waar - mijn vrienden,
Die ik ook bemin, aanschouwen!
Maar zoudt gij den glans der sterren,
Voor den gloed der zon verkiezen?
Ja! mijn vrienden zijn mijn sterren!
Maar - mijn heldre zon is Fillis! -

En dit gelooft gij wel? - niet?

Ja! die zon zal mij verwarmen!
Wen er zaamgepakte dampen,
Dampen van bedroeving klimmen
Zal mijn zon die dampen deelen!
Mij in 't treurig aanzigt lagchen!
Hoe mijn noodlot ook moog woeden -
Deze zon zal mij verheugen!

Hoe gaat het met Hulk? - is dit reeds gedaan? nu geen woord meer! gij zult het doen van den brief?¹⁾ Ja! Vale!

den 3 Septemb.

Tegen het einde der vakantie wordt Bellamy ziek en kan dus op de vastgestelde 3^de Dinsdag in Sept. niet te Amsterdam verschijnen voor de Heren van het ‘fonds Zwart’, zoals hij de Heren schriftelik meldt²⁾. Eerst Dinsdag 30 Sept., na een kort bezoek aan zijn vriend Plaat in den Haag, komt hij met de schuit over Leiden en Haarlem in Amsterdam. Woensdag 1 Okt. schrijft hij, bij Mens, aan Fransje en geeft haar meteen zijn nieuw adres in Utrecht, dat Ondaatje, als een voor beiden gehuurd kwartier, naar Amsterdam kan hebben gemeld³⁾.

1) De brief aan de H.H. van het ‘fonds Zwart’?

2) Br. aan Fransje, eind Jan. 1784.

3) Br. van Kleyn 29 Maart 1784; Kopie Sonsb. blz. 332.

[p. 358]

- - hoe ver ben ik weêr van u gescheiden! en hoeveel gevoelt mijn ziel deze scheiding! Gisteren ben ik eerst hier aangekomen: mijn reis is, door tegenwind, niet zeer voorspoedig geweest. Dat maakte mijne droefgeestigheid nog droefgeestiger. Eenen nacht heb ik in den Haag geslapen. het schijnt wel of ik tot tegenheden geboren ben: Toen ik te Leiden kwam, haastte ik mij om in de schuit van elven op Haarlem te gaan: ik zat op het secreet, toen men mij riep, om in de schuit te komen; met de grootste haast liep ik derwaards. wij waaren omtrend een groot uur van Leiden, toen ik, willende zien, hoe laat het was, mijn horologie miste. Ik bedagt terstond dat ik het in Leiden op het secreet had laten liggen. Wat zou ik doen? ik was reeds zoo ver, en de herberg was nooit ledig van reizigers. Ik dagt niet anders of het zou weg zijn. Men raadde mij, om er uittegaan, en te voet naar Leiden te keeren. daar ging ik met mijn zwaare schansloper, en een zwaren reiszak, naar Leiden terug. nooit heb ik schielijker gegaan. den weg van een uur heb ik in 3 quartier gelopen. Ik ging regelrecht naar het secreet, en - mijn horologie was er nog! - de hospes vertelde mij dat er verscheiden menschen waren op geweest, en dat het dus een bijzonder geluk was. Ik was zeer vermoeid, en deze historie stelde mijn reis meer dan 2 uuren terug. - - overmorgen ga ik naar Utregt. - Mijn adres, dat tevoren bij Tesschemaker was, is thans bij Mr van Renswoude, op de langenieuwstraat te Utregt. - - - -

In plaats van ‘overmorgen’ (3 Okt.) vertrekt Bellamy eerst Maandag 6 Okt. naar Utrecht - helaas, zonder geld! Als Ondaatjes kontubernaal neemt hij nu zijn intrek bij Hendrik van Renswoude, kruidenier in de Lange Nieuwstraat, naast Prof. Rau. De 2 studenten bewonen er de bovenvoor- en de achterkamer. Zelandus krijgt, naar het schijnt, de ‘kleine voorkamer met bedstede, klein vast kastje en schoorsteenmantel’¹⁾; ze eten samen.

Bellamy's onverklaarbaar lang uitblijven na de vakantie is in Utrecht intussen op allerlei wijze besproken, zoals hij Woensdag 8 Okt. aan Fransje in 't kort, daarna aan Mens uitvoeriger meldt:

Aan Fransje:²⁾

Eergisteren ben ik hier van Amsterdam gekomen: het gerugt was hier algemeen dat ik niet weder zou komen: de een vertelde dat ik getrouwd was; een ander dat ik in den zeedienst gegaan was. &.

1) Volgens Dyserinck, Ter Naged. van J.B. blz. 49 had B. de bovenachterkamer, maar uit een Brief aan Mens (2^de helft Mei 1784) kan worden opgemaakt dat hij op de voorkamer woonde (Zie Aant. 59). Bij Tesschemaaker had hij een achterkamer (zie blz. 148).

2) Kopie Sonsb. blz. 334.

[p. 359]

In Amsterdam had ik gedagt geld te zullen krijgen, maar neen! Toen ik in den Haag bij den Heer P(laat) was, kwamen er 2 juffers in - zij gaven zich alle mogelijke moeite om te behagen, de eene kon gezegd worden schoon te zijn. maar hemel! ik dagt aan u, en hoe weinig betekende hunne schoonheid! haar gezelschap verveelde mij ik was blij dat zij vertrokken waaren. Ik ben niet blind voor de verdiensten van andere meisjes - maar geen meisje heeft toegang tot mijn hart dan - Gij! - zie ik een voortreffelijk meisje, dan denk ik aan u, en gij zijt mij nog dierbaarer. -

Utrecht. Gezicht uit de Lange Nieuwstraat op de St. Pauluspoort (1744). Van Renswoude woonde enkele huizen meer naar rechts.

Aan Mens:¹⁾

Dat was eerst een leven, toen ik in Utrecht kwam!
Hemel! mijn hospita keek zoo zuur als azijn - en mijn hospes zei, met alle deftigheid, die hem eigen is - mijn Heer ik zeg u de kamer op!! - Bravo zeide ik - het was mijn plan, om het zelf te doen! - hoe raar keek de man!

1) hs. Z.G.

[p. 360]

hoe kan een schepsel, zoo als ik, zulk een opschudding veroorzaaken. waar is Bellami? zeide de dogter tegen haar moeder - waar is Bellami? vroeg de vader aan zijn zoon. - waar is Bellami? zeide Juffrouw L. tegen Juffrouw G. - waar is Bellami? riep gansch Utrecht. hij is in Americaanschen dienst gegaan. dit wierd voor eene waaragtige waarheid verteld. een zeker heer hield staande; dat ik Luitenant op een fransch oorlogschip geworden was. - neen! neen! men mag alles zoo niet zeggen - wij kennen Bellami wel! -
Ik heb het lang geweten, zeide de Heer W. - ‘wat dan mijn Heer?’...wel Bellami heeft in Amsteldam een meisje....dit zegt immers al genoeg?
dat zegt heel weinig, zeide de
Heer van L.xxx.
wel nu - hij is met dat meisje doorgegaan!
‘kom! kom!’
Ja! - waaragtig! of denkt gij dat Bellami hier niet toe in staat zou zijn?....ik zou wel mijn gansche buitenplaats willen verwedden, dat hij met een meisje voord is!!!!
Bellami bemint de meisjes te
veel, dan dat hij ze ongelukkig
zou maken - zeide de Heer
van L.xxx.
Bellami is een slaaf van het gansche vrouwelijke geslagt! - zeide de heer W.

Holla! men klopt op mijn kamerdeur! - straks spreek ik u nader - -

hier ben ik! - daar heb ik Bellami weer aan zijn zwakke zijde gezien! een vriend van mij had eenig oud goed, om aan de jooden te verkoopen - ik had ook nog wat - hij zou er zijn knegt om zenden - het was de knegt, die op mijn kamerdeur klopte. - dag mijn Heer! - dag Hendrik! ik kwam om het goed te haalen, mijn Heer! goed ik zal het bij een zoeken - daar staat een borrel - drink terwijlen eens. - drie paar schoenen - een rok - twee à drie broeken - een hoed - dit, geloof ik, was het al. -
ik heb weinig ouwe kleeren te verkoopen mijn heer! - een sober daggeld - een vrouw - drie kinders - daar schiet weinig over!....
‘wilt gij die hoed hebben Hendrik?’

[p. 361]

o mijn Heer! duizendmaal dank! dat is nog een Zondagsche hoed voor mij!...
mijn oogen wierden een weinig duister.
Ja! mijn Heer! onze lieve heer zorgt toch voor de menschen! ik heb anders niet, als die hoed, die ik thans ophebbe -
het was een klein smeerig hoedje.
‘zouden die schoenen u passen Hendrik?’
wel jaa, mijn Heer! want uw voet is breeder als mijne....dat kan ik wel laaten verhelpen!
‘wilt gij dan de schoenen ook hebben Hendrik?’
mijn Heer!...!....
‘wilt gij de heele boel maar hebben Hendrik?’
o God!...mijn Heer!...ik heb nog een rijksdaalder...ik wil het u betalen!....
‘neen Hendrik!’
duizendmaal dank - mijn Heer!....
‘ik moet nog een brief schrijven Hendrik!’
dag! mijn Heer! - dag Hendrik!
ik was blij dat Hendrik vertrok.¹⁾

vaarwel! ik schrijf u nog nader wanneer ik kom. - ik ben uw Bellami.

vergeet niet uw zuster en uw broeder te groeten - hoor!

Nog een eigenaardig praatje in Utrecht over zijn lang uitblijven meldt Bellamy aan Mens²⁾, met de klacht, dat hij, zonder geld uit Amsterdam vertrokken, nu hard zal moeten werken, om in de ‘wintervacantie’ voor ‘de getuigenissen der Professoren’ betaald te kunnen worden! Mens schijnt hem over het geld te hebben geschreven.

Meer dan knorrig - kwaad - zeer kwaad kunt gij met reden op mij zijn, waardste vriend! vergeef mij, mijne nalatigheid! maar neen! nalatigheid is het niet, of, zoo het nalatigheid is komt zij uit de bron des ongeluks! en - zoudt gij dan boos op mij zijn?
ik heb B.³⁾ geproken. gij kunt zeide hij, die drie maanden nog wel ontvangen - ...maar zagt! hoe dikwijls hebt gij reeds gehad? - is het Jaar Compleet? zie dit eens na, en zeg het mij! - in de wintervacantie zal 'er eene vergadering in Amsteldam zijn - hier zal ik met getuigschriften der Professoren moeten komen...en.....
nu begrijpt gij alles!!

1) Iets dergelijks bij Sterne. Aant. 41.

2) hs. Z.G.

3) Prof. Bonnet die in enige betrekking kan hebben gestaan tot dit Voetianen steunende ‘fonds Zwart’? Zie ook Br. 17 Junie 1785.

[p. 362]

Het zal 'er naar met mij uit zien! - ik heb zeker schuld!...maar! lieve hemel! wie zal van den Leeuw vergen dat hij zinge als een Canarie? - ik moet! werken is thans mijn zaak! en welk een arbeid!
maar:

'k zal al mijn kragten saam verëenen,

de Hemel schraag mijn' moed!

een laffe ziel moog zugten, weenen,

wen 't grimmig onheil woedt;

Ik staa, in 't barnen der gevaaren,

schoon alles mij ontvall',

gelijk een rots, voor 't slaan der baaren

in 't loeïendst onheil pal!

Ik denk morgen of overmorgen B. nog nader te spreken, en dan zal ik u nader berigt geven.
Hoe vaart gij? - hoe de Bruin en zijn vrouw? verzoek verschooning aan uw zuster, dat ik zoo lomp geweest heb, van maar te vertrekken, zonder afscheid te nemen! - ik had geen' tijd.
Lastdraager¹⁾ zegt dat hij het nieus, van mijn agterblijven van uw zuster zelf gehoord had. - ik zeide, dat die mij gezegt had, dat het praatje van zijn kant kwam. - men had hier reeds gezegt, dat ik op den Amsteldamschen Schouwburg, met een inkomen van 2200 f Acteur in plaatse van Passe²⁾ geworden was. De Hemel weet wat zij nog van mij maken zullen!
hebt gij, op die verkooping niets voor mij opgedaan? Schrijf het mij eens!. groet den Hengst - en wensch hem, uit mijnen naam, al het genoegen - de vreugde en welzijn, die men met een lieve gade smaken kan!³⁾
Zoo ik kan, zal ik mijn best doen, om hem op rijm te begroeten! - vale! tot wederziens!
er komt iemant bij mij, die mij zal ophouden.
noem mij toch weder
uw vriend Bellami.

Als de Utrechtse Vroedschap na ampele overweging heeft durven besluiten 12 Okt.⁴⁾ eigenmachtig de Wet te verzetten - sinds 1674 voor het eerst zonder ‘recommandatie’ van de Stadhouder - dicht Zelandus, Maandag 13 Oktober, opgewonden en onder de indruk van ‘optrekken, gelijk marcheren en heldhaftig vuren’ der Burgers in het ‘Sterrebosch’ - het is zijn laatste bijdrage voor ‘de Post’:

1) ?

2) Karel Passé, 1740 te Amst. geboren, voor de Boekhandel bestemd, daama als Toneelspeler verbonden aan de Amsterd. Schouwburg. Hij was een der beste Toneelspelers van zijn tijd. Als sterfjaar vond ik 1785.

3) Pieter den Hengst, weduwnaar van Geertruy Mens (Hoeksma blz. 13) en zwager dus van Anton Mens (zie blz. 185, noot 1 en blz. 271) blijkt hertrouwd.

4) In 1783 'n Zondag.

[p. 363]

Aan het Utrechtsch Genootschap van Wapenhandel:
Pro Patria & Libertate.¹⁾

 

Uw moed, uw ijver zegepraalt,

 

Terwijl uw Vrijheid adem haalt,

 

Regtschapen batavieren!

 

U past, uw heldendeugd ten loon,

 

Een eeuwig groene burgerkroon,

 

Doormengd met eerlaurieren!

 

 

 

Hoe woedt en brult de mag're Nijd!

 

De Heerschzugt stampt en barst van spijt!

 

Zij siddert voor uw vaanen!

 

De Vrijheid schudt heur scherpe speer,

 

En stort, op 't zien van uw geweêr,

 

Een' stroom van vreugdetraanen!

 

 

 

Hoe fors, hoe ordenlijk, hoe fier,

 

Volgt gij uw trotsche veldbanier,

 

Als waart ge in 't staal geschapen! -

 

Schoon slaafsche vleïerij u wraakt -

 

Wanneer gij, voor 's lands Vrijheid, waakt

 

Mag alles veilig slapen!

 

 

 

Voor 't romm'len van uw oorlogstrom

 

Wordt de afgematte wangunst stom!

 

En 't vuur van uw musketten

 

Verblindt het saamgevloekte rot,

 

Dat, met uw dierbre Vrijheid, spot,

 

En trapt op uwe wetten!

 

 

 

o Burgerij! behoudt dien moed!

 

Laat nimmer u dat heldenbloed

 

Door de aders trager vlieten!

 

Uw ijver heeft een spruit geplant,

 

Die, door het gansche Vaderland,

 

Haar wortels heên zal schieten!²⁾

1) Verschenen in ‘Post’ nr. 180 (18 Okt.), daarna nr. 3 van het 8^te Stukje Vad. Gez. Tekst volgens Vad. Gez. In de Herdruk (1785) is dit vers vervangen door een ander van Febr. 1784.

2) B. voorspelt naar waarheid de invloed van Pro P. et L., het ‘moedercorps’ van andere in de provincie Utrecht, 11 Sept. 1783 door Pro Patria in een ‘provinciale organisatie’ verenigd. 6 Des. 1784 komen te Utrecht tot een ‘nationale organisatie’ ruim 50 afgevaardigden samen van vrijkorpsen der gehele Republiek: een eerste ‘politieke organisatie der demokratisch-patriottische beweging’. (Colenbrander, Patriotten, dl. 1 blz. 279 en dl. 2 blz. 224).

[p. 364]

 

Gij mannen! ziet uw gade, uw troost -

 

Gij vaders! ziet uw dankbaar kroost

 

U, aan den boezem, drukken!....

 

Gij zult - dus roept hun aller hart -

 

Gij zult ons uit de wreedste smart -

 

Uit Heerschzugt's klaauwen rukken!

 

 

 

En gij, o bloem en eer der jeugd!

 

Zie ginds de tintelende vreugd

 

Op maagdenkoontjes glooren!

 

De Liefde tot het Vaderland

 

Heeft u een allerdierbaarst pand,

 

Uit dezen rei beschoren!

 

 

 

o God der Vrijheid! staa hun bij!

 

Laat dees heldhafte burgerij

 

Uw' bijstand steeds ervaaren!

 

Laat hen, tot 's aardrijk's jongsten stond,

 

De Vrijheid, op dees vrijen grond,

 

Beschermen - en bewaaren!

Den 13 October 1783.

Verrukt over het krijgsschouwspel van Maandag 13 Okt. schrijft hij aan Fransje¹⁾ en aan François van Cappelle in Vlissingen.

Dat ik verzuimd heb u te schrijven lief meisje, daar heeft de Burgerij de schuld van. Er is hier een genootschap van Burgeren die zig in den wapenhandel oeffenen, die juist op den dag waarop ik schrijven moest hebben afgevuurd. dat ging alles te boven. het beste regiment kon het niet beter doen. Alle de officieren hebben een monteering aan, en de grenadiers zijn onderscheiden door een roode en witte pluim op den hoed²⁾. Zij hebben met granaaten geworpen. de tranen stonden in mijne oogen. In Utrecht moeten de vijanden van ons vaderland beschaamd worden, en zien dat wij geen gewapende slaven behoeven. Ik heb een vaers op die helden gemaakt, dat deze week in de post zal komen.

Aan Cappelle:³⁾

1) Kopie Sonsb. blz. 320.

2) Een hoed (officiersmodel 1786) 's bewaard in de ‘Historische verzameling der Schutterij’ te Amsterdam. (Zie Aant. 64 over enkele andere herinneringen aan ‘Pro Patria’).

3) Nederl. Spectator 13 Aug. 1870; Dys. Ter Naged. Inleiding blz. xi.

[p. 365]

Waardste Vriend!

Gij zijt beter! dit heeft mijn meisje mij geschreven. Zijt ge reeds geheel hersteld? hoe vaart uw beminde? en hoe vaart uw lieve schoone jongen?¹⁾ geef hem, voor mij, zes regt lastige Bellamiaansche kusschen; en zeg hem, dat het voor mij is.
Voorleden maandag moest gij hier geweest hebben, toen heb ik iets gezien, dat mijn verwagting en verbeelding verre te boven ging. verbeeld u een lichaam van meer dan driehonderd burgeren, allen eveneens, met nieuwe geweeren en sabels gewapend. Verbeeld u deze burgers, in de geregeldste orde te zien vuuren, en alles te doen wat een welingerigt regiment zou konnen doen. er waren duizenden aanschouwers! uit alle omliggende plaatsen waren menschen gekomen, om deze afvuuring te zien. ik was ontroerd - verrukt - geheel buiten mij zelven. groote God! zeide ik bij mij zelven mogten alle de burgers van Nederland zoo geoefend en gewapend zijn!
alle de officieren hebben blaauwe rokken met witte voering en wit ondergoed. de burgers zijn in het blaauw met zwarte cammisolen en broeken. de grenadiers hebben, ter onderscheiding, roode en witte pluimen op den hoed. o! mogten alle de vijanden des vaderlands dit bijgewoond hebben! dan zouden zij gezien hebben, dat de inwooners van Nederland Nederlanders zijn kunnen!
het is nog op ver na geen jaar geleden dat zij begonnen zijn, zich in den wapenhandel te oefenen - en nu reeds zoo ver!
Wapent u! gij burgers van
Nederland en gij zult VRIJ blijven!
o C.! verbeeld u wat mijn ziel (bij) zulk een tooneel moest gevoelen! ik wil het niet ontkennen - bij den eersten schoot, dien zij deden sprongen mij de traanen der vreugde en der dankbaarheid uit de oogen! bij iederen tromslag huppelt mij het hart!
O Zeeuwen! mijn landgenooten! wapent u! dit was de eenige gedagte mijner ziele.
Het gerugt in Utrecht was vrij algemeen, dat ik niet weder zou komen. de een zei dat ik getrouwd was, een ander dat ik ten oorlog voer. een derde, dat de amsterdamsche schouburg mij een inkomen van twee en twintig honderd gulden en de tweede acteur's plaats gegeven hadt.
dit alles, zoo als ge weet is onwaar, ik ben nog dezelve ongelukkige Bellami! - en - misschien nog ongelukkiger dan ooit!
nu! dit helpt niets. vaar, met al wat u dierbaar is, wel! groet mijne vrienden! en schrijf schielijk aan
uwen Bellami.
den 15 october

1) Johan Pieter, 9 April 1783 geboren, de latere Amsterdamse Hoogleraar (zie blz. 184).

[p. 366]

Aan Cappelle, uit een ziekte hersteld, schrijft hij, nu of misschien later, in een dwaze bui:¹⁾

- - Mijn neef de Luitenant, - zoo als ik mijn Grootmoeder dikwijls heb hooren zeggen, - kommandeerde nog, toen hem de kop reeds was afgeschoten. - Maar dat komt nog niet bij de dapperheid mijns Grootvaders. Dezen werd het linkerbeen afgeschoten; hij greep het vaardig op, en sloeg onder de vijanden zoo woedend rond, - met het been namelijk, - dat er naauwelijks één ontkwam, die niet een geduchten slag had gekregen. - ‘Maar, kwamen zij dan één voor één bij hem, Grootmoeder!’ - ‘Wel neen, kind! uw grootvader Zr. huppelde op zijn regterbeen rond door de vijandelijke gelederen.’ - ‘Zoo! net als de eksters, Grootmoeder!’ - ‘juist zoo, kind!’ - Ik wil hiermede maar eenvoudig te kennen geven, C.! dat gij wel eerder kondt uitgegaan zijn.

17 November, na 'n half jaar zwijgen²⁾, spreekt Zelandus weer eens in een 8^ste Stukje der Vad. Gez., dat 4 verzen bevat:

1.	Toen ik de afbeelding van den Baron van der Capellen tot den Pol gezien had.
2.	Aan de Nederlanders.
3.	Aan het Utrechtsch Genootschap van Wapenhandel: Pro Patria et Libertate. - 13 Okt. 1783. - (blz. 363).
4.	Aan eenen Vaderlandlievenden Prediker.

De ziel van een waar Edelman is zoo edel en verheven als zijn naam: vol van grootmoedige beginzels van menschlievendheid, van zugt voor zijn Vaderland; vijand van alle lafhartigheid, op geen laag eigenbelang gezet: een ijveraar om ijder regt te doen, en 't welzijn van allen en van 't algemeen te bevorderen: door zijn gedrag en goed voorbeeld zoo doorlugtig als door zijn titels; niet bedriechelijk, niet baatzugtig, maar opregt en eerlijk van hart.
Brieven over de Vrijheid⁴⁾.

Ik zag het beeld des held's, door wien de Vrijheid leeft,
Voor wiens doordringend oog de wrev'le Heerschzugt sneeft:

1) Van Hall, Gem. Schr. blz. 151.

2) Het 7^de Stukje verscheen eind April.

4) Brieven over de Vrijheid, en het geluk des Volks onder een goede regeering; in 't Engelsch uitgegeeven op den Naam van Cato en nu naar den Vijfden Druk in 't Nederduitsch vertaald (Alkmaar, Joh. Halfman 1752). Deze aanhaling heb ik er niet in kunnen vinden.

[p. 367]

 

Zijn onverschrokken blik deedt Dwang en Heerschzugt sneven -

 

Maar! deze zelfde blik deedt Neêrland's Vrijheid leven!

 

Geen Engel van omhoog, op onzen bol gedaald,

 

Met hemelmajesteit en godlijk licht omstraald,

 

Verwekt den sterveling eerbiediger ontroering! -

 

Bragt mij het beeld des man's in zulk een zielvervoering;

 

Hoe zal, wanneer 't geluk mij eens het voorregt biedt,

 

Dat mijn verwonderd oog den overwinnaar ziet,

 

Mijn boezem, overkropt van eerbied en genoegen,

 

Van zugt voor 't Vaderland, van Vrijheidliefde zwoegen!

 

Dan zal een zilte traan, die uit mijn oogen breekt,

 

De grootste lofspraak zijn, die 't hijgend harte spreekt! -

 

Men poogt op aard vergeefsch Capellen's lof te zingen:

 

Deze is de groote taak der vrije hemellingen!

In Amsterdam kan Zelandus begin Okt., nog vóór zijn vertrek naar Utrecht, of misschien zelfs nog vóór de grote Vakantie, het tentoongestelde, door J.A. Kaldenbagh¹⁾ uit Zutfen geschilderde portret van Baron van der Capellen hebben gezien. ‘De begeerte om het (portret) te zien is in Amsterdam zo groot’ (schrijft van der Capellen 7 Okt. 1783) ‘dat ik niet kan resolveeren het nog, zonder dringende oorzaak, van daar te neemen, wijl zulks tot vestiging van het fortuin van den jongen schilder veel toebrengt, waarvan ZEd., een jongman van zeer goeden huize en conduite, reeds ondervinding heeft’²⁾. Zelandus' vers kan via Kaldenbagh aan van der Capellen zijn gestuurd, of hem anderszins onder de ogen zijn gekomen. In elk geval is het midden Nov., en vóór het verschijnen van het 8^ste Stukje, in Amsterdam al bekend. Jan Gabriel Tegelaar, Uitgever en Redakteur der ‘Nederlandsche Courant’³⁾ op de Nieuwmarkt, (‘een burger van eenig aanzien, vertrouwd vriend van burgemeester Hooft’⁴⁾, en herhaaldelik in briefwisseling met van der Capellen) vraagt ten minste aan Mens, of hij ‘nu of dan wel eens’ in zijn krant zal mogen ‘gebruik maaken van dit Vers’. 18 Nov., als Mens nog niet weet dat het 8^ste Stukje van de pers is, meldt hij een en ander aan Bellamy, ingesloten bij een pakje boeken:⁵⁾

1) Kramm, i.n. Zie Bericht in ‘Boekzaal der geleerde Wereld’, Jan. 1784 blz. 76.

2) Brieven (Werken Hist. Gen. Utr. N.R. 27. Mr. W.H. de Beaufort) blz. 680.

3) Sautyn Kluit, Bijdr. Vad. Gesch. en Oudheidk., dl. 6 blz. 396.

4) Colenbrander, Patriotten, dl. 1 blz. 193.

5) hs. Z.G.

[p. 368]

Mijn Heer en Vriend

Hier nevens Eenige boeken welken UwE laastleeden bij mij noch hebt gelaaten, benevens 2 koopjes van de verkooping van Deiman, Namentlijk Brand Predicatien en Briefen Zur bildung des Geschmacks¹⁾. alle de ander welken UwE aangetekend had zijn veel te duur gegaan - - uw bepaald studeeren belet uw zeker eens te schrijven - hoe is het met de Vaderl: Zange. koomt er niet meer van - dan hoeft Hulk ook geen Sluyt Vignet meer te tekenen - ik heb den Heer Kaldenbach gesprooken, de Schilder van het Poertrait van de Baron van d. Cappelen - Zijn Ed heeft mij verzocht Een allervriendelijkste dankbetuy(ging) te doen uit Naam van de Baron van de Cappellen voor het uitmuntende vers van Zelandus bij het beschouwen van het Poertrait gemaakt - Zijn Ed. was er zeer over voldaan - en de Heer Tegelaar op de Nieuwmarkt wilde Nu of dan wel Eens gebruyk maaken van dit Vers in de Nederlandsche²⁾ Courant, zo UwE er niets tegen had - ik heb Provisioneel voor uw geantwoord, dat ik oordeelden dat dit niet noodig was, dat gij het waarschijnlijk zelfs zoud Publyk maaken in de Vaderl: Gezangen - zie daar mijn Vriend al het Nieuws dat ik weet. den Hengst en zijn jonge Vrouw zijn welvaarende. de Bruyn heeft de koorts gehad en is noch niet volkomen wel, zijn vrouw is gezond.
Voor 't overige Vaart wel UwEd Vriend A Mens Jansz.
Amst. 18 Nov. 1783.

Het 2^de vers is een klacht over verwijfheid van kleding, over ontzenuwende weeldetooi van ‘vreemde praal’. Wil een volk zijn republikeinse vrijheid handhaven, het stale zich door eenvoud van opvoeding, door gestadige kloeke lichaamsoefening.

Vrijheid kan niet bewaard worden, zoo de zeden van het volk bedorven zijn; - nog onafhankelyke Monarchy ingevoerd,⁺zoo zij opregt en zuiver zijn.
Algernon Sidney⁴⁾.

Gij Nederlanders, die welëer,

Voor uw ontzaglijk krijgsgeweer,

Den troon der koningen deedt beven,

1) ?

2) Eerst stond er Vaderlandsche.

+ onafhankelijke

4) Ontleend aan Brieven over de Vrijheid enz. (zie blz. 366 noot 4) blz. 251. Algernon Sidney, (1622-1682), ‘republican, one of the judges at the trial of Charles I; intrigued with France to restore the republic; his Discourses concerning Government are printed 1698’. (Dictionary of national biography. Vol. LII, edited by Sidney Lee).

[p. 369]

 

Eer gij, aan weelde nog verslaafd,

 

Door uw eenvouwig, deugdzaam leven,

 

Der Matigheid een voorbeeld gaaft!

 

 

 

Waar is die oude grootheid thans?

 

Hoe is die luistervolle glans

 

Van uw' aëlouden roem verduisterd! -⁺

 

Gij hebt de boeïen steeds veragt!

 

Maar slaven zijt ge thans - gekluisterd

 

Aan vreemde praal en weidsche pragt!

 

 

 

Toen kreeg 't eenvouwige gewaad

 

Zijn' luister van het grootsch gelaat

 

Der fiere en sterke jongelingen!

 

De grijsheid zelfs schoot uit heur oog

 

Een straal, die Neêrland's aterlingen,

 

In 't stof van hunne laagheid, boog!

 

 

 

Toen was de blanke zedigheid,

 

Wier oog geen dartle lonken spreidt,

 

Het sieraad aller jonge schoonen:

 

Een opschik, die de Deugd ontëert,

 

Den Godsdienst, in 't gezigt, durft hoonen,

 

Werd uit uw Vaderland geweerd!

 

 

 

Maar nu!!...zie daar dien jongeling!...

 

Mijn stem begeeft mij, daar ik zing!.

 

De woede vonkelt in mijn oogen!

 

Natuur! werkt gij niet als welëer?

 

Of hebt ge uw' invloed, uw vermogen,

 

Uw oude scheppingskragt niet meer? -

 

 

 

Natuur! is dit een jongeling?...

 

o Neen! een monster! dat den kring⁺

 

Van zijn bestemming durft veragten!...

 

Weläan! Natuur! - hij zij een wijf! -

 

Ontzenuw - roof hem al zijn kragten! -

 

Dat hij ten spot der waereld blijv'!

 

 

 

Helaas! mijn dierbaar Vaderland!

 

Wordt dit geslagt dus voordgeplant,

 

Waar zult gij dan in 't end verblijven? -

 

Veel eerder zou een vrouw de kling

 

Den vijand door den schedel drijven,

 

Dan zulk een laffe jongeling!

+ aêlouden

+ schepsel!

[p. 370]

 

Men leer den ted'ren jongeling

 

Het hand'len van geweer en kling!

 

Men doe hem vroeg aan 't vuur gewennen!

 

Hij lagche in 't grootste lijfsgevaar!

 

Hij leer 's Land's waare Vrijheid kennen,

 

En vloeke een' aartsgeweldenaar!

 

 

 

De kragt der sterkste leên vergaat,

 

Door lafheid, weelde en overdaad:

 

De knaap wenn' zich aan oefëningen,

 

Wier arbeid kragt verkrijgen doet:

 

Men doe hem worst'len, loopen, springen

 

En zwemmen in den killen vloed!

 

 

 

Zoo vind ge, o Vrijheid, Neêrlands eer!⁺

 

In onze jeugd uw helden weêr!⁺

 

Geen dwingland zal hen ooit verschrikken,

 

Gewapend of in vriendenschijn! -

 

Ofschoon 't zich alles mogt verwrikken:

 

Bij dezen zult gij veilig zijn!

 

 

 

De zon van Neêrland's grootheid klimt!

 

Zie, hoe haar luister gloeit en glimt

 

Op 's burger's uitgetogen klingen!

 

Die weêrschijn vuurt den ijver aan!

 

Al 't volk zal Vrijheid! Vrijheid! zingen,

 

Bij 't planten van heur zegevaan!

 

 

 

Dat nimmer nagt van slavernij

 

Het einde van die grootheid zij!

 

Geen nagt moete ooit dien dag vervangen! -

 

Wanneer de dag der waereld scheidt,

 

Dan worde uw gloriedag vervangen,

 

Door 't glansrijk licht der eeuwigheid!

Het 4^de vers Aan eenen Vaderlandlievenden Prediker spreekt van een vrijzinnig predikant naar Zelandus' ideaal, en pleit, niet voor ‘Patriotsche Predikanten’, die buiten ‘beden en gezangen’ en de verplichte rechtzinnige verkondiging der ‘geöpenbaarde Leer, somtijds eene groote Vaderlandsche Gebeurtenis op den Predikstoel ophaalen’, zoals ook de ‘allerwaardigste (oranjegezinde) Hinlópen’ te Utrecht dat doet¹⁾,

+ eer,

+ jeugd,

1) Almanack en Politiek Zakboekje voor de vereenigde Nederlanders (Amsterdam. W. Holtrop, 1782). De schrijver is J.H. Swildens (schrijver ook van de Bardietjes, 1779 - zie blz. 42 en Aant. 22) volgens Kernkamp, Jan Nicuwenhuysen herdacht (Amst. 1906) blz. 18.

[p. 371]

maar voor predikanten, hervormden en dissenters, die als goede burgers zich in de ‘Wapenhandel’ oefenen. Zij ‘ontstigten’, zegt Le Francq van Berkhey¹⁾, ‘in hunne Voorbiddingen de Gemeente door ontijdige gebeden voor de Vrijcorpsen...het Priesterlijk, Achtbaar gewaad bespotten ze (door het te) verruilen voor een soldaaten Montuur...en stappen van den Preekstoel na...het Exercitieveld..om (er met) de jonge losbollen te Exerceeren, vaandels en trommen met zegeningen in (te) wijden!’ ‘Kanselhoesaaren’²⁾ scheldt hij ze, zoals de ‘felle jacobijn’ de Leidse doopsgezinde predikant Francis Adriaan van der Kemp er een is, die te Leiden, na de ochtendpreek, ‘onmiddellijkin krijgsdos aan het hoofd van zijn vrijkorps ter wapenoefening optrekt’³⁾, of hervormde predikanten als Ds. Bernardus Bosch (Batavus)⁴⁾ te Diemermeer, en iets later Ds. Johan Jacob le Sage ten Broek te Rotterdam⁵⁾, en Ds. Johannes Henricus van der Palm te Maartensdijk⁶⁾.

Ende als jesus nabij kwam, en de Stad zag, weende hij over haar.
Lucas.

Zou hij een Christen zijn, die 't Vaderland niet mint?
Die 's Vaderland's belang zich niet op 't harte bindt?
Die onverschillig blijft, hoe ook de kans moog keeren,
Of Neêrland vrij wil zijn - of zich laat overheeren?
Die, daar een staatsorkaan, door onze streeken, loeit,
Zoo hij met rust kan zijn, zich nergens meê bemoeit?
Die immer werkloos blijft, hoe ook de nood moog prangen,
En steeds zijn' pligt bepaalt bij beden en gezangen: -
Zoo vaak de klok hem roept, met ijver gaat ter kerk:
Volvrolijk huiswaards keert, na 't afgedaane werk;
En, bij zig zelf voldaan, die uitgevoerde pligten
De held're fakkels noemt, om and'ren voor te lichten?
Hij, die, vol heilig vuur, zijn' evenmensch verdoemt,
Die, naar een and're leer, zich ook een Christen noemt?

1) De Bataafsche Menschlijkheid (Leiden, 1804) blz. 177.

2) Zo genoemd naar Spotprenten, waarvan er enkele zijn in de Hist. Verzameling der Schutterij te Amsterdam, o.a. van v.d. Kemp en le Sage ten Broek.

3) Knappert, Gesch. der Herv. Kerk, dl. 2 blz. 107.

4) (1746-1803) N. Ned. Biogr. Wdb. dl. 2, blz. 217.

5) Zie Br. Ockerse aan B. (Mrt. 1784) en Aant. 68.

6) Leven en Karakter van J.H. v.d. Palm, blz. 34.

[p. 372]

 

Die, met een vroom gelaat, ontbloot van mededoogen,

 

Den armen mensch beschouwt; en de onverschillige oogen

 

Ten hemel slaat, - zou deze een waare Christen zijn?....

 

Een hater van de kerk! - een Christen in den schijn!

 

Ik hoop niet, waardste vriend, dat gij mij zult verdenken,

 

Als wilde ik 's Christen's eer, door mijn gedichten, krenken:

 

o Neen! mijn ziel verëert, bemint den menschenvrind,

 

Die al zijn waar geluk, in 's Heiland's grootheid, vindt!

 

Die, wars van bijgeloof, het glansrijk licht der waarheid

 

Niet opzoekt in een' nagt van aakelige naarheid!⁺

 

Die nooit een ander haat, om dat hij anders denkt!

 

Die, met een vroom gedrag, den stuggen snoodäart wenkt,

 

Om, op 't geheiligd spoor der Christenen te treeden!⁺

 

Die Christendeugden voegt bij vuurige gebeden!

 

Die, door zijn heiligheid, den wuften vrijgeest leert,

 

Dat hij - geen harssenschim - maar zijn' verlosser eert!

 

Die nooit gewetensdwang, of wrev'le broedertwisten

 

Voor echte teekens houdt van een' regtschapen Christen!

 

Die ook zijn Vaderland, met hart en ziel, bemint,

 

Zou die geen Christen zijn? - geen waare menschenvrind?

 

Of zou het Christendom den sterveling gebieden,

 

Het dierbaar Vaderland, in zijnen nood, te ontvlieden?

 

Leert dan het Christendom den mensch ondankbaarheid?

 

Verblinden! ziet! uw gade, uw teder wichtje schreit!

 

Uw medeburger roept! hij wordt in 't stof vertreeden!

 

Gij zit in veiligheid, en prevelt uw gebeden;

 

Daar uw zwartgallig hart der rampen geene voelt!

 

Alleen een doodsche schrik, die door uw leden woelt,

 

Geeft nog een weinig vuurs aan uw gewoone zugten,

 

Daar u een naar gerugt, voor eigen ramp, doet dugten!

 

Neen, ed'le menschenvriend! regtschapen patriot!

 

Gij, die u niet onttrekt, wanneer een grimmig lot

 

Den vaderlande dreigt; die, vol van mededoogen,⁺

 

Uw hart tot God verheft, en smeekt met schreïende oogen;

 

Gij weet, dat uw gebed der Godheid niet behaagt,

 

Wanneer men werkloos zugt, daar 't land om bijstand vraagt!

 

Gij voegt bij uw gebed den burgerlijken degen,

 

En wagt, in 't heilgeloof, den Goddelijken zegen!⁺

 

 

 

Mijn vriend! gij, die, aan 't volk, der Christnen godsdienst leert, (drukfout?)⁺

 

En 't spottend ongeloof, uit onzen tempel, weert,

 

Gij leert den Christen ook zijn Vaderland beminnen -⁺

 

Wanneer 't de Vrijheid gelt - of sterven of verwinnen!

 

Een lafäart preek de leer der vuige slavernij:

 

Gij spreekt de taal van 't hart - en noemt uw burgers: Vrij!

+ opzoekt,

+ Christenen,

+ Vaderlande

+ goddelijken

+ leerd,

+ leerd

[p. 373]

 

Uw hart...en 't regt des volks doen u die Vrijheid leeren:

 

Dit volk, dat vaders mint, erkent geen opperheeren!⁺

 

Of zou 't een misdaad zijn, als gij van Vrijheid spreekt,

 

De liefde tot dit pand, in 's burgers harte, kweekt?

 

o Neen! de maatschappij, schoon Heerschzugt u mogt doemen,

 

Zal u, om deze taal, een steun der Vrijheid, noemen!⁺

 

Vaar voord! mijn lieve vriend! leer aan de maatschappij;

 

Hoe zeer 't een' Christen voeg', dat hij een burger zij!

 

Vergeefsch spant alles saam, om burgers te verwinnen,

 

Die God en 't Vaderland verëeren en beminnen!

Dr. Jan Arnout Bennet uit Breda, in Harderwijk gepromoveerd tot Philosophiae et Mediciae Doctor, en daarna, mogelik nog voor enige studie, in Utrecht, heeft onder het Symbolum: ‘La Vertu pour Guide’ het slot van bovengenoemd vers in Bellamy's Album geschreven, zodat het met 'n paar kleine veranderingen in de 6 eerste regels een toekomstwens voor Zelandus als ‘Vaderlandlievend Prediker’ kon worden:

Mijn vriend! gij, die aan 't volk, der Christnen godsdienst leert..

...Leer gij den Christen ook zijn vaderland beminnen...

Een lafäart spreek de taal der vuige Slaavernij:

...Gij spreek de taal van 't hart - en noem uw burgers: VRIJ!...

met onderschrift: ‘Voor zynen vriend Bellami, den verdienstlyken Dichter deezer boovenstaande reegelen: ter gedagtenisse van zynen vriend J. Arnout Bennet. van Breda. A.A.L.L.M. et Phil. Doct.’¹⁾.

‘Wie zal van den Leeuw vergen dat hij zinge als een Canarie?’ - en, in plaats van te ‘werken’, wat met het oog op de ‘wintervergadering’ in Amsterdam ‘thans zaak’ is²⁾, verdiept Bellamy zich, Najaar 1783, zonder dat Zelandus vooralsnog zwijgt, in een heel biezonder letterkundig werk. Nauweliks heeft hij in Okt. of Nov. het 1^ste Deel van v. Alphen's Mengelingen in Proza en Poëzie gelezen, of hij grijpt naar de pen, en schrijft een kritiese Brief aan van Alphen. Dit prozaschriftje van 8 stuivers, 26 bladzijden druk, gedagtekend 28 Nov., ondertekend L.D.E.D. (Liefhebber Der Edele Dichtkunst?)³⁾ is verschenen zonder naam van drukker of uitgever, naar 't blijkt ‘een vriend van Ondaatje’, die er de schrijver 5 dukaten voor heeft betaald, en ‘met zijn naam’ 6 voor geboden⁴⁾.

+ Vaders

+ Vrijheid

1) 1758-1828, N. Ned. Biogr. Wdb. 2. 122. Zie Bijlage XV.

2) Zie blz. 362.

3) Gedenkz. blz. 101.

4) ± f 26.50. De Uitgever Mulder? Zie Aant. 62.

[p. 374]

De kern, ongetwijfeld ook de aanleiding van dit krities betoog, is een ietwat ijdele zelfverdediging, die Bellamy meteen gelegenheid geeft van Alphen's opvatting van ‘origineel’ met een eigen opvatting te bestrijden.

De Gedigten voor Elize in de Mengelingen noemt van Alphen ‘origineel’, als ‘minneliederen, door deugd veredeld, door godsdienst gewijd’. Maar, vraagt Bellamy, is dat nu nieuw? Zijn Kleyns Oden (1782), zijn de naamloze Gezangen mijner Jeugd (1782) dan anders? Van Alphen geeft ‘navolging’, en Elize's Geboorte in de Mengelingen is bovendien plagiaat, is een ‘parodie’ van Mijn Geboortedag in de Gezangen mijner Jeugd.

Belangrijker echter dan deze zelfverdediging, in de aanval hier en daar verrassend raak, is Bellamy's eigen pleit voor ‘origineel’, waarmee hij van Alphen kapittelt. Duidelik blijkt namelik, dat onze dichter in 1783 de Conjectures on Original Composition (1759) kent van Edward Young, die alle fletse, matte 18^de-eeuwse klassicistiese kunsttheorie verwerpt met het oude, altijd weer nieuwe: geen kunst van enige waarde, dan gewrocht uit innerlike scheppingsdrang. Youngs woord, dat hij mogelik in Duitse vertaling (1760) leert kennen, of in een gedeeltelike vertaling uit het Engels door een zijner vrienden (Ondaatje?), pakt hem: iets ervan neemt hij tot eigen verrijking in zich op en verwerkt het zelfstandig.

De 80-jarige dichter der Night-Thoughts stelt Shakespeare aan alle jonge kunstenaars ten voorbeeld, en wil dat ze als hij de twee boeken leren lezen ‘which the last conflagration alone can destroy: the book of Nature and the book of Man’; bij zulk een ‘navolging’ zal hun oorspronkelike aanleg ongerept kunnen blijven - ‘know thyself and reverence thyself’.

Bellamy leraart, minder breed, maar toch naar zelfstandige opvatting: een jong dichter onderzoeke, kenne zichzelf, kieze zich dan een ‘waarlijk grooten meester’, aan wie hij zich verwant voelt, en ‘vorme, verbetere zijn manier naar de manier van zijn meester’, maar blijve zichzelf, in besef van eigen kracht.

De ontworpen ‘Brief’ - ook Young uit wat hij te zeggen heeft in a ‘Letter’ to the Author of Sir Charles Grandison - wijdt hij met een aanhaling uit Youngs betoog, en zoals de Conjectures over ‘original’ leiden tot een kritiek op dichters-tijdgenoten, zo leiden ook Bellamy's opmerkingen tot de eigenlike aanval.

[p. 375]

Eigenaardig, dat hij ook nu nog met zekere voorliefde de naam noemt van de eens zo vereerde Antonides, terwijl hij, met zelfkritiek, eigen ‘naive luim’ verwant noemt aan Poot, die Hooft volgt.

Het uit Young vertaalde inleidingswoord, aan de binnenkant van het titelblad, luidt:¹⁾

Ja, wij lezen de navolging met zulk eene flaauwe nieuwsgierigheid, als met welke wij naar een tweemaal vertelde geschiedenis luisteren, daar aan de andere zijde onze geesten door het lezen van eenen oorspronkelijken Schrijver levendig worden. Deeze is een volmaakte vreemdeling; ieder komt toeloopen, om iets uit een vreemd land te beschouwen, en hoewel hij, gelijk een Indiaansch Prins, slechts met vederbossen van weinig waarde versierd, aankome, des niettegenstaande trekt hij onzen bijzonderen aandacht, schoon niet alles nieuw zijnde, tot zich.²⁾
Young.

Aan den Heere en Mr. H. van Alphen over de onlangs uitgekomen Mengelingen in proze en poëzij.

Mijn Heer!

Een oorspronkelijk dichter strekt der Natie tot oneindig meer eer dan vijfentwintig navolgers! dit zijn uw eigene woorden in de Inleiding, geplaatst voor de Theorie der schoone kunsten en wetenschappen:³⁾ en zeker, leder, die maar eenigen smaak heeft, zal zulks gereedelijk toestemmen. Gebrek aan moed en aan kragten is de bron der navolging; maar waarom dan niet liever buiten eenen kring gebleven, waarin men niet, dan met schande, kan omwandelen? Ieder heeft zijn bestemden kring - en de natuur geeft krachten overeenkomstig deze bestemming. Het haatlijkste van allen is, dat de meeste navolgers der natie poogen wijs te maaken, dat zij nieuw - dat zij origineel zijn! al heel dikwijls loopt het in 't oog, wanneer de navolgingen gecopieerd zijn naar Vaderlandsche origineelen. Doch wanneer zij vertaalingen zijn, kan men bij het gros der natie, nog eenigen tijd, als oorspronkelijk genie beroemd zijn. 't Is ongetwijfeld een eer voor eene natie, die op origineele vernuften kan roemen: maar is het wel edelmoedig haar te misleiden - haar vertaalingen en slaafsche navolgingen als vrugten, op eigen grond geteeld, in handen te stoppen? De man van smaak,

1) Tekst volgens het hs. Maatsch. Ned. Lett. Het is slordig gedrukt; enkele slordige drukfouten heb ik verbeterd. Zie verder Aant. 65 en 66.

2) De slotzin is te vrij en niet geheel juist vertaald. Young: ‘and tho' it comes, like an Indian Prince, adorned with feathers only, having little of weight; yet of our attention it will rob the more Solid, if not equally New’. Duitse vert.: ‘und ob es wohl nur mit einigen Federen geputzt, gleich einem Indianischen Prinzen, ankömmt, ohne viel wichtiges mit zu bringen; so wird es doch unsere Aufmerksamkeit von einem gründlichern Werke, wenn es nicht eben so neu ist, abziehen’.

3) Inleiding blz. XVI.

[p. 376]

die niets dan zijne moedertaal verstaat - en zulke menschen van smaak zijn 'er! - zulk een man leest eenige voordbrengsels van vernuft: hij bewondert dezelve, en wenscht zich en zijn Vaderland geluk, met zulke vernuften! - hij komt in een gezelschap. - Men spreekt over werken van smaak. - Hij spreekt met veel vuur over de, door hem, zoo bewonderde stukken: - zij zijn goed! zegt een ander, maar zij verliezen veel bij het origineel! origineel? - zijn ze dan niet origineel? - wel neen! het zijn vertaalingen! Het spijt mij, dat ik het weet! zegt de bewonderaar, en zijn toejuiching verwandelt in verägting.
Een vertaaler, een navolger kan zijne verdiensten hebben: en veelen hebben mogelijk zoo veele verdiensten als hunne origineelen: maar wanneer zij ontkennen navolgers - vertaalers te zijn, dan offeren zij deze verdiensten op aan een verkeerden trek naar roem, die hen bij waare kenners veragtelijk maakt.
Daar zijn duizend dingen in de Natuur, die duizend-maalen gezegd zijn, en nog duizend-maalen zullen gezegd worden; deze dingen te zeggen noem ik geen navolgen: in dezen nieuw te willen zijn zou niets anders wezen, dan zich bespottelijk te willen maaken. De zogenoemde manier van een' grooten meester te hebben is ook nog geen navolging: een man die bij eenen weeldrigen dichtgeest, de organisatie van eenen Antonides had, zou volgens mijn gedagten, veel in de manier van Antonides arbeiden; al had hij hem ook nimmer gelezen. Maar hij zal, hierom juist, geen plan, geene gedagten met hem gelijk hebben: doch in de behandeling van zijn plan - wat het ook wezen moge - zal de manier van Antonides zigtbaar zijn. Ik ben het volkomen met u eens, mijn Heer, dat men grooter eer moet stellen in origineel te schrijven, dan in Vondel natebootsen: ik heb een afkeer van navolgen: maar, wanneer een jong dichter, na zich wel onderzogt te hebben, gevoelt in welk een vak der kunst zijn natuurlijke aanleg hem roept; - wanneer hij eenige overeenkomst ontdekt tusschen zijne manier en die van een waarlijk grooten meester, dan mag hij zijne manier vormen, verbeteren, naar de manier van den meester, met welken hij eenige gelijkheid heeft; en, zoo hij waarlijk een genie is, kan het zeer ligt gebeuren, dat hij zijnen voorganger verre overtreffe - dat hij een beter plan in dezelfde manier uitvoere. Maar een plan te copiëeren, de handelingen en persoonen te parodiëeren - zoo ik dit woord gebruiken mag! - dat noem ik slaafsche navolging!
Het komt mij voor, mijn Heer, dat de uitgeever der onlangs in Utrecht, uitgekomen Mengelingen in proze en poezy, van dit laatste niet geheel is vrij te spreeken: die Schrijver noemt zijne Gedigten voor Elize gedigten, die op eenen anderen leest geschoeid zijn dan gewoonlijk geschied. Is dit waar? is dit soort van gedigten nieuw? in de oden en gedigten van Kleyn kan men dit soort ook

[p. 377]

vinden: men zie in dezelve: aan Phyllis, aan Elize - avondgedagten¹⁾ enz. Schoon op een' anderen trant, in de gezangen mijner jeugd, in het voorleden jaar te Amsteldam uitgegeven, op blz. 19 en vervolgens 83 en 85²⁾ zijn ook stukjes, die de Deugd en den Godsdienst met de liefde vereenigd in zich behelzen.
Kleyn zegt in zijne avondgedagten in het laatste couplet:

dit vertroost mij in mijn tranen:
Jezus st(i)erf op aard' voor menschen!
dit gevoelt gij ook Elize! -
Ja! wij zien elkander weder! -

Het vertrouwend vooruitzigt een's Christens - de hoop op eene toekomstige zaligheid verëenigt zich hier met de liefde des dichters; Deugd, Godsdienst en Liefde, die drie bevalligheden gaan hier ook hand aan hand. - Is het verband van Godsdienst en Liefde sterker, - heeft het meerder het voorkomen van nieuwheid, in het stukje getijteld: mijne Liefde te vinden in de Mengelingen, bladz. 15? nadat de dichter gezegt heeft dat hij niet zal zingen als Catullus of Anakreon - dat bevalligheid en godsvrugt en een teder harte hem gewond hebben - dat hij die wonden nimmer zal zoeken te heelen - dat zij hem heilig vermaken en bevallig dwingen om de wijsheid en de deugd te eeren; 't welk, om dit in het voorbijgaan te zeggen - mij vrij onverstaanbaar is: het denkbeeld van wonden verwekt medelijden, afschrik - en ook wel walg; deze aandoeningen hebben weinig, dat vermaak geeft! en op welk eene wijze kan men zeggen, dat wonden ons bevallig kunnen dwingen? - Ik heb een gedicht - Chloris verzoekt het mij - ik verkies het niet te geven - zij doet alles wat een lief meisje vermag: - zij vleit mij - zij dreigt mij op eene schalkagtige wijze, enz. ik kan haar niet langer wederstaan, maar geeve haar het gedicht: dan heeft Chloris mij op eene bevallige wijze gedwongen. Maar zoo dwingen geen wonden! of zou men konnen zeggen: mijn Heer! ik zou gisteren avond zeker bij u gekomen zijn - maar een wonde aan mijn hoofd heeft mij zoo bevallig gedwongen, dat ik den ganschen dag mijn kamer heb moeten houden? - maar ter zaak! na dat de dichter dit alles gezegt, en zijn toekomstig geluk geschildert heeft, spreekt hij zijn meisje dus aan:

zo leven wij gezegend,
en smaken, dat ons Jezus
van eeuwigheid beminde;
en veilig zal geleiden
door 't midden van de baren,
die Neêrlands scheepje dreigen.

1) Aldaar blz. 68, 73 en 58. Aan Phyllis, zie hiervoor blz. 173.

2) Zie hiervoor Aan Fillis (blz. 111), Aan de Meisjes (blz. 133) en Aan de Jongelingen (blz. 134).

[p. 378]

 

Zo landen we eens gelukkig

 

in zaliger gewesten,

 

daar nooit geen traanen rollen,

 

maar heiligheid en blijdschap

 

ons eeuwig lot zal wezen!

Is het sentiment van Godsdienst en liefde hier kragtvoller dan in de straks aangehaalde vaerzen van Kleyn? het denkbeeld van schip en zee, om de wisselvalligheden en onstuimigheid des levens voortestellen, is gemeen - en schier van den grootsten dichter tot den kleensten rijmer gebezigd, mogelijk zou men 'er nog wel een zweem van nieuwheid aan kunnen geven, die ons treffen zou. - Sterker is het gedagt van Kleyn: deze waereld is het tooneel der ruste - der ware liefde niet! - maar, dit vertroost mij, Elize! Jezus is voor menschen gestorven - dit gevoelt gij ook Elize! - Ja! wij zullen elkander weder zien! - de kortheid en eenvoudigheid der voorstelling treft. De dichter kan 'er niets meer bijdoen - Elize gevoelt ook de waarheid van den beminnelijksten Godsdienst - wij zullen elkander wederzien, Elize!
Gij zult mij wel toestaan, mijn Heer, dat dus de gedigten voor Elize niet nieuw - dat is: in geene nieuwe manier zijn; - het stukje, dat ten tijtel heeft: Elize's geboorte, is, zoo het mij toeschijnt, een parodie van een stukje uit de Gezangen mijner jeugd, getijteld: mijn geboortedag! Gij zijt een kunstrigter, mijn Heer, en dus zal het u niet onaangenaam zijn, dat ik u eenige oogenblikken met de vergelijking dezer stukjes ophoude; te meer, daar gij, in uwe theoretische schriften, der Natie, als 't ware toeroept:
Wees toch origineel in uwe werken van smaak!
Ik weet niet onder welke Classe van gedichten ik het stukje: mijn geboortedag plaatsen moet: luim en naïviteit moeten aan soortgelijke voordbrengzels de meeste schoonheid bijzetten. Zij behooren onder die vrugten van het vernuft, die genoegsaam alleenlijk geschikt zijn voor de verbeelding. Een geestige wending, een onverwagte trek, een bevalligheid in de uitdrukking, maken 'er al dikwijls de voornaamste verdienste van uit. Een schertsende Satyre - een schuldelooze aandoening van liefde en vriendschap kunnen gevoegelijke onderwerpen voor zulke gedichtjes zijn. Tot kleine allegorien, waarvan men het oogmerk in een of twee vaerzen bevatten kan, zijn zij ook zeer geschikt. Even zoo weinig als ieder schilder met den luim van eenen Jan Steen zou kunnen arbeiden; - even zoo min is 't de zaak van elken dichter, om, in dit vak, met roem, zijn kragt te beproeven.
Poot zou, in dit soort, zijne verdiensten gehad hebben, indien hij 'er meer aan gedaan had. Zijn fraaiste stukjes zijn fijne, bevallige Copyen van Hooft. Zijn Uchtendstont is, zoo het mij voorkoomt, een meesterstukje van dezen aart. De regels:

[p. 379]

 

Wij lagen immers stil in vreê:

 

de midnagt zweeg; mijn Doris meê.

 

Wat doet u dan vergrimmen?

hebben voor mij een eenvouwigheid - een zoo zuivere natuurlijkheid, die ik wel gevoelen - maar niet uitdrukken kan.
Het slot van dit stukje:

Die om geen nacht te bedde ging

Hoeft om geen' dag te rijzen.

is van Huygens uit het engelsch van doctor Donne:

't is waar, de dagh is op; wat isser aan bedreven?
wilt gij daar ook om op, en 't bed en mij begeven?
wat hebben wij alleen om 's lichts wil op te staan,
die om den donker niet te bed en zijn gegaan?¹⁾

Het stukje, getijteld wachter, is ook schoon, doch minder eenvouwig. Behalven eenige schoone trekken heeft zijn vliegende Min veel gewrongens - en, door het gezogte op het einde der coupletten, veel valsch vernuft. Ik zal alle zijne stukjes niet doorloopen; dit alleen zeg ik 'er nog van, dat Poot een' natuurlijken aanleg had, om, in dit vak, modellen te leveren; hij volgde de Natuur; zijn ziel was nog niet besmet met die sentimenteele ziekte, die de waarde der menschheid ontzenuwt - herssenschimmen voor wezenlijkheden aanziet - en geen ander voedzel heeft, dan traantjes, waarin de maan heure bleeke straalen schiet. Dit sentiment is geen gewrogt der Natuur, het is sentiment der verbeelding. - Sterne heeft sentiment voor het hart.
Houdt mij deze afwijking ten goede, mijn Heer! wij zullen nu overgaan tot het vergelijken der twee bovengemelde stukjes. Het stukje mijn geboortedag is een schertsende vertelling der komst van Cupido in het kraamvertrek, waarin de dichter even voor de komst van het minnegoodje, in de wieg gelegt was. Ik zal 'er hier een gedeelte, voor zoo veel ons noodig is, van afschrijven.

(aangehaald tot)......Zoo sprak de Min, en snelde voord. -

Het overige zal ik niet afschrijven, het behoort niet tot mijn plan. Voor zoo veel mij bekend is, is dit stukje origineel; ik kan mij ten minsten niet te binnen brengen, ooit iets geleezen te hebben, dat aanleiding zou hebben konnen geven, om dit te ontwerpen. De gansche aanspraak van Cupido is los en gemeenzaam. De regels:

door mij zult gij het puik en de eer
der meisjes...zie!...daar lagt hij weêr! -

1) Dagheracd. (Uitg. Worp dl. 2 blz. 258).

[p. 380]

zijn, zoo mijn smaak mij niet bedriegt, zeer naïf. Laat ons nu het stukje uit de Mengelingen ook eens beschouwen, mijn Heer! Het plan van dit stukje is dus: toen Elize pas geboren was, stond een Engel bij haar wiegtje, die haar aansprak - haar de droefheid en vreugde der waereld afschetste - haar eenen Egaê voorspelde, met wien zij gelukkig zijn zou - en die Egaê was de dichter, enz.
Gij ziet duidelijk, mijn Heer! dat het plan van beide de stukjes in den grond het zelfde is? om deze gelijkheid nog duidelijker in het oog te doen vallen, zal ik de voornaamste trekken afschrijven.

Elize pas geboren,
lag in haar wieg te slapen;
bevallig als de morgen,
een Engel stond, vol aandagt,
en vatte 't poezel handje
van 't lief aanminnig meisje,
wees welkom, lentebloempje,
(dus sprak hij) in de waereld!
een waereld vol van zorgen,
maar ook van vergenoegen,
voor hen, die deugd en wijsheid
aan reine liefde huwen.
Aan zulken reikt de Schepper,
op een verdorrende aarde,
de geurige eerstelingen
van zijne wijze schepping
reeds toe met milde handen;
terwijl de boom des Levens,
in 't altoos groenend Eden,
Hun bloeiend staat te wagten,
om eeuwig vrugt te geven.
Zo zal het lieve Elize
eerst met u zijn op aarde,
en namaals in den hemel.
Ik zie tog reeds die handjes
tot Jezus opgeheven;
dat voorhoofd vol van aandagt
op Gods genade peinzen;
gebeden op die lipjes
als wierook opwaard stijgend;
en 't hart vervuld met liefde,
met eerbied en vertrouwen,
geheel aan hem geschonken,
dien wij als Koning eeren.

[p. 381]

 

Maar 'k zie u ook verbonden

 

aan eenen lieven egaê,

 

(hij dagt om mij, Elize!)

 

in wiens geluk ge uw blijdschap,

 

uw heilig vergenoegen,

 

eens zult op aarde vinden,

Dus ver is het genoeg, om eene vergelijking, tusschen de twee stukjes, te maken. - Wij zullen niet in aanmerking nemen, mijn Heer, dat de openbaring ons het aanwezen der Engelen leert; - en dat Cupido een denkbeeldig wezen is: - wij weten zoo weinig van de Engelen, dat alle poëtische voorstellingen van hunne werkingen en handelingen onder de menschen, ook slechts poëtische voorstellingen zijn. Ik ben zeer tegen de fabelhistorie in onze dichtstukken: - maar in gedigtjes van dezen aart, zooals mijn geboortedag heeft Cupido zijn burgerregt! De minnegod komt, in het laatstgenoemde stukje, bij de wieg van den dichter, en wenscht de aanwezenden geluk met de geboorte van het kind. Cupido een klein knaapje, spreekt ook als een knaapje: met een kinderachtige schalkheid kijkt hij in de wieg, en voorspelt, dat de dichter een begunstigde van zijne moeder zou zijn. Hij gaat al snappende voord, en verbeeld zich zelfs alreeds, op het gelaat des kinds, een' trek der liefde te zien. De zaak van Cupido is, zich met niets, dan met liefde bezig te houden; hij spreekt ook van niets dan van liefde. Bij de geboortedag van Elize verschijnt een Engel bij haar wieg, die de hand van het slaapend meisje vat, en haar verwellekomt in de waereld. De aanspraak van den Engel aan Elize is waar - doch zou zij, in den mond van een Engel, niet warmer konnen zijn? - zou 'er niet meer in konnen zijn, dat Engelagtig was - in den verhevenen zin van het woord? - daar Cupido een trek der Liefde op het gelaat van den dichter ziet, ziet de Engel de handjes van Elize reeds tot Jezus opgeheven, en het voorhoofd, vol van aandagt, peinzen op de genade van God, enz. In de gedagte:

ik zie toch reeds die handjes
tot Jezus opgeheven;

is, dunkt mij, iets, dat bij uitstek teder is: deze vaerzen brengen ons Jezus den kindervriend aanstonds voor den geest. Wij gevoelen 'er meer bij, dan wij kunnen uitdrukken, maar:

dat voorhoofd vol van aandagt
op Gods genade peinzen;

is dat wel zoo schoon? onze verbeelding vliegt in weerwil van ons zelf, in één oogenblik, een reeks van jaaren vooruit, en ziet, - niet de kleene, tedere Elize - maar de staatige, de ingetoogene Vrouw. - En zelfs

[p. 382]

de verbeelding van den spreekenden Engel moest dezen sprong doen.
En, zoo wij onze verbeelding te rug roepen - haar bij de tedere kindsheid van Elize bepaalen: - dan zien wij een schilderij, dat ons onäangenaam aandoet: een aandagtig, peinzend voorhoofd, op het ligchaam van een teder kind is een afwijking van de natuur, die ons niet behagen kan.
Cupido belooft, met een kinderlijke gulheid, den dichter een bevallig meisje: zoo voorspelt de Engel aan Elize, dat zij aan eenen lieven Echtgenoot zal verbonden worden, met wien zij gelukkig zou leven.
Het is dus duidelijk, mijn Heer, dat in het plan van mijn geboortedag het plan van Elize's grboorte lag opgeslooten; of liever, dat het plan hetzelfde is. Ik denk niet, dat men nu zulk een stukje origineel of nieuw zal kunnen noemen. Mogelijk zal men aan Elize's geboorte een meerdere voortreffelijkheid en schoonheid toekennen, om het ernstige in de voorstelling: - doch wij spreken nu over het schoone der kunst, en niet over het zedelijk schoone in de werken der kunst.
Behalven dat 'er niets in mijn geboortedag is, dat de deugd of den godsdienst benadeelt; alschoon 'er niets in is, dat de beoefening van die beiden aanzet.
De Liefde met den Godsdienst vereenigd, is zeker edel. Ik heb nog eene proeve, van eenen mijner vrienden, die, voor een jaar of vier reeds plan hadt, om eenige dichtstukjes te vervaardigen, waarin de Liefde met den Godsdienst in een naauw verband zouden staan; verscheiden omstandigheden hebben dit verhindert. De proeve, die ik heb, zal ik hier bij afschrijven, zij kan tot een staaltje van zijne manier dienen. Zij is deze:

Vreugde van mijn leven!

Meisje, dat ik min!..enz.¹⁾

De uitgever der Mengelingen zal in dit stukje, zoo ik mij niet bedrieg, ook eenigzints aan zijn oogmerk voldaan zien. - Wanneer deze stukjes schoon zijn moeten zij ongetwijffeld bevallen; maar, is dit soort van gedichtjes, op den duur wel het geschiktste, voor deze onderwerpen? De godsdienst is verheven, zij geeft der menschelijke ziele eene grootheid, die zich boven alles verheft; dit is een geschikt onderwerp voor de hooge ode - maar niet voor stukjes, wier voorname vereischten losheid, bevalligheid en naïviteit zijn moeten. Wanneer men den godsdienst, met de liefde verëenigd bezingen wil, moeten de beelden stout, verheven en deftig zijn. Ik spreek van den geopenbaarden godsdienst - de natuurlijke godsdienst - de deugd, kunnen onder beelden, geschikt voor zulke kleene stukjes, voorgesteld worden. Zoo is b.v. de

1) Van B. zelf, zie hiervoor blz. 49.

[p. 383]

avondwandeling in de Mengelingen; de stille schoonheid der natuur - de eerbiedige stilheid van al het schepzel - de opgetogenheid van Elize en den dichter - hunne aanbidding - dit alles is bevallig, los en inneemend geschilderd: maar, zou de dood van Jezus - de bevredigde regtvaardigheid van God, enz. in deze stukjes, naar waarde kunnen behandeld worden? Laat ons eens een kleine proef nemen, mijn Heer!

Ik drukte, vol verrukking,
mijn Chloë aan mijn boezem,
en zei: mijn lieve Chloë!
wij zullen eeuwig leven!
want Jezus is gestorven!...
de Vader is bevredigd!
wij zullen, lieve Chloë!
wij zullen eeuwig leven!

De voorstelling is eenvoudig - maar is zij treffend? Laat ons nu eens het zelfde onderwerp in eene andere manier behandelen:

Neen! beef niet, mijn Chloë!

Geen Dood zal ons scheiden!
Wen de Engel des doods ons
Geleidt naar het graf,
Staat de Engel des levens,
Bij 't aakelig graf:
Vol juichende blijdschap
Voert de Engel des levens
Ons opwaards, tot God!
Dan zien wij, mijn Chloë,
Eens lagchend naar de aarde,
Met lagchtjes der eng'len,
En zeeg'nen het graf!

Neen! beef niet, mijn Chloë!

Geen Dood zal ons scheiden!
De vader vergrimde,
Op 't zondigend menschdom:
De ontzaglijke bliksem
Der godlijke wraake,
Verlichtte den hemel,

[p. 384]

 

Met schriklijken luister!

 

‘Ik zal hen verdelgen!’...

 

Deze uitspraak des vader's

 

Klonk dreunend en schriklijk,

 

En schudde den hemel!

 

Al de engelen vielen,

 

Eerbiedig en sidd'rend,

 

Op 't aangezigt neder -

 

Zij vielen - en zweegen. -

 

Een aak'lige stilte

 

Vervulde den hemel!

 

Daar ruischte de bliksem,

 

Daar rolden de woorden:

 

‘Ik zal hen verdelgen!’

 

Nog sterker, dan voormaals,

 

Door 't ruim van den hemel!

 

 

 

Maar beef niet, mijn Chloë!

 

Geen Dood zal ons scheiden!

 

Daar dreigde de vader!

 

Daar schoot hij den bliksem!...

 

Maar beef niet, mijn Chloë!

 

 

 

Der menschen verlosser,

 

De zoon van den vader,

 

Tradt ijllings ten voorschijn!

 

Genade! mijn vader!

 

Genade! riep jezus. -

 

Zijn boezem was bloedend,

 

Vol gapende wonden.

 

Daar schoot nu de vader

 

Den gloeïenden bliksem

 

Der godlijke wraake,

 

En trof in den boezem,

 

Den bloedenden boezem

 

Des godlijken zoons! -

 

Verheug u, mijn Chloë!

 

Geen Dood zal ons scheiden!

 

De bliksem der wraake,

 

Der godlijke wraake,

 

Is nu in den boezem,

 

Den bloedenden boezem

 

Van jezus gebluscht!

 

 

 

Verheug u, mijn Chloë!

 

Geen Dood zal ons scheiden!

[p. 385]

 

Als de Engel des doods ons

 

Geleidt naar het graf,

 

Voert de Engel des levens

 

Ons opwaards tot God!

Zie daar, mijn Heer, het gewigtigste stuk van onzen Godsdienst in een' anderen trant behandeld, dan gewoonlijk geschied. Het is geen hooge ode, doch het is ook niet in de manier van Elize's geboorte, mijne Liefde, enz. in de Mengelingen. - 'er zijn sprongen - mogelijk gapingen, in: doch het plan was niet, om een theologiesch vertoog, over de leer der verzoening, te schrijven. - jezus stelt zich, met een bloedenden boezem, voor het oog van den Vader: waardoor was die boezem gewond? - en waar had Jezus die wonden ontvangen? het beste antwoord op zulk een vraag zou zijn:
Helaas!
Ik heb u langer opgehouden, dan ik gedagt had, mijn Heer! Schoon ik nog verscheidene vragen, betreklijk de dichtkunst in het algemeen - zoo wel als over haare bijzondere soorten, voortestellen had, zal ik dit uitstellen tot een nadere gelegenheid. -
Wij zijn, zoo als gij zegt, mijn Heer, in het stuk van fraaïe letteren, ten agter! Dit zal ieder, die niet bevooröordeeld is, gereedlijk toestemmen. Door uwe Theorie is ongetwijffeld de smaak verbeterd; maar wij zijn nog niet wat wij zijn konnen: en zoo lang als men vertaalt, copiëerd, parodiëerd, zullen wij het nimmer worden. Om nu niet te spreken van alle die poëtische gasthuizen, die men dichtlievende genootschappen noemt, en waarin ieder mensch, die slegts de bekwaamheid heeft van vaarzen en rijmen te kunnen maken, voor een matig prijsje, een plaats, voor zijn gantsche leven krijgen kan. - mijn Heer!
Ik ben uw Dienaar, L.D.E.D.¹⁾
op mijn kamer den 28 November.

Al verschijnt het geschriftje naamloos, de schrijver wordt spoedig genoemd: het vermetele woord van de 26-jarige student moet de ruim 10 jaar oudere, ernstige dichter, de Edelachtbare Advokaat voor ‘den Hove Provinciaal’ te Utrecht, diep hebben gegriefd. Volgens de Gedenkzuil ‘werd de al te fiere stap algemeen gewraakt, hoezeer alle ware Kunstkenners, wat de zaak betreft, zich aan Bellamy's zijde schaarden’. En hoe overmoedig deze zelf er zich in 't begin ook over uitlaat, twee jaar later oordeelt hij er anders over; dan noemt hij de uitgave van deze Brief ‘eene

1) Liefhebber Der Edele Dichtkunst, volgens Gedenkz. blz. 101.

[p. 386]

van die dwaasheden hoedanige ieder mensch in zijnen levensloop zal weten aantewijzen, en over welke men dan eerst spijt gevoelt, wanneer het te laat is’¹⁾. Ruim een jaar later zal van Alphen, op wiens letterkundig oordeel Bellamy toch hoge prijs stelt, een edelmoedige wraak nemen.

Gelijk met de dagtekening van deze Brief, en 10 dagen nadat het 8^ste Stukje der Vad. Gez. is verschenen, meldt Bellamy aan Fransje, dat hij de ‘proeven’ van het 9^de, het laatste Stukje ‘verwagt’, en voegt er bij, met zinspeling op de gewone plagerij van Adriaan Nortier²⁾:

Ik moet een brief aan Nortier ook schrijven....Er stond in zijn brief van een fideicommis - ik ken zulke dingen niet! en mijn ziel heeft er volstrekt geen ooren of oogen voor. Van Genderen³⁾ is beroepen. en heeft op de nominatie gestaan, dat ik liever zou gezien hebben.

Begin Desember verschijnt het 9^de Stukje der Vad. Gez. met 3 verzen:

1.	Aan Vlissingen.
2.	De Vaderlandsche Vrouw.
3.	Aan mijn Vaderland.

Met de trits: ‘Vlissingen - Fransje - Vaderland’ eindigt Zelandus de dichtertaak, waarvan hij zich met ‘ronde opregtheid’, zij het dan ook niet met ‘trotsche kunst’ heeft kunnen kwijten.

Mijn Moederstad, ik wijde aan u mijn lied,

Een lied van u! - gij zult mij gunstig hooren!

Ge ontzegt die eer aan eenen dichter niet,

Uit uwen schoot geboren!

De dankbaarheid heeft zelf mijn lier besnaart,⁺

En 't vuur der kunst in mijne borst doen gloeïen;

's Lands Vrijheid u, mijn Moederstad, zoo waard,

Doet mijne vaerzen vloeïen!

1) Zie verder over de Brief Aant. 66.

2) Zie blz. 318 en 338. Kopie Sonsb. blz. 334.

3) Aarnout Martinus van Genderen, pred. te West-Kappel, Nov. 1783 te Vlissingen beroepen (Boekzaal der Geleerde Wereld, Nov. 1783).

+ besnaard,

[p. 387]

 

o Kindsche tijd, ik denk aan u met vreugd!

 

Gij leerdet mij reeds Vlissing's grootheid kennen -

 

En 't speelend hart van mijne ted're jeugd

 

Der dapperheid gewennen!

 

 

 

Nog klopt mijn hart met een' verhaasten slag -

 

Nog gloeit mijn wang - een sidd'ring schudt mijn leden,

 

Wanneer ik denk aan dien beroemden dag,⁺

 

Toen ge u hebt vrij gestreden!

 

 

 

Geen ed'ler trots heeft ooit mijn hart bezielt,

 

Dan toen uw feest der Vrijheid elk deedt blaken;

 

Mijn kindsche vuist den blanken sabel hieldt,

 

Om voor uw vlag te waken!

 

 

 

Toen wist ik niet wat mij de borst bewoog,

 

Wat somts mijn wang deedt gloeïen - dan verstijven -

 

Of welk een kragt de traanen uit mijn oog

 

Deedt langs mijn wangen drijven!

 

 

 

Toen zwoer mijn hart alreeds der Vrijheid trouw!

 

Mijn grijsheid zelfs zal op dien eed nog roemen!

 

Mijn veege mond zal, staamlend, deze trouw⁺

 

Nog met verrukking roemen!⁺

 

 

 

Die Vrijheid blijv', mijn Stad, u immer bij!

 

Zij brak het juk, dat op uw schouders drukte,

 

Toen ge, op den wenk der Spaansche Dwinglandij,

 

Lafhartig nederbukte!

 

 

 

Mijn Vaderland stak, zugtend, 't matte hoofd

 

Ten hemel op - en zag u zonder banden!

 

Daar voelt zij 't vuur der Vrijheid, reeds verdoofd,

 

Weêr in haar' boezem branden!

 

 

 

Zij voelt dat vuur - en schudt heur kluisters af! -

 

Men zegt, dat zelfs, bij 't rammelen dier boeïen,

 

De Dwinglandij een bange noodkreet gaf -

 

En vloekte op Neêrland's boeïen!

 

 

 

Toen schoot God's vuist een' zwaaren bliksemschigt!

 

De Dwinglandij stoof bevend, gillend heenen!⁺

 

Daar zaagt gij toen, gehuld in godlijk licht,⁺

 

De Dwinglandij verdweenen!⁺

 

 

 

Blijf eeuwig vrij, mijn dierbre Moederstad!

 

Eer gij u ooit in ketenen ziet klinken,

 

Moet ge in dien stroom, die uwen muur bespat -

 

Moet ge in die zee verzinken!

+ denk,

+ Mijn stervend hart zal nog, op deze trouw

+ En op zijn vrijheid roemen!

+ gillend,

+ Daar staakt ge uw hoofd, gehuld in godlijk licht,

+ Door onweêrswolken heenen!

[p. 388]

De Vaderlandsche Vrouw - ‘verheven’ lyries, en dus ook rijmloos als Het Vaderlandsche Meisje, De Vaderlandsche Jongeling, De jonge Zeeheld en De Jongelingen¹⁾ - zal voor de dichter als vanzelf een levend toekomstbeeld zijn geworden van Fransje.

Ik ben uit Neêrlandsch bloed geteeld!

Mij klopt een Neêrlandsch hart!

Dit hart verkiest geen' franschen tooij

Voor Nederlandsche deugd!

Zag mij mijn lieve moeder nog,

Zij zou niet blozen...neen!

Zij zou, in mijne kinders zelfs,

Haar eigen beeld nog zien!

Haar voorbeeld heeft mijn ziel gevormt,

Voor Godsdienst en voor Deugd!

Mij streelde, in schaduw van heur hand,

't Onschuldigste vermaak!

Ik dartelde op het veld der jeugd,

En kende geen gevaar;

Tot zij, op 't lagchend veld der jeugd,

Mij eenen afgrond wees:

Mijn kind, dus sprak zij, deze kuil

Is 't aaklig graf der Deugd!

Verleiding voert de onnozelheid,

Al dart'lend in dien kuil!⁺

o Hemel! 'k beefde en vloog, verschrikt,

Mijn moeder om den hals! -

Rukt dan verleiding ooit een kind,

Der moeder, van den hals?

De liefde gaf mijn teder hart

Een' trouwen echtgenoot!

'k Bemin hem! - en mijn laatste snik

Zal voor mijn' egaê zijn!

Geen rijkdom heeft mijn keus bepaalt:

Zijn deugd verwon mijn hart!

1) Zie blz. 213, 215, 307 en 331.

+ al dart'lend,

[p. 389]

 

Ik las, in 't mannelijk gelaat,

 

Den ed'len batavier!

 

 

 

Wanneer, in 't lieve Vaderland,

 

De stem des oorlogs brult,

 

Dan gesp ik zelf mijn' echtgenoot

 

Het glinstrend zwaard op zij!

 

 

 

Dan zwigt mijn ted're huwlijksmin,

 

Voor een - nog ed'ler drift:

 

Dan klopt mijn hijgend, bevend hart,⁺

 

Voor 't lieve Vaderland!

 

 

 

Dan zeg ik tot mijn teder kroost:

 

Daar gaat uw vader heên!...

 

Ligt ziet gij hem, mijn teder kroost!....⁺

 

Ligt ziet gij hem niet weêr! -

 

 

 

Mijn zoon! indien uw vader sneeft -

 

Gij zult zijn wreker zijn!

 

Uw arm verkrijge een forssche kragt!

 

Uw hart een' ed'len moed!

 

 

 

De Vrijheid is het dierbaar pand,

 

Waarvoor uw vader strijdt!

 

En, schoon uw vader voor haar sterft -

 

Die Vrijheid leeft voor u!

 

 

 

Mijn zoon! indien uw vader sneeft -

 

Gij zult zijn wreker zijn!

 

De Vrijheid roept: weläan! mijn zoon!

 

Wreek gij uw's vader's bloed! -

 

 

 

Maar, hemel! zou mijn teder hart

 

Bestand zijn voor dien slag?

 

Zou ik mijn' zoon - mijn' echtgenoot⁺

 

Ten prooij des oorlog's zien?⁺

 

 

 

o Neen! ik voel thans, meer dan ooit,

 

De sterke kragt des bloeds! -

 

De kragt der ted're huw'lijksmin!...

 

Mijn bevend hart bezwijkt! -

 

 

 

Herleef! herleef! mijn teder hart!

 

Gij zoudt niet edel zijn!

 

Helaas! ik leef in Nederland -

 

En zou lafhartig zijn!

+ bevend,

+ kroost!

+ echtgenoot,

+ oorlog's,

[p. 390]

 

Lafhartig?...neen! mijn echtgenoot!

 

Wanneer de Vrijheid wenkt

 

Vergeet...o! neen! vergeet mij niet!

 

Maar volg als Vrijheid wenkt!⁺

 

 

 

Mijn ziel verfoeit de slavernij,

 

Zij schat de Vrijheid hoog!

 

Maar ach!...ten koste van uw bloed!...

 

Ja! volg als Vrijheid wenkt!⁺

 

 

 

Zoo ooit, in 't lieve Vaderland,

 

De stem des oorlogs brult,

 

o God! staa dan der Vrijheid bij! -

 

En sterk mijn teder hart!

De slotzang Aan mijn Vaderland, gesierd met een sluitvignet van Hulk¹⁾, is een eerlike dichtbekentenis: ‘zugt tot roem’ was mij een sterke ‘prikkel’, bekent Zelandus, maar nooit heeft ‘zelfbelang’ mij doen zwijgen; ‘lauwerbladen’ vraag ik niet, ‘eer genoeg’, zo ik een ‘ed'le ziel’ door mijn lied kon ‘treffen’, kon ‘ontvonken in heilig vuur voor 't Vaderland’ - al klonk er wel eens een ‘valsche toon uit mijn gespannen snaaren’, heet het met zelfkritiek, ‘wanneer mijn hand mijn hart niet volgen kon’.

Genoeg, mijn Vaderland! ik heb voor u gezongen!

'k Leg nu mijn ted're lier, aan uwe voeten, neêr!

Die lier, door Zelfbelang, nooit aan mijn vuist ontwrongen,

Leg ik, mijn Vaderland, nu aan uw voeten neêr!

Klonk somts een valsche toon uit mijn gespannen snaaren;

't Was dan, wanneer mijn hand mijn hart niet volgen kon, -⁺

Wanneer de zugt voor u - en 't vuur van mijne jaaren,

Met een verëende kragt mijn' boezem overwon! -⁺

De zugt tot roem bestiert al vaak der menschen daden;⁺

Ik heb heur prikkel ook in mijne borst gevoeld:⁺

Maar, 't is mij eer genoeg - ik eisch geen lauwerbladen -

Zoo slegts één ed'le ziel mijn zangen heeft gevoelt!

Ja! 'k zag een ed'le ziel, getroffen door mijn zangen,

Ontvonkt door heilig vuur, voor u, mijn Vaderland!

+ volg,

+ volg,

1) Zie blz. 351, 354 en 368.

+ hand, mijn hart,

+ overwon!

+ daaden;

+ heur' ook, borst,

[p. 391]

 

Ik zag een held're traan afrollen langs die wangen,

 

Wier gloed het vuur vertoont, dat, in den boezem, brandt!

 

Toen sloeg mijn jeugdig hart, door dit gezigt bewogen,⁺

 

Met een' verhaasten slag in de opgezwollen borst!⁺

 

Toen rolde een vreugdetraan uit mijn verduisterde oogen,

 

'k Was, in dat oogenblik, veel grooter dan een vorst!

 

Ach! zoo 't mij waar vergund, om weer voor u te zingen,

 

Dan nam mijn hand welras heur dierbaar speeltuig weêr:

 

Maar! mijn bestemming wenkt, en voert me in and're kringen! -

 

'k Leg dan mijn ted're lier, aan uwe voeten, neêr!

 

Lig daar dan nu, mijn lier, o blijdschap van mijn leven!

 

Gij zijt niet meer mijn troost in aak'lige eenzaamheid!

 

Mijn hand zal nu niet meer op uwe snaaren beven,⁺

 

Daar gij de traanen vangt, die 't oog, van blijdschap, schreit!

 

Lig daar, mijn lieve lier, door Vrijheid mij geschonken,

 

En, door de gulle hand, van vrouw Natuur, besnaard!

 

Gij hebt, niet zonder eer, in mijne hand geklonken! -⁺

 

Uw klank, niet zonder roem, met mijn gezang gepaard!⁺

 

't Is waar, een grootscher zang kan ligt mijn kunst verdooven;

 

Maar 'k heb de taal van 't hart gezongen in mijn lied!⁺

 

Een ander gaa mijn' zang, in trotscher kunst, te boven:

 

Hij overtreft mij toch, in ronde opregtheid, niet!

 

Mijn speeltuig! 't is genoeg! - ik leg u schreïend neder! -

 

Met u, helaas! de bron van 't zuiverste vermaak! -

 

En, schenkt een weif'lend lot u immer aan mij weder,

 

Dat dan nog 't zelfde vuur in mijnen boezem blaak'!

 

Dan zal, mijn Vaderland, schoon mij een last van jaaren,

 

Op mijn' onzeek'ren weg, gebukt, gekromd doe gaan, -

 

Dan zal mijn stramme hand nog trillen op de snaaren,

 

Voor u, mijn Vaderland, nog blijde toonen slaan!

 

En leg ik, afgesloofd, dit kommervolle leven,

 

In de armen van den Dood, gerust, blijmoedig af;⁺

 

Dan zal ik, stervend, u mijn speeltuig wedergeven: -

 

Hang dan, mijn Vaderland, dit speeltuig op mijn graf!

+ gezigt,

+ slag,

+ meer, snaaren,

+ hand,

+ gezang,

+ Maar,

+ af:

[p. 392]

Nu kan van Vloten de 9 Stukjes tot een bundel verenigen, kan Zelandus zijn werk opdragen Aan Vlissingen¹⁾



gesierd met Hulks Vignet, onder de Titel: Vaderlandsche Gezangen, van Zelandus.

A. Hulk Jz. delin. Iz. de Wit Janz. sculp.

1) Zie blz. 298, 300 en 301 over beide Vignetten. De opdracht staat na het Titelblad. Beide bladzijden zijn naar B's wens (blz. 299), vignet en woorden, in een ‘gansche plaat gesneden’.

[p. 393]

Anthony Mens weet nog niets van de Brief aan van Alphen. Met een soort van verontschuldiging meldt Bellamy het hem omstreeks 10 Desember¹⁾ - de uitgave in Utrecht zal Mens, die zo graag iets van zijn vriend wil uitgeven, ongetwijfeld hebben teleurgesteld.

Waarde Vriend!

't is of ik vergeeten had immer vrienden in Amsteldam gehad te hebben; en onder die eenen Mens! in welk een langen tijd heb ik niet aan u geschreven? Gij hebt mij boeken gezonden - en hier heb ik ook nog niet op geantwoord! het is bijna onvergeeflijk! doch een kleene schets van den toestand mijner ziele zal het ligt vergeeflijk maken. Hier zit ik, zonder dat noodzaaklijk stof, dat men in de wandeling Geld noemt; en dat zijne aanbidders onder alle rangen der stervelingen Helaas! heeft! Gij weet hoe het met mijne omstandigheden gelegen is - gij weet, met welk een Evangelische vertroosting, men mij uit Amsteldam heeft laaten vertrekken²⁾; - ja! dit weet Gij alles!
Die knaagende, dreigende, vloekende en rustverstoorende creatuuren, die men schuldeisschers noemt, schaaren hunne slagorden van rondomme tegen mij - en ik ben helaas! agter het schild van een goed hart minder veilig, dan een oneerlijke, die zich alleen, in het saamgeweven kleed van leugens en bedrog, verbergt! - en dan zegt men nog, dat deze de beste waereld is!³⁾....nu ja! ik geloof het wel! -
wat zal ik doen? er zijn onlangs gedigten en proza van mr. v. A(lphen) uitgekomen: hier meende ik dat de gezangen mijner jeugd te veel eer in aangedaan wierden, dan dat dit niet bekend wierde: ik schreef eenige bladzijden: 'er is hier een Boekverkooper⁴⁾ - gij zult hem denkelijk niet kennen - Hij is een kennis van Ond..t..- hij zag het, en boodt 'er mij vijf ducaaten voor. - gelijk een paard, dat, sinds zijn inwooning bij zijnen tweeden meester, nog geen haver gezien heeft, en bij toeval bij eenen welgevulden bak komt - zoo - Ja! zoo was het met mij ook. vijf ducaaten! Ja mijn Heer! en als gij er uw naam voorzet geef ik 'er u zes!
Neen! zeide ik; voor vijf ducaaten dan! o Mens! hoe zorgt de Hemel nog voor mij! hoe welkom waaren mij die vijf ducaaten!
Ik gaf ze ten eersten aan mijn Hospes. de goede man moet meer hebben; doch ik had ook maar vijf ducaaten ontvangen. - hebt gij dat ding reeds gezien? er is een ode in aan Chloë, die mogelijk alles overtreft, wat ik ooit in dit vak gedaan heb. den Hengst heeft ze geloof ik in commissie, maar zeg niemant, dat ik het geschreven heb!

1) hs. Z.G.

2) Eind Sept., zie blz. 358.

3) Naar Voltaires bekend woord, dat met Leibniz' goedmoedig geloofsoptimisme spot.

4) Mulder? zie blz. 373, noot 4.

[p. 394]

Dezen dag over agt dagen begint de vacantie! o Hemel! dan zal er een dag gesteld worden, waarop ik, in Amsteldam, voor een Eerwaarde Vergadering zal moeten verschijnen! o Bellami!
Gij begrijpt met welk een' lust ik nu studeeren kan, daar het zoo met mij gesteld is! o donker vooruitzigt!
Ik heb den brief, die mij den dood van uwen vader bekend maakte, ontvangen¹⁾. - Gij zult hem wederzien in de gewesten der eeuwigheid!
ik zal - want de post moet vertrekken - mijn' brief eindigen. Hoe vaart uw zuster de Bruin en haar man en kinders? groet haar hartelijk van mij! doe ook mijne groete aan den Hengst en zijne vrouw!
Vaarwel, mijn vriend! de hemel geve u een bestendig genoegen!

Geheel de uwe Bellami
in December 1783.

Behalve de Brief aan van Alphen en de laatste Stukjes der Vaderlandsche Gezangen belemmert nog ander werk Zelandus' geregelde studie: een 2^de prozaschriftje heeft hij intussen voorbereid, een Vaderlandse Preek, die Jan. 1784, naamloos, bij Mulder in Utrecht verschijnt: Leerrede voor het Volk van Nederland, naar Nehemia 4 vs. 14-17²⁾. De met goed inzicht en duidelik nationale strekking gekozen Bijbeltekst: Jeruzalems opbouw onder Nehemia's gewapende hoede, stempelt het betoog tot een Preek - ons volk houdt van deze zedelik-godsdienstige vorm. Maar de opwekking tot zelfgevoel, dat, naar Zelandus hoopt, in volksweerbaarheid zich zal uiten, doet de Leerrede klinken als een republikeinse ‘Wapenkreet’. Eigenaardig, dat we als beweegkracht tot eene algemene volkswapening weer een woord uit Youngs Conjectures horen: ‘Ken u zelven’, en ‘Eerbiedig u zelven’³⁾.

De wetgever wilde, dat elk Spartaan soldaat zijn zou. De burgers, zonder onderscheid op de rol aangeschreven, maakten eene nationale krijgsmagt uit, die altijd gereed was om te vegten en te sterven. De republikeinsch-gezinde heldhaftigheid was een algemeen gevoelen.
de Republiek Sparta⁴⁾.

1) Mens' vader was broodbakker, zie blz. 289 en 350.

2) De titel, die Dyserinck Ter Naged. blz. 22 opgeeft, kan ik niet bewijzen. Het eksemplaar Z.G. dat ik heb gevolgd, blijkt de herdruk te zijn, ‘zonder kerkelijke goedkeuring’, door S. de Waal (Br. Jan. 1785 aan Mens). Gedenkz. blz. 109 noemt als Uitgever Mulder, vermoedelik dus ook de Uitgever van de Brief aan v. Alphen. Dyserinck noemt Muller. Zie blz. 373, noot 4 en Aant. 62. De Preek (23 blz. druk) is slordig en met veel fouten gedrukt. Enkele storende drukfouten heb ik verbeterd.

3) Zie blz. 374 en Bijlage IX Verhandeling over Volkswapening (hs. Z.G.).

4) Dit motto staat op het Titelblad; ik weet niet, waaraan het is ontleend.

[p. 395]

Van wien is deze preek? - waar zou ze uitgesproken zijn? - en wanneer? - is de opsteller Gereformeerd - of Lutersch - of Menist - of Remonstrantsch - of Roomsch? - op dit alles verkies ik niets te antwoorden. - Dit alleen zal ik nog zeggen; dat, zo mijn Leerrede eenige nuttigheid kan hebben, zij die meer hebben zal, wanneer zij op deze wijze, dat is: door middel van de drukpers, in de waereld gebragt word; dan dat ik haar, in eene kleene gemeente, ten aanhooren van den gestrengen Heer en eenige sluimerende boeren, met veel deftigheid, uitspreke! - Zij moet zonder kerkelijke goedkeuring de waereld instappen: doch zij zal evenwel ongemoeid passeeren: want ik kan op mijn woord verzekeren, dat zij geene geestelijke kontrabande in zich heeft. - En dit is immers genoeg?

't Is onmoogelijk, heldhaftige gevoelens bij een volk te zien hervoordspruiten, 't welk zich zelven genoeg veragt, om in de slavernij te kruipen.

Cato, of Zamenspraken over de Vrijheid, enz.¹⁾.

Leerrede voor het Volk van Nederland.

Nehemia IV. vs. 14-17.

Ken u zelven! - en - Eerbiedig u zelven! dit zijn gouden woorden in de waare zedekunde; zij zijn van eene grijze aeloudheid; vergunt mij eens, burgers van Nederland, u deze woorden, in uw betrekking als mensch - als burger, toe te roepen.
Kent u zelven! gij zijt menschen! dat is: vrije wezens. Nooit kwam een sterveling slaaf uit de handen van zijnen grooten maker. Het vuur zijner natuurlijke Vrijheid moge verdoofd - schier uitgebluscht worden, door eene vernederende, verdervende opvoeding; - door den geweldigen stroom der overheersching: zijn eerste ademtogt was Vrijheid! en, in weerwil van het rammelen der kluisters, hoort hij hare stemme nog. Deze Vrijheid te miskennen is de grootste ondankbaarheid. Het is de vastgestelde orde der dingen omkeeren; - het is den weg openen, tot de snoodste ongeregeldheden.
Het verliezen uwer Vrijheid, als mensch, wordt opgevolgd, door den gewissen dood uwer burgerlijke Vrijheid! hoe zal een maatschappij van Slaven eenige aanspraak durven maken, op die regten, die zoo noodzaaklijk zijn, tot instandhouding, zoo wel der gansche maatschappij, als van ieder lid in het bizonder!
Eerbiedigt u zelven, als vrij geboren menschen en leden der maatschappije! - Een genootschap van vrije menschen kwam overëen, om met elkander, tot onderling nut, zamen te leven: zij maakten wetten, bestaanbaar met de zedelijke en godsdienstige Vrijheid - zij

1) Zie blz. 366, noot 4.

[p. 396]

verkozen zich, uit hunne oudsten en wijsten, handhavers en uitvoerders dezer wetten; die echter ook ondergeschikt waaren aan deze wetten: - hoe eerwaardig is zulk een maatschappij! - dit gelukkig genootschap werd aangevallen, door een' heerschzugtigen en magtigen nabuur: met een zelfde drift bezield, grijpt elk lid der maatschappije het zwaard der billijke zelfverdediging in de vuist. Hunne krijgsleus was: Eendragt - zij streden en overwonnen! - zou dit geschied zijn, indien zij hunne vrijheid hadden miskent - zoo zij de waarde hunner menschheid, en die der maatschappije niet hadden gekent en geëerbiedigt? Een slaaf kent geen andere wet, dan de wil van zijnen overheerscher: - de wet der Natuur voelt hij - doch hij kent haar niet!
De noodzaaklijkheid dezer kennis en eerbiediging zal ik u, uit de afgelezen geschiedenis, onder het oog poogen te brengen; en de erkentenis derzelve zal ons toeroepen: Wapent u, gij burgers van Nederland!¹⁾
Jeruzalem was het aakelig toonneel der gruwzaame verwoesting: haar muur was verscheurd, en haare poorten met vuur verbrand! en de bewoners van Jerusalem scheenen niet anders ontkomen te zijn, dan om, door de dagelijksche beschouwing, van dezen verwoesten vaderlijken grond, den dood voor zulk eene Vrijheid te verkiezen. Zij waaren tot een versmading bij alle de omliggende volken. De gesloopte muuren der stad, vertoonden den droevigen toestand haarer inwooneren: blootgesteld voor den onbarmhartigen overmoed der vijanden, waaren zij geen oogenblik zeker voor hunne aanvallen. Zoo was de toestand van het geliefde volk van God! - dat volk, zoo dikwerf uit de dringendste nooden gered - zoo menigmaal tot een wonder der waereld gesteld, is nu de versmading der natien!
Hoe moet dit toonneel de verbeelding - het hart van den Vaderlandlievenden Nehemia roeren! Hij, aan het hof van eenen Persiaanschen Koning, vraagt, met de belangneemendste nieuwsgierigheid, aan eenigen zijner landgenooten, die derwaards gekomen waren, naar den toestand der ontkomene Jooden, en naar Jerusalem. De overgeblevenen, was het antwoord, zijn in groote elende, en in versmaadheid: ende Jerusalems muur is verscheurd, ende hare poorten zijn met vuur verbrand! Wat deedt hij? door eenen heiligen ijver bezield, smeekt hij den God van Israël, om vergeving en redding, met eene taal, die alleen de taal van een opregt, welmeenend en godvrugtig hart kan zijn. Nooit lees ik het gebed van dien grooten man, mijne vrienden! of de warmste liefde tot mijn Vaderland vervult mijnen boezem! ik ween met hem, over de rampen van Jerusalem en hare versmaadde inwooners.
Zijn gebed werd verhoord. Het behaagde den Koning niet alleen Nehemia naar Jerusalem te laaten trekken, ter hulpe zijner verdrukte

1) Zie blz. 365, Br. 15 Okt.

[p. 397]

broederen: maar hij gaf hem ook geleibrieven en krijgsknegten, om hem op zijnen weg te beveiligen. Hij gaf hem ook eenen schriftelijken last mede voor Asaph, den bewaarder van het bosch des Konings, op dat hij aan Nehemia het noodige hout, ter herbouwinge en vernieuwinge gave. Dus begunstigd, kwam de regtvaardige, de broederminnende Nehemia te Jerusalem. Na hier drie dagen vertoefd te hebben, trekt hij heimelijk uit, om den rampzaligen toestand der muuren te onderzoeken. Na dat hij deze bezigtigd, en op de middelen, tot hare herstelling, gedagt hadt; geeft hij zijn voornemen aan de oversten des volks te kennen. Komt! zeide Nehemia, komt! laat ons Jerusalems muur opbouwen, op dat wij niet meer tot een versmaadheid en zijn! toen zeiden zij: laat ons op zijn, dat wij bouwen! Kunt gij u die blijdschap verbeelden, die op het aangezigt der verdrukte Jooden glinsterde, toen zij den man zagen en hoorden, die hun ter hulpe gekomen was? eveneens als schipbreukelingen die den dood, door de baaren, ontworsteld zijnde, op een aakelig en woest eiland, ver van de gezellige waereld verwijderd, hunne dagen al stervende leven, tot zij een Schip hunne stranden zien naderen: - het Schip komt aan den wal, - schoon nog op het zelfde eiland, genieten zij reeds hun leven; hunne blijdschap is als die der Jooden, toen zij Nehemia zagen, en de reden van zijne komst hoorden.
De poogingen, die Nehemia aanwendde, waaren niet zonder tegenkantinge van de zijde der vijanden: wat doen deze amegtige Jooden? zeide de snoevende Saneballat. Zullen wij dit gehengen? wij toestaan, dat dit veragte volk zich zulk eene vrijheid aanmatige? Zullen wij gedoogen, dat deze slaaven hunnen muur weder opbouwen? - Laat hen bouwen! antwoordde een andere laaghartige spotter: al is 't dat ze bouwen, zoo daar een vos op kwaame - hij zoude hunnen steenen muur wel verscheuren! - Wrevele spotters! uw hevigste woede en bijtendste spotternij zijn slegts kragtelooze bewegingen: - de God van Israël is met Nehemia, en met het volk! -
Het bleef niet alleen bij deze schampere bespottingen: de vijanden maakten eene verbindtenisse, om Nehemia te verstooren, en de, aan hunne gescheurde muuren, arbeidende Jooden te dooden. Maar wij baden onzen God, zegt Nehemia, en zetten wagt tegen hen, dag ende nagt. Hij badt en stelde wagten!
Nu zullen wij overgaan tot ons oogmerk - tot het verhandelen onzer tekstwoorden. In de eerste plaats vinden wij de aanspraak van Nehemia tot de Edelen en tot de Overigheden, en tot het overige des volks. Het gerugt der vijandelijke voornemens hadt Nehemia rondom wagten doen stellen: doch het schijnt, dat dit de vrees niet hadt kunnen verbannen: de Jooden, hoe dapper en hardnekkig zij wezen mogten, hadden al dikwijls te strijden met eene vrees, die, uit een valsch en overdreven gerugt geboren, de hand miskende, wier helpende

[p. 398]

kragt zij zoo menigmaalen ondervonden hadden. Hunne geschiedenis zal dit genoeg bevestigen. - Dit zag Nehemia: hij zag de wagters bedekt met wapenen, maar, hun gelaat misvormd door vertwijffelde vreeze. Hij zag toe en maakte zich op, en zeide tot de Edelen en tot de Overigheden, en tot het overige des volks: Hoe! vreest Gij? kunnen de dreigingen uwer vijanden u verschrikken? U! die welëer de schrik der omliggende landen waart? o vernederde, lafhartige Jooden! denkt gij dan niet meer aan dien grooten en vreeslijken God, die zoo dikwerv uwe vijanden, als stof, voor uw aangezigte, daar heenen blies? - weläan! beeft! siddert! - voor menschen! zit werkeloos op uwe verscheurde muuren neder! werpt uwe schilden weg, en geeft uwe boezems bloot, voor de pijlen en spietzen uwer vijanden! sterft! - niet als mannen - maar als weerlooze lammers, die, blaetende, hunne keelen bloot geven, aan de onbarmhartige hand des slagters! - Thans zijt gij tot eene versmaading bij alle volken: - maakt die volken regtvaardig! en sterft lafhartig! - Doch, niet alzoo, mijn volk! de God van Abraham leeft nog, en wij zijn zijne kinders! om uwer zonden wille is de Heer toornig op u; doch, zoo gij u bekeerdt zal hij uw redder zijn! weest niet lafhartig, mijne broeders! denkt aan uwen God - en wapent u! strijdt voor uwe broederen, uwe zoonen, en uwe dogteren, uwe wijven en uwe huizen! wanneer zij komen, om u te verstooren, grijpt dan uwe zwaarden in de hand, en strijdt! zoudt gij uwe dogters - uwe wijven, ten prooij zien, van hunne onzinnige boosheid? - zoudt gij uwe weerlooze kinders in hun bloed zien omwentelen - en sterven? neen! Jooden! denkt aan de dagen uwer vaderen, en weest helden! - een iegelijk van u gorde zijn zwaard aan de heupe, en bouwe aan den muur; dan zullen uwe vijanden voor uw aangezigte sidderen! o God van Abraham! ontbloot uwen arm, den arm uwer sterkte! wees uw volk genadig! zij hebben gezondigt; doch gij zijt barmhartig! - Nehemia zweeg - en het volk weende! zij gevoelden alles: zij waaren vernederd, en gevoelden hunne grootheid! En zeker, zoo ooit een volk regt hadt, om, aan den nationaalen hoogmoed, eenig voedzel te geven, het was gewis het Joodsche volk! van zijnen oorsprong af, door duizend wonderlijke en gevaarlijke wegen geleid - in die allen, door eenen bizonderen bijstand van God, geholpen: - bezitters gemaakt van het schoonste en vrugtbaarste land des aardrijks: - begrepen zij, dat de Godheid hen, boven alle volken der waereld, beminde, en voorstondt.
Het aakelig bleek der vreeze verdween van de aangezigten der bewooneren van Jerusalem; en maakte plaats, voor den gloeiëndsten blos van Vaderland- en Vrijheidliefde! - Een volk, 't welk siddert, op het hooren van een vijandlijk gerugt - voelt, wanneer het aangesproken wordt, door eenen manmoedigen menschenvriend, al de geestdrift eener hoogst mogelijke heldhaftigheid! - een regtschapen edelman,

[p. 399]

in kluisters, vertoont meer waaragtige grootheid - dan een slaaf, op den troon der waereld! -
Wapent u! zeide Nehemia - en, het besluit was genomen: zij wapenden zich!
De spietsen, de zwaerden en bogen, die tot nog toe niet anders geweest waren, dan het geen een overvloed van brood, aan niemand bekend, in een' verslindenden hongersnood is, deze waren nu de middelijke zekerheid hunner onderneeming. Zij hadden wapenen - doch de glans derzelve was een verdervende bliksem in hunne eigene oogen: - maar nu! bedekt met hunne schilden - en de spietzen in hunne vuist - terwijl de taaïe boog en de ratelende pijlkooker op hunne schouders wapperden - nu konden zij weder iets van hunne voormalige grootheid gevoelen! Met die edele trotsheid, die een gewrogt is der bewustheid van het regtvaardige onzer zaak, en onzer eigene grootheid, wagtten zij hunnen vijand af! - 'er is somtijds maar weinig noodig, om den sluimergeest eener natie te doen verdwijnen; en alle hare handelingen met eene vuurige levendigheid te bezielen. Gelijk in den zomer, een zwarte opëengepakte lugt de gansche Natuur met eene zwaarmoedige somberheid drukt: - 'er komt een windje - het verheft zich - de wolken verstuiven - de hemel lagcht met een blijde helderheid, en de gansche Natuur is vrolijk. - Zal ik u eene teekening geven, mijne vrienden, van deze gewapende Jerusalemmers? Ja! Ik zal het wagen! indien mijne verbeelding te kort schiet, zal mijn hart hare plaatze vervangen: en uw hart en uwe verbeelding zullen het onvolkomene voltooiën! De aanspraak van Nehemia had een vuur ontstooken, dat geheel Jeruzalem verwarmde: ieder ging naar zijn huis, en, met een schreiënd oog, zag hij naar zijne wapenen. - Vrees niet langer, mijne dierbaare! o gezellinne mijner jeugd! zeide een gevoelvolle Jood. Vrees niet langer! zoo ik omkoome zult gij niet weenen over mijne lafhartigheid! met mijn zwaard in de hand zal ik sterven voor u! - en voor Jerusalem! laat onze vijanden komen! - bij elke schrede, die zij ons naderen, naderen zij een' eeuwigen dood! de God van Abraham zal zijn volk niet vergeeten! hij houdt trouwe in eeuwigheid! - geef mij mijn zwaard en mijn schild, mijn huisvrouwe! ik zal voor u, en voor Jerusalem strijden! - traanen van blijdschap en van aandoening rolden over de wangen der echtgenooten. -
Mijn verbeelding voert mij in het huis van eenen eerwaardigen ouden vader, die zijne zoonen vermaant, om het zwaard, voor het welzijn van Jerusalem, aan de lendenen te gorden: met welk een vuur spreekt hij, van de grootheid der vaderen - van hunne krijgstogten in Canaän! strijdt! mijn zoonen! dus spreekt hij. - strijdt voor de Stad! en bouwt hare muuren op! ik zie uwen arm, gesterkt door den God der vaderen, den vijand van ons welzijn vernielen! o! mogten wij de Stad onzes Gods weder hersteld zien - en een einde aan onze

[p. 400]

elende en versmaadheid! gaat mijn zoonen! de God van Abraham zij met u! hij stelle u tot wreekers - tot redders van Jerusalem! - Welk eene majestieuse vertooning doet zich daar aan mijnen vervoerden geest op! - ziet! ik zie de wijken, de straaten van Jerusalem vervuld met gewapende burgers! - aller aangezigten zijn opgeruimd! iedere tred - iedere beweging zegt mij: wij zullen voor Jerusalem strijden! Maar, wie is hij, die daar zoo schamperlagchend den gewapenden voorbijgaat? uw gelaat verraadt u! gij zijt een dier grooten, die het welzijn van uw Vaderland, aan de vriendschap van deszelfs verdrukkers - en aan uwe laaghertige oogmerken opofferd^(*). Monster! dat uw boosheid op uwen kop nederkome! - gij vergroot de verdrukking uw's volk's, door onmenschelijke knevelarijën! Ja, snoode! met vermaak zoudt gij het bloed uwer burgeren - uwer broederen zien stroomen^(**)! - Voert hem buiten Jerusalem! gij helden! - vernielt hem! hij heeft tegen u allen gezondigd - dat zijne gedagtenisse uitgedelgd worde! de dood van zulk eenen - is een feest der Vrijheid! -
Maar, laat ons wederkeeren, mijne vrienden! Nehemia wilde niet alleen, dat de inwooners zich zouden wapenen: - maar, dat ook tevens de muur volbouwd wierde. Een gedeelte stondt onder de wapenen, om de arbeidenden te dekken, de Oversten des volks waaren steeds toeziende, op dat alles geregeld toeginge. Zij zelfs, die aan den muur bouwden, en die den last droegen, en die oplaadden, waaren een ieder met zijne hand doende aan het werk en de andere hield het geweer.
Dat is: zij waaren gereed op den eersten aanval. In het volgende vers zegt de Schrijver, dat de bouwers een iegelijk zijn zwaard aan zijne lendenen gegord had. Het spreekt van zelf, mijne vrienden, dat de bouwers niet waarlijk in de eene hand het geweer hadden, terwijl zij met de andere het werk deden: dit zou den arbeid vertraagd - ja onmogelijk gemaakt hebben.
Nu was alles gereed, om den snorkenden vijand het hoofd te bieden: de eene helft was geduurig onder de wapenen; terwijl het ander gedeelte des volks met allen ijver aan den muur arbeidde. Dit werk werd met zulk een' spoed voortgezet, dat in twee- en vijftig dagen de muur volbragt werd^(***). Wat vermag de verëenigde magt des volks niet! - Gij Koningen der aarde; kent uwe kleenheid! schrijft vrij uwe grillige, uwe onmenschelijke neigingen aan uwe onderdaanen voor: en noemt deze neigingen: de wetten des volk's! de kluisters, die aan de handen uwer slaaven rammelen, kunnen versmeed worden in dolken, wier punten geen ander doel hebben, dan in uwe heerschzugtige harten! De koninglijke zetel is geen veilige schuilplaats, wanneer een volk zijne

(*) Hoofdst. VI. vs. 17. (Voetnoten in de Leerrede. N.).

(**) Zouden 'er in onze Republiek ook zulke Edelen zijn?

(***) Hoofdst. VI. vs. 15.

[p. 401]

regten - de regten der natuur leert kennen - en de slavernij begint te vervloeken! dat de Tiran beve, als zijne onderdaanen zich vereenigen, om vrij te zijn! dan wordt de stem van het volk, de stem van God! En - wie zal die wederstaan? Maar, hoe groot zijt gij, die de regten van het verdrukte menschdom handhaaft! De ondankbaarheid moge al dikwijls uw toegevoegde belooning zijn: gij zijt groot! - zelfs in de oogen van God! Maar neen! de ondankbaarheid is niet altijd uw belooning: Vaderlandlievende Nehemia! hoe veel traanen van dankbaarheid hebt gij niet zien vloeiën langs de aangezigten uwer broederen! Gij gaaft den verdrukten zijn regt weder, en verbraakt de ketens zijner slavernij! zoolang de voorstanders der Vrijheid geëerbiedigd en bewonderd zullen worden, zal uw naam in zegeninge zijn!
Het zwaare van den arbeid verdrukte den moed niet: zij waren onvermoeid in het waken en bouwen. Laat ons Nehemia zelf hooren spreeken. Hij zegt - in de drie laatste vaarzen van ons Hoofdstuk: Alzoo waren wij doende aan het werk: en de helfte van hen hielden de spietzen, van het opgaan des dageraads, tot het voorkomen der sterren toe. Ook zeide ik ten dien tijde tot den volke: een iegelijk vernagte met zijnen jongen binnen Jerusalem: opdat zij ons des nagts ter wagt zijn, ende des daags aan het werk. Voorts nog ik, nog mijne broederen, nog mijne jongelingen, nog de mannen van de wagt, die agter mij waren, wij en trokken onze kleederen niet uit; een iegelijk hadde zijn geweer ende water.
Deze eenvouwige beschrijving geeft ons een levendig denkbeeld van den ijver der Jooden in het bouwen der muuren, en in het waken voor hunne Stad. Wij verwonderen ons over hunnen moed - en over de voorzigtige en tevens mannelijke bestiering van Nehemia: - maar! de God van Abraham was met Nehemia - en met de regtvaardige zaake des volk's!
Doch! welk een uitwerking hadt dit alles? van welke nuttigheid was het wapenen der burgeren? - het bouwen der muuren? - vraagt gij dit mijne vrienden? de heilrijkste, de meest gewenschte uitwerking, die bijdragen kon, tot den welstand van Jerusalem! De vijanden hoorden het - en beefden! zij hoorden, dat hunne voornemens bekend geworden waren, en dus hun raad, hun heimelijke aanslag vernietigd. Het lafhartig en godloos opzet, om de Jooden verraaderlijk te overvallen en te dooden, bezweek, toen het rammelen der wapenen het land, romdöm Jeruzalem, deedt weergalmen.
Alle de heidenen beefden en vreesden zeer^(*). Zij erkenden wel dra, de aêloude grootheid van het Joodsche volk, die, als een geweldige stroom, eertijds geheel Canaän overbruischte! zij zagen in dien vaardigen opbouw der muuren, en in het heldhaftig aangespen der wapenen, de kragtige hand, van dien God, die zoo menigmaalen voor Israël streedt!

(*) Hoofdst. VI. vs. 16.

[p. 402]

Welk een tooneel van waaragtige blijdschap was nu Jeruzalem! - de Stad, die, maar weinige dagen vroeger, een versmaading was, - is nu tot een schrik aan de omliggende landen! En, wat zou het geweest zijn, zoo de kwaadaartige invloed der kwaadwilligen dezen ijver gestuit, en den raad van Nehemia vrugteloos gemaakt hadt? De weerlooze Jooden, bouwende aan hunnen muur, zouden het slagtöffer der raazende woede hunner vijanden geworden zijn; - en dus hunne versmaadheid een volkomen ondergang!
Maar hadden zij recht om zich te wapenen? Dit hadden zij, mijne vrienden! Het is, om wijze redenen, dat God toelaat, dat een gansche maatschappij zomtijds naar den wil van één' sterveling bestierd wordt: doch zij zijn geen rebellen, die moeds genoeg hebben, om, wanneer deze Heerscher zijn gezag misbruikt, en zijn onderdaanen tot slaven maakt, dien sterveling van den troon te stooten - hunne vertrapte regten in het licht te stellen, en vrij te zijn! slaat uwe oogen naar America! - slaaven - vrijgeboren slaaven mogen de poogingen van dat land vervloeken: - de engelen zegenen die!
Wanneer een volk, op de eene of andere wijze, versmaad - verdrukt wordt, en het blijft gewillig deze versmaading en onderdrukking lijden, daar het kragt genoeg, in zijnen eigenen boezem, heeft, om vrij te kunnen worden - dan is dit volk ondankbaar tegen den God der Vrijheid! zulk een volk miskent zich zelf: - en hoe zal het dan zich zelven eerbiedigen? - Regt? - zij hadden volkomen regt! wanneer een mensch, van roovers overvallen, alle zijne kragten vereënigt - met hen strijdt - en die geweldenaars om het leven brengt: - zondigt zulk een? handelt deze onregtvaardig? Neen, mijne Vrienden! een maatschappij heeft volkomen vrijheid, om zich te wapenen! het zij, om verloorene regten te herkrijgen - het zij, om die, welke zij heeft, te bewaaren. Hij is een dwaas, die eenen schat, die hem dierbaarder is dan het leven, agteloos daar heenen werpt; - of hem ter bewaaring in handen van vreemdelingen overlaat! Zij, die het volk van het voorneemen, om zich te wapenen, tragten af te brengen - met hetzelve spotten - zij mogen dan zijn die zij zijn: - veragters, verdrukkers van de regten des volks - deze zijn te zagte namen voor hun!
Nehemia dagt anders! - wapent u! gij inwooners van Jerusalem! dit stondt op alle zijne handelingen uitgedrukt: het volk gehoorzaamde, en de goddelijke zegen maakte Jerusalem tot een schrik der omliggende landen!
Mijne dierbaare vrienden! Burgers van Nederland!
Wapent u!
In een' zekeren zin kan men ook zeggen: Nederland is tot een versmaading bij alle de omliggende volken! Ja, landgenooten, wij, die eertijds zoo gedugte natie, wij hebben onze grootheid verlooren! en de glans van onzen roem is verdoofd! - herinnert....maar neen! zou

[p. 403]

ik u eenen oorlog in de gedagten brengen, die ons, als de lafhartigste der volken, gezien heeft? - zoude ik u de onregtvaardigheid onzes aanvallers - de verdervende werkeloosheid onzer verdedigers weder in u verlevendigen? neen! mijn broeders! uw hart zou bloeden - uw ziel bezwijken! - Gij wordt met eenen vrede gedreigd, die u, helaas! dit aakelig tafereel te dikwerv nog vertoonen zal!
Wenden wij onze oogen van het voorledene af, en laat ons het tegenwoordige beschouwen. Uw muur is ook maar al te veel verscheurd, en veelen uwer poorten zijn ook met vuur verbrand! wanneer gij deze zult willen opbouwen en vernieuwen, zullen 'er Saneballat's en Tobia's en Gesem's opstaan, die u zullen verstooren; die tragten zullen, om u te dooden! o Nederlanders! een iegelijk van u gorde dan zijn zwaard aan de heupen, en neme zijn schild en zijne spietse! - ik zal duidelijker spreken: Gij zijt een vrij volk - gij hebt uwe regten! maar zijn niet veelen dier regten verdonkerd? Zij zijn uwe schatten, mijn broeders! maar, als gij dezelve niet kent, welk een nuttigheid zullen ze u dan geven? Lafhartige toegevendheid - kruipend eigenbelang - dwingende Heerschzugt, deze zijn het, die uwe regten verminken - veränderen, en hunne verkeerde oogmerken de belangens uwer Vrijheid noemen! 't is uw zaak, Burgers van Nederland! om die regten te leeren kennen - hen weder te eisschen - want zij zijn de uwe! geeft geene verkeerde uitlegging aan mijne woorden! Wanneer ik zeg: Eischt uwe regten weder! dan zeg ik niet: wordt oproerig! vervoegt u bij hen, die, uit uw midden verkoozen, uwe majesteit vertoonen; zegt hun uwe belangens, met die bescheidenheid en mannelijke fierheid die het sieraad zijn van eenen regtschapenen Nederlander: uwe regten zijn ook hunne regten; - en, indien zij het wel begrijpen, in den volsten nadruk, de hunne! - En zouden dan die vertegenwoordigers van uw gezag, geen handhavers van uwe regten zijn? Hoe rampzalig zijn wij, mijne broeders! indien wij dit moeten beantwoorden, met een vertwijffeld Ja! -
Daar zijn verscheiden rangen onder de vertooners uwer oppermagt; elk derzelven heeft zijne regten; doch men heeft al dikwijls gezien, dat de mindere rang, uit lafhartigheid, zijne regten, aan eenen meerderen rang, overgaf: dit heeft voor u de nadeeligste gevolgen: de eene rang wordt slaaf van den anderen; en langs dezen weg kruipt een willekeurig gezag in den boezem van het gemeenebest! - zorgt voor deze regten, zonder de uwe te vergeten!
Wat zal nu het beste middel zijn, om tegen alle inbreuken van verdervende kankers zeker te zijn? - wat het veiligste, om uw gezag, en de vertooners van hetzelve, te handhaven, tegen den aandrang der overheersching? - om u ontsaglijk te maken bij al uwe vijanden? - dit, mijne Broeders!
Wapent u!

[p. 404]

Hebben wij gezien, met welk een' gunstigen uitslag de wapening der inwooneren van Jerusalem bekroond werd, mijn vrienden! zagen wij de heidenen beven voor die gewapende Jooden, die zij, toen zij ongewapend waren, verägtten: hebben wij de versmaadheid van Jerusalem zien verdwijnen, toen de glans van hare zwaarden het oog harer versmaderen verbijsterde: weläan dan, Nederlanders! wordt eens wat gij zijn kunt! Laat die logge vadzigheid plaats maken, voor de vuurigste werkzaamheid! - Gij zijt de beschikkers van uw eigen lot: Vrijheid! - of: Slavernij! de Vrijheid wandelt gerust en veilig door de gewapende gelederen harer burgeren! - de gewapende huurlingen mogen genoodzaakt zijn, om op den wenk eener indringende Dwingelandije te staren: 't is alleen op het bevel van 's Lands Vrijheid, dat de Burger den haan van zijn vuurgeweer spant, om den vijanden der Vrijheid een doodlijk lood door het hart te drijven!
Bragt Nehemia, in zijne aanspraak, den God der vaderen onder het oog der verdrukte Jerusalemmeren: ook gij, Burgers van Nederland! denkt aan den God uwer vaderen! - al het gewoel - alle de poogingen der stervelingen zijn vrugteloos, ten zij de hand van God die met zijnen zegen geleide! terwijl uwe handen de wapenen aangrijpen, laaten dan uwe harten den God onzer vaderen om hulpe smeeken! Hij heeft u groot gemaakt! door u deedt hij meermalen de Koningen der aarde beven! en zoudt Gij alle die weldaaden met een ondankbaar stilzwijgen beloonen? - met een ondankbaar stilzwijgen!....uw zedelijk bederf, mijn broeders, schreeuwt, met de ondankbaarheid uwer harten, tot den regtvaardigen God! en nog geniet gij de dierbaarste zegeningen! wee u! zoo gij deze zegeningen - zoo gij uwen God blijft miskennen! wilt gij den God der Vaderen welbehaaglijk zijn! herneemt dan de deugden uwer Vaderen! - ziet, mijne vrienden, met een oog, dat traanen van dankbaare vreugde stort, ziet welke weldaaden de godlijke goedheid u nog geduurig schenkt! - een der duizenden zal ik u slegts noemen: Gij zijt nog geene Slaaven!...voelt Gij, wat dit zegt, mijn Broeders! - dan kunt gij dankbaar zijn! - De regtvaardigheid uwer zaak verliest hare kragt om uwer ongeregtigheid wille! daarom, Burgers van Nederland! denkt aan den God uwer vaderen, - en dient hem!
Daar is een groot getal in het midden van ons, die het wapenen der Burgerijen, door het gansche Vaderland, als onmogelijk - of, als bespottelijk stellen. Laat ons dit eens wat nader beschouwen. Is een algemeene wapening onmogelijk? - ik geloof mogelijk!
Utrecht zal ons hier ten voorbeelde zijn. In welk een' korten tijd heeft die Vrijheidlievende Stad hare Burgers in den wapenhandel zien vorderen, tot eene hoogte, die nog geene der Vaderlandsche, zich loflijk oeffenende, Burgerijen bereikt heeft! Kan Utrecht alleen deze vordering maken? of heeft Utrecht, met eenige weinige andere Steden,

[p. 405]

een meer bizonder belang, in het wapenen der Burgeren, dan het gansche Vaderland? hebben alle de Steden van ons Vaderland geene regten, die haar dierbaar zijn? - en die zekerder zouden zijn, wanneer zij voorgestaan wierden, door den sterken arm eener gewapende Schutterije? - Hebben die weinige regt Vaderlandsche Steden alleen eene Vrijheid, die zij handhaven en beschermen willen - en moeten? - Dit zal niemand toestemmen. Waarom blijft men dan hierin agterlijk? Waarom die loffelijke voorbeelden niet gevolgd? Volstrekte onmogelijkheid is hier niet! Zoo dra iedere Provintie - iedere Stad in het bizonder de wezenlijke noodzaaklijkheid van de wapeninge der burgeren gelooft - en gevoelt: - dan is niets zoo mogelijk! Ik weet, door den vergiftigen invloed dier ontaarde Nederlanderen, die, langs alle wegen, uwen welvaard tragten schadelijk te zijn, wordt die mogelijkheid niet ligt gemaakt: doch deze verdervende invloeden kunnen geweerd - of hun vergif kragteloos gemaakt worden. - Indien alöm, door alle oorden van ons Vaderland, dat zelfde vuur, dat de Burgers van Utrecht, en die der andere heldhaftige Steden bezielt, de harten der inwooneren ontvlamde, wij zouden wel schielijk in iederen Nederlander eenen gewapenden beschermer der Vrijheid beschouwen! - Welk een ontsaglijk, welk een eerbiedwekkend denkbeeld, mijne vrienden! alle de bewoners van ons Vaderland gewapende helden, onder wier bescherming de Vrijheid des Vaderlands veilig is! -
Toen men in Utrecht en in die andere plaatsen de Schutterijen begon te herstellen, zou het buitenspoorigheid gescheenen hebben, zich eene uitkomst, de helft minder gelukkig dan ze is, voortestellen: maar zou deze verbeelding buitenspoorig geweest zijn? zij, die toen met het gebrekkige dier eerste en bevende poogingen den spot dreeven; zien nu, met een veelbeteekenend stilzwijgen, en eene verslaagene houding, naar de vastheid en verschriklijkheid der burgerlijke gelederen!
Maar - is het wapenen der burgerijen bespottelijk? - Hij, die den godsdienst eerwaardig, heilig en noodzaaklijk stelt - en het bidden bespottelijk noemt, wat is die?...voegt alle die benaamingen, waar door wij gewoon zijn onze grootste veragting uittedrukken - voegt die bij een, en geeft hem dezen naam! - Bespottelijk! waarvandaan komt u die onzinnigheid, gij die dus spreekt? is het wapenen uwer medeburgeren bespottelijk, om dat de beginsels gebrekkig zijn? dan kunt gij de verhevenste wetenschappen bespottelijk noemen, want hare beginzels zijn minder dan onvolkomen - zij zijn gebrekkig. - Of is het handelen der wapenen iets, dat alleen huurlingen, wier grootste getal vreemdelingen - domme vreemdelingen zijn, leeren kunnen? - of is die oeffening zoo veragtelijk? - maar neen! gij miskent in uwe medeburgers die grootheid, die de sieraad van een vrij volk is! gij wilt die niet kennen! Doch, ik zwijg van u! om langer met u te twisten, moest ik mij tot uwe laagheid vernederen!

[p. 406]

Hoe beledigend is zulk een gedrag in het oog der Godheid! - het versmaden harer zegeningen is de grootste ondankbaarheid! - en welke misdaad gaat die der ondankbaarheid te boven! - onder de straffen, mijn Broeders, waarmede de godlijke regtvaardigheid de verregaande verbastering in zeden en godsdienst straft, zijn ook deze laaghartige spotters! maar verheugt u tevens, gij bewooners van dit dierbaar gewest - wanneer gij het kleed uwer snoodheid verwisselt voor den zuiveren mantel der deugd, dan zal u de gunst des Almagtigen aanlichten als de morgen! en in het verwarmende licht zijner goedheid zult gij veilig wandelen! Dan zullen die aterlingen, die verägters van uw gezag, met den stikdonkeren nagt, die u thans bedekt, en die voor dien godlijken glans verdwijnen zal - dan zullen zij beschaamd daar heenen vlieden!
Nog drie woorden, mijne vrienden! en ik zal eindigen! - Gij hebt regt om u te wapenen - en de gesteldheid van een gemeenebest maakt dit regt hoogstnoodzaaklijk. - De uitvoering is mogelijk, en zij is edel! Wapent u dan, gij Burgers van Nederland! wapent u, en dient uwen God! het onregt en oproer zullen uit uw midden gebannen worden! geen vleiende of dreigende Heerschzugt zal den zetel uwer majesteit naderen, om dien te ondermijnen - uw versmaadheid zal weggenomen worden - en gij zult een schrik zijn voor de omliggende volken.
‘o God onzer Vaderen! laat niemant van de inwooneren des Lands zijne voorregten miskennen! laat Deugd en Godsdienst de sieraaden zijn van dit gemeenebest!
Amen!’

Buiten Utrecht, zegt de Gedenkzuil¹⁾, is deze Preek weinig bekend geworden, in Utrecht zelf hoofdzakelik door jonge geestdriftige Patriotten gelezen, hoewel toch ook ‘menig ouder, tot (dusver) huiverig, om zijnen zonen de wapenen in handen te geven (door Zelandus' woord) in een warm begunstiger of zelf-beoefenaar der schutterlijke diensten herschapen werd’.

Omstreeks Donderdag 18 Desember begint de Kerstvakantie. Het letterkundig werk is gereed, en nu kwelt weer de gedachte aan de Studie, aan de zo vernederende vergadering in Amsterdam. Droefgeestig en vol verlangen schrijft hij naar Vlissingen²⁾:

ach! mogt ik eens een geheelen avond bij u zijn! Slegts een avond, Fransje! hoe zou mijne verlangende tederheid ontvlammen door uwe kuschjes! hoe zou mijn geheele ziel aan uwe lippen hangen! maar deze vreugde wagt mij eerst na den afloop van nog een menigte van dagen.

1) Blz. 113.

2) Kopie Sonsb. blz. 335.

[p. 407]

o! waren zij zo vlugtig als de zugten mijner liefde, die sneller dan een gedagte mijnen boezem ontvlugten. o mijn geliefde! 1000 kleinigheden doen mij aan u, en aan den tijd, waarin ik u daagelijks zag, denken. onlangs vond ik iets in mijn zak, ik wist eertijds niet wat het was, doch ik herkende het weldra voor het loodje, dat ik op de Veersche reis in uw bijzijn, ontfangen had. Eensslags kwam die gelukkige dag mij voor de verbeelding, ik zag u aan mijne zijde zitten, ik zag u op de wallen van Veere, daar de zon u het wandelen zoo lastig maakte: ik voelde nog andermaal die kloppende benaauwdheid, die mijn hart gevoelde, toen wij 's avonds weder onze stad genaakten, en toen ik met een droefgeestig oog op dien gelukkigen dag, als op een aangenaamen droom, terug staarde. - En die laatste morgen!....o! mijn dierbare! - - -

Even droefgeestig aan François van Cappelle:¹⁾

Ik ben ook tamelijk gezond - maar ik heb pijn in mijn ziel; dit is een ziekte, die ik meermalen heb, en die noodzakelijk uit mijn gestel moet voortvloeien. doch ik heb nog al hoop, dat die ziekte nog eens zal overwonnen worden; het beste hulpmiddel zal zijn, een gevestigde staat - en - mijn Fillis!
nooit heb ik zoo naar haar verlangd - nooit met zulk een warm en deelnemend gevoel aan haar gedagt - en dus, bij wettigen gevolge - zoo gevreesd! Hoe lastig wordt mij de tijd! wanneer ik denk aan die dagen, die nog voorbij moeten gaan, eer ik - voor de waereld - de echtgenoot van mijn meisje worde - o! dan smelt mijn hart - dan ben ik louter droefgeestigheid!
met welk een blijdschap - maar ook met welk een droefheid! denk ik aan die drie zomermaanden, die ik in mijne dierbare moederstad, bij mijn Fillis, heb doorgebragt!
o Gelukkige dagen! gij nadert weder! komt schielijk! bij mijn meisje - in hare armen, vergeet ik, hoe ongelukkig ik ben! wat zeg ik! - dan ben ik volmaakt gelukkig!.....ach! zoo Fillis mij ontrouw wierd - zoo zij laaghartig genoeg ware, om haar zelf te beledigen.....te beledigen! heb ik dit woord geschreven, C...? met betrekking tot mijn Fillis geschreven? - schrap het door! - maar neen! wij zijn menschen! o Rampzalige Bellami! o! mijn Fillis!
maar dit zal u mogelijk verveelen - van wat anders gesprooken! is er geen nieuws in Vlissingen? begint men nog niet aan den wapenhandel? o Burgers van Vlissingen! zoo gij uw vrijheid bemint - wapent u dan!...
Zeg eens aan Zandleven²⁾, dat Corbelijn muzijk heeft op sommige

1) Ndl. Spectator, 1870 blz. 323.

2) Gosardus Z., Suikerbakker, was een ‘groot liefhebber en beoefenaar van de muzijk, gaf o.a. ook les aan Anthony v.d. Woordt’. Zie Aant. 55.

[p. 408]

Oden van mijn vriend Kleyn door Nieuwenhuizen gecomponeerd; het is, zooals ik algemeen van de kenners hoor zéér schoone muzijk: van Vlooten heeft ze uitgegeven¹⁾. Hij zal mij pleizier doen als hij ze koopt; want ik weet zeker, dat ze hem uitmuntend bevallen zal. De Doggersbank is, door de ziekte van Nieuwenhuizen nog niet uitgevoerd. wat 'er nog van komen zal weet ik niet!

Het laatste stukje van mijn vaderlandsche gezangen is uit; doch ik durf het met de vorst niet afzenden; wanneer ze in Vlissingen komen zal mijn Fillis u nog wel iets laaten lezen²⁾, dat ook van mij is, maar daar ik nu nog niets van zeggen kan, ik mag ook wel zeggen - en ik kan ook wel zeggen, bij het zenden van mijn gezangen:
parve (nec invidia), sine me, liber ibis in urbem!
hei mihi! quo domino non licet ire tuo!
den een of ander zal het u wel vertaalen.

en aan Jan van der Woordt:³⁾

Naar het lichaam, zoo taamelijk!...Maar! naar de ziel!...Ja! dat is zoo wat! - Juist wel niet geheel bedlegerig - [van mijn ziel gesproken] - maar ook niet volkomen op de been. - Het zal u nog wel voorstaan, mijn Heer van der Woordt, dat wij, in uw hofje; 't welk ik voor dit maal de canapé uwer ziel noemen zal. - dat wij, in uw hofje, op een zaturdag namiddag, over de ziekten der ziel, en de verscheidene soorten der zelve, met veel geleerdheid spraken? - onze zielen zullen zeker op dien tijd juist de volmaaktste gezondheid niet gehad hebben! want wie - [men zondere hier met allen eerbied die Heeren uit, die zich medicinae Doctores laaten noemen!] want wie, zeg ik, zal, wanneer hij eene volmaakte gezondheid geniet, zijn verstand en oordeel noodzaaken, om alle mogelijke, waarschijnlijke, noodzaakelijke en toevallige ziekten, in haren oorsprong, voordgang en gevolgen te onderzoeken te vergelijken en - hierdoor zijn ziel een gruwelijke koorts op het lijf te jaagen? waarin bestaat dan de tegenwoordige ziekte van uw ziel? zult ge mogelijk vragen - en zult gij zeker vragen indien uw ziel ook niet al te wel is. toen ik uwen brief las, dagt mij, dat ik duidelijk kon zien, dat uw ziel niet in den volmaaksten welstand was. men knort, met een vriendelijke knorrigheid, op kranke vrienden, die weigeren medicijnen te gebruiken: - men belooft aan de kinderen alles, zoo zij slegts hun drankje gebruiken: EN! voor kranke zielen doet men niets! 'er zijn ook medicijnen voor - maar, wie gebruikt dezelve? Bij zulke aanvallen knor ik verschriklijk op mijn eigen ziel - doch, het baat niets!

1) Zie blz. 201 en Aant. 56.

2) De Brief aan van Alphen of de Preek?

3) hs. Z.G.

[p. 409]

Dikwijls ken ik volstrekt den aart der ziekte niet; en wat zal ik haar dan geven? om zoo maar alles te wagen moet men eene Academische Bulle hebben - en die heb ik niet, en denk - spring op van vreugde mijn conscientie! - en denk haar nooit te krijgen!.....
Zoo dat de tegenwoordige ziekte mijner ziele hierin bestaat,
dat zij hare ziekte gevoelt - doch niet kent!
Mijn voornaamste medicijnen, wanneer mijn ziel ongesteld is, zijn doorgaans: Eenige bladzijden uit mijn vriend Sterne - of Rabener¹⁾ - of - Zwift²⁾ - of - Knaut³⁾ - of - en dit is somtijds probatum - of, zeg ik, uit Don Quichot! - bij andere ziekten gebruik ik, met veel nut, mijnen Jeruzalem⁴⁾ mijnen Voet⁵⁾ en den grooten Paulus! - maar mijn ziel wil niet altijd inneemen! en dan zijn, met betrekking tot mij, die dierbaare vrienden, moeielijke vertroosters!
Maar ter zaak! ik geloof, zoo ik eens gissen mag, dat vooruitziende - en agteruitziende - meer vreezende dan hoopende - donker en licht vergelijkende - wenschende en verwenschende - vuurige en smagtende - murmurerende en onderwerpende - wantrouwende en geruste Denkbeelden de tegenwoordige ziekte mijner ziele veroorzaken.
‘Maar hoe komt het dat al die denkbeelden zich
nu zoo vereenigen?’....
Hoe komt het, dat Mevrouw de Natuur en Mevrouw de
Baronnesse het Noodlot zoo dikwijls twisten?....
dat is een vraag met een vraag beantwoord!
⁶⁾!

Courage! ik ben wel drie ponden ligter! het laatste of negende stukje van mijn Vaderlandsche Gezangen is van de pers! eerlang zult gij het ontvangen, en ik twijffel niet, of Gij zult, ter eer van den Dichter deze gezangen voor de verstrooïende hand des Tijds beveiligen, door hen te bekleden met eenen bruinen, rooden of groenen overrok. Ja mijn vriend! zij zijn af. met welk een blijdschap zie ik te rug, op dien weg des levens, dien ik al zingende heb afgelegd! zoo men in Vlissingen zomtijds onder de hand spreken mogt, van een standbeeld voor mij opterigten, doe dan toch alle moeite, dat het op de volgende wijze geschiede:

1) Gottlieb Wilhelm Rabener (1714-1770) Verzameling van Hekelschriften uit het Hgd., 4 dln. (Amst., P. Meyer 1763-1766). Over Rabeners luim, zie v. Hall Gemengde Schriften blz. 158, 159, 179.

2) Vertelsel van de Ton en Verhaal van den Strijdt der Boeken (Aant. 34).

3) Tobias Knaut, zie blz. 17, 147 en Aant. 10.

4) Zie blz. 340, noot 1.

5) Joh. Eusebius Voet (1705-80), ± 1750 geneesheer te Dordrecht, dichter van stichtelike verzen en berijmde psalmen. Zie Poët. Spect., ± 20 Nov. 1784 Ter Gedagtenis van H. Dullaart, en 15 Febr. 1785 Brief van v. Alphen aan de Poët. Spect. Verder Brieven v. Goens dl. 1 blz. 193, 226, 234. Mnemosyne (Tydeman en Van Kampen) dl. 4 blz. 226.

6) Vier kabalistiese tekens.

[p. 410]

Op een voetstuk van vier voeten hoog, moet mijn beeld, in de manier van den Vatikaanschen Apollo, gesteld worden: - dat is: genoegsaam naakt..niet zoo zeer om de schoonheid, als wel, om hier door mijne overeenkomst met dien God, in het stuk van overvloed aan te duiden.
aan mijn regterhand moet de Godinne der Liefde in een groote leuningstoel zitten, met haar Zoontje op haar schoot; die bezig is met mijn regterbeen aan den stoel te binden, en wel - met de kouseband van zijne Moeder. - aan de andere zijde, een weinig agterwaards, moet, bij wijze van een trophee, op een stok een groote pruik, een zwarte rok en mantel enz. gehangen worden. zommigen zullen dit als overtollig beschouwen: doch alles heeft zijn beteekenis.
onder mijne voeten.....ja! wat zal ik daar plaatsen? welaan!
het Geluk!
het moest juist andersom wezen, namelijk ik onder de voeten van het geluk: maar als 'er toch een van beiden onder de voeten zijn moet, staat het fraaïer voor een standbeeld, dat het geluk onder de voeten is - dan ik! - nu kan men er het overige bij doen. het opschrift moet zijn:
Zelande!
an odium, stultitia vel Mecenatum Gratia
NB! dit behoeft niet gelezen¹⁾ te worden; als verbeeldende den tijd, dien ik slaapende doorbreng.
hanc statuam tibi posuit?
Dit is juist geen volmaakt munnikslatijn - nu! dat ben ik ook niet!

Hebt Gij niet gezien een onlangs uitgekomen boekje: Mengelingen in proza en poezie? het is van van Alphen. kort daarop kwam een ding uit: aan den Heere van Alphen over de Meng: enz. en dat is van mij! doch houdt het voor u. ik heb 'er geen, anders zoude ik er u een zenden: het kost maar 8 stuiv. en bij Corbelijn is het ook te koop. lees het eens, en zeg mij dan ook eens of die ode aan Chloe niet een der beste stukken is, die ooit mijnen dich(t)kundigen geest ontvallen

1) hs. wat pennegekras.

[p. 411]

zijn? ik twijffel niet, of zijn welEdele zal niet nalaaten, om, bij gelegenheid, mij ook eens te beschrijven - doch hij zegge wat hij wil - hij kan niet zeggen, dat ik een dief ben!

geen woord meer! vaarwel! groet alle de uwe! groet onzen Doctor!¹⁾ en wees hartelijk gegroet van uwen
Bellami.
in de laatste maand van het vierde Jaar onzer schande.²⁾

Eind Desember krijgt vriend Mens bericht van een bezoek in Amsterdam, naar 't schijnt, nog niet 't officiële voor het ‘fonds Zwart’, met de volgende geestige brief:³⁾

toen de Natuur omtrent half gedaan hadt met mij te vormen - kreeg zij bezoek van een zekere Dame, met een vuurig oog - een strak, staatig aangezigt: - zij hadt veel in hare houding van eene Engelsche gouvernante - met een woord het was - mevrouwe de Baronesse het NOODLOT:

Facsimile van deze brief.

1) Dr. Jan Corn. Baerts, zie Aant. 38.

2) Oorlog met Engeland?

3) hs. Z.G.

[p. 412]

‘Altoos zoo drok aan 't werk, Mevrouw Natuur? - wat maakt gij thans?’
‘Een wonderlijk schepsel om u te dienen, Mevrouw de Baronnesse!’
‘ei! ei!’
‘Ja, mijn Lieve Baronnesse! ik verëenig thans alle mijne kragten, om een schepsel voordtebrengen - dat - in weêrwil van u - altijd zijnen eigenen weg zal bewandelen! -
een vermeetle pooging’!!!....
‘zoo vermeetel niet, Mevrouw! - ik zie, helaas! te dikwijls mijne edelste gewrogten - door uwe handen ontluisterd - door uwe ketens verlamd! - genoeg! - ik wil een wezen voordbrengen, dat met uwe folteringen spot - uwe woede verägt’!........................................................!.!.
(Hier zette de Baronnesse de handen in de zijde.)
‘Natuur!....Natuur!....schep - vorm wat gij wilt - het Noodlot zal zegepralen!! - dit schepsel, waarvan gij u thans zoo veel beloofd - zal - door mijn toedoen - een slaaf der Liefde zijn! - geef gij hem alles, wat u schoon, beminnelijk, schijnen moge - ik zal hem niets geven dan armoede! - zoo sterk als de magneet het staal naar zich trekt - zoo sterk zal het goud hem ontvlieden! - ik zal hem ongelukkig maken!.....’!
Dit is boven uw bereik! zeide de Natuur met een lagch, die aarde en hemel verheugde. dit is boven uw bereik! - slinger hem - folter hem! stel hem tot een verägtinge der waereld!....in weêrwil van u - hij zal - door mij - dikwijls gelukkig zijn! bij een aandoenlijk hart - zal ik hem de ziel eens Dichters geven - wat zegt gij, Mevrouw de Baronnesse?!?!...
-------
-------
En Mevrouw de Natuur - en Mevrouw de Baronnesse het Noodlot - zij hebben beide de waarheid gezegt!!
zoo als mij de ondervinding
zeer duidelijk leert -
onderwijl dat ik deezen brief schreef gaf de Natuur mij een gelukkig oogenblik.
&c. &c. &c.
zoo dat ik maar eenvouwig zeggen wil - dat ik aanstaande Zondagmiddag - zonder verhindering denk in de schuit te gaan - vaarwel! groet uw zuster - Broeder &c.
zal ik u daar zien?
de uwe
B.

EINDE VAN HET EERSTE DEEL.

5) Rechts de varianten Herdruk (1785).

2) Eerst verschenen in ‘de Post’ (8 Mrt., nr. 134), daarna Vad. Gez. 6^de St. nr. 2. Hij heeft 't vers ook voor de ‘burgers opgezegd’ (zie Br. I Apr.). Tekst volgens Vad. Gez. Rechts de varianten Herdruk (1785).

3) Rechts de varianten Herdruk (1785). De Aankondiging op de buitenomslag en het door Cuylenburg getekende, door Iz. de Wit Jansz. gegraveerde Vignet aan het slot, zijn in de Herdruk weggelaten.

4) Rechts de varianten Herdruk (1785).

1) Rechts de varianten Herdruk (1785).

3) In de Herdruk (1785) vervangen door Bij den dood van J.D. v.d. C. 1784. Zelandus heeft v.d. C. nooit persoonlik ontmoet of gezien.

3) Rechts de varianten Herdruk (1785).

7) Rechts de varianten Herdruk (1785).

2) Zie hiervoor blz. 128.

1) Volgens Kopie Sonsb. blz. 336 heeft B. ‘bezig aan den Brief, uitgegaan zijnde en meer dan nagewoonte gedronken hebbende, teruggekomen, terstond dat vaers’ neergeschreven. Hij vond 't zelf voortreffelik (zie Br. aan Mens ± 10 Des.). In 1785 opgenomen in Gezangen. Tekst volgens Gezangen. Zie Proeven van Oordeelkunde betreklijk de Poëzy (1791) blz. 71; en Feith en Kantelaar, Bijdragen III blz. 536 (over het invoeren van Engelen en Duivelen in dichtstukken).

4) Rechts de varianten Herdruk (1785). Er is ook 'n hs. Z.G. De 6 slotstrofen van het hs. luiden anders: 3 zijn er gewijd aan de Ruijter, 3 aan Vlissingens verlossing in 1572. Kopie Sonsb. blz. 187 komt overeen met het hs.

2) Rechts de Varianten (1785).

2) Rechts de varianten Herdruk (1785).