Lees je wijs! Hoe bevorderen we leesplezier bij kinderen?

Creatieve verwerkingsvormen bij Surinaamse kinder- en jeugdliteratuur

[p. 11]

Deel 1

[p. 13]

Over lezen en leesbevordering

‘Ey ta lesi, i ta sabi’, hoe meer je leest, hoe meer je te weten komt. Zo luidt de eerste regel van een inspirerend lied in het Saramaccaans. Het klonk tijdens een driedaags boekenfeest in 2001 in de dorpen langs de Boven-Suriname, dat georganiseerd werd door de Stichting Projekten (SPCOS). Kinderen, leerkrachten, ouders en zelfs grootouders deden enthousiast mee aan de activiteiten en na afloop wilden ze de behandelde boeken zelfs meenemen en lezen. Wie je ook bent en waar je ook woont, lezen verruimt je wereld. De werkelijkheid waarin we leven met haar positieve maar ook negatieve kanten wordt in goede verhalen en boeken verbeeld op een manier waardoor we erover kunnen gaan nadenken. Lezen maakt ons wijzer en is tegelijk ontspannend, want we worden even helemaal meegesleept door de spanning of de emoties van het verhaal.

Mooi allemaal, maar je moet wel kúnnen lezen, je moet de taal beheersen, je moet boeken in je omgeving hebben en je moet in de gelegenheid gesteld worden om te lezen. Aan die voorwaarden ontbreekt het nog wel eens voor onze kinderen. Door allerlei omstandigheden hebben we in Suriname niet een echte ‘leescultuur’. Het lezen van boeken en er samen over praten is vaak geen vanzelfsprekendheid in de opvoeding thuis en op school. Dit boek over jeugdliteratuur moet ertoe bijdragen dat veel meer kinderen en jongeren verleid worden door die ‘lesibakru’ die maakt dat je een liefhebber van lezen wordt.

Waarom lezen belangrijk is

Lezen is dus belangrijk! Lezen werkt ontspannend. Door lezen ga je creatiever denken. Lezen kan helpen om bepaalde emoties te verwerken. Door lezen kom je meer te weten over allerlei onderwerpen. Lezen ondersteunt een veelzijdige opvoeding. En, tenslotte, door mooie en beeldende taal te lezen, in gedichten, verhalen en boeken ga je van de taal houden. Bovenstaande punten worden in de literatuurwetenschap ‘de functies van lezen’ genoemd. Hieronder lichten we die functies toe met wat voorbeelden.

De ontspannende functie:

Je duikt in een verhaal en wordt erdoor meegezogen. Je kunt niet meer ophouden. In je bed lees je door, stiekem, met een flashlight. Je wilt weten hoe het verhaal afloopt en je lacht om de gekke dingen die de verhaalfiguren doen of zeggen. ‘Spannend’ moet een boek dus zijn om je te kunnen ‘ontspannen’ en humor maakt het licht. Als mensen ruzie hebben en iemand

[p. 14]

maakt ineens een grap, dan is de spanning gebroken en zo is het ook in een boek. Een voorbeeld uit de Surinaamse jeugdliteratuur van een spannend én ontspannend boek is ‘Rani en de slangenkoning’ van Effendi N. Ketwaru over een meisje dat bij een gemene heks komt te wonen, verschrikkelijke dingen meemaakt en gelukkig gered wordt... door een slang nog wel, een ‘sneki’. Het boek is spannend en griezelig, maar er zijn ook grappige passages.

De schitterende illustraties van de schrijver zelf nodigen meteen uit tot lezen.

Zo'n boek pak je toch voor je plezier?

Illustratie: ‘Rani en de slangenkoning’

De creatieve functie:

Schrijvers, maar ook vertellers, leren hun lezers of luisteraars om creatief te denken. Figuren in boeken en verhalen kunnen problemen vaak op een originele manier oplossen. Wie niet sterk is, moet slim zijn, zoals de kleine spin Anansi altijd weer creatief is in het bedenken van oplossingen voor zijn problemen. Hoe kan Anansi een hardloopwedstrijd winnen van Tigri?

Lees het verhaal ‘Spin wedt Tijger te berijden’ er maar op na. Dat staat in de bekende bundel ‘Kri, Kra! Proza van Suriname’ (1972), samengesteld door Thea Doelwijt. Creativiteit, dat hadden bijvoorbeeld de slaven nodig om te kunnen overleven, maar heden ten dage kun je ook niet zonder.

[p. 15]

De jongen in ‘De groene fles’ van Ismene Krishnadath bedenkt dat hij zelf een schaafijskar gaat maken en ijs gaat verkopen om zijn ouders uit de financiële ellende te helpen: hij is creatief. Maar de schrijfster ook, op de manier van de literatuur, met veel fantasie, want zij bedenkt dat die jongen beloond wordt door een oude man die hem een groene fles met heerlijke stroop geeft die nooit op kan raken. Dat kan in de werkelijkheid niet, maar door dat einde tilt ze haar lezers even uit boven de eentonigheid van het dagelijks leven. Binnen de fantasiewereld is alles mogelijk.

Illustratie: ‘De groene fles’

De emotionele functie:

De emotionele functie van verhalen en boeken is voor veel kinderen erg belangrijk. Als je een probleem hebt waar je niet over kunt of durft praten en je leest dan dat een kind in een verhaal met net zo'n soort moeilijkheid kampt als jij, kun je misschien een beetje afstand nemen, of je voelt je getroost. Je hebt bijvoorbeeld grote flaporen en de kinderen op school plagen je ermee. Dan lees je het verhaal ‘De flaporen van Amar’ van Ismene Krishnadath in haar gelijknamige bundel. Dat gaat over een baby met grote oren die door de ooievaar naar zijn ouders gebracht wordt, maar onderweg raakt de ooievaar gewond en dan draaien de rollen om: Amar vliegt door zijn grote oren te bewegen! Als ze ondanks alle gevaren veilig aankomen, schrikken de nieuwbakken ouders van de flaporen van hun baby, maar de ooievaar zet hen flink op hun nummer. ‘Kis' en moi’, denk je dan.

[p. 16]

Een jongen van een jaar of zes zal zich heel goed kunnen inleven in de gevoelens van Randy, wiens vader piloot is in het boekje van Soecy Gummels, ‘Randy en zijn vader de piloot’. Als Randy een keer met z'n vader mee mag in een klein vliegtuig denkt hij: ik ben nu net een vogel. Hij zucht van geluk. Het is alsof zijn hart een driedubbele koprol maakt.

Illustratie: ‘Randy en zijn vader de piloot’

De informatieve functie:

Boeken hebben ook een informatieve functie. Je leert dingen erbij. Zo haal je uit het boek van Gerrit Barron, ‘Bij Anoekoe in het dorp’, hoe kinderen in het binnenland leven en oudere kinderen zullen veel over de geschiedenis en de cultuur van de Surinaamse inheemsen te weten komen uit ‘Veren voor de Piai’ van Ismene Krishnadath. Maar in een verhaal gaat het niet in de eerste plaats om het leren van feiten. Dan kun je beter een geschiedenisboek lezen, of een boek over de Surinaamse natuur of de culturen. Een verhaal is altijd voor een groot deel verzonnen. De leerrijke feiten kunnen er op een listige manier in verweven worden. Het gaat om de sfeer van een bepaalde tijd, bijvoorbeeld, of om de emoties die cultuuruitingen met zich mee kunnen brengen, of de schoonheid, maar soms ook de gevaren van het tropisch regenwoud.

[p. 17]

De pedagogische functie:

Hetzelfde geldt voor de pedagogische functie van een boek, het opvoedende aspect. Als dat er te dik op ligt, is het boek niet leuk. Verhalen mogen niet braaf zijn, de les moet er niet duimendik bovenop liggen. Dat overkomt kinderen al vaak genoeg in hun dagelijkse contacten met opvoeders die steeds weer de waarschuwende vinger opheffen, of dreigen dat het slecht zal aflopen. Door een spannend verhaal over een dappere kleine held wil je zelf ook dapper zijn, door een gruwelijke stommiteit van een verhaalfiguur die afgestraft wordt met tegenslagen, leer je hoe je niet moet doen in bepaalde omstandigheden. Als een meisje in het verhaal ‘De eenzame watramama’ van Idanka in ‘Zoete pennenvruchten/Switi tori. Een Surivlaamse verhalenbundel’ (2004) ondanks het verbod van haar moeder toch alleen in zee gaat zwemmen en bijna verdrinkt - op het nippertje wordt ze gered, en ze wordt wakker in een ziekenhuis - dan moet de schrijver niet eindigen met: dus jongens en meisjes, jullie moeten gehoorzaam zijn. Dat blijkt al duidelijk uit het verhaal!

Illustratie: ‘Popki Patu 1’

De esthetische functie:

En dan de schoonheid van het werk, de esthetische functie in de taal van literatuurwetenschappers. Je ontdekt die in klankrijkdom, in de keuze van woorden, in de stijl, maar ook in de manier waarop het verhaal in elkaar gezet is. Deze aspecten maken een verhaal, maar vooral ook een gedicht, uniek. Als jonge kinderen een versje van Orlando Emanuels horen, bijvoorbeeld over het ‘blie bla bloe blawki’ dat op een ‘tie ta toe takje’ zit, dan zullen ze mama of de juf vragen het nog eens en nog eens voor te lezen, en flinke kinderen zullen zelf ook zulke grapjes met de taal gaan verzinnen. Het gaat natuurlijk vooral erom dat boeken en verhalen goed geschreven zijn, met mooie en functionele beelden, geen clichés, rijk aan klank, zodat de taal zelf al tot de verbeelding van kinderen spreekt.

[p. 18]

Het klinkt allemaal mooi. Al die functies van het lezen kunnen helpen bij de opvoeding tot een zelfstandige, creatieve mens met een eigen mening en gevoel voor humor die in staat is met zijn emoties om te gaan. Maar hoe bereiken we dat kinderen inderdaad van lezen gaan houden? Dat gaat niet vanzelf en al helemaal niet in geïsoleerde dorpen in ons binnenland, in de verre districten en zelfs in de stad. Voor veel Surinaamse kinderen is de Nederlandse taal immers moeilijk en/of ze worden thuis niet gestimuleerd tot lezen. Ook op de scholen wordt nog maar mondjesmaat aan leesbevordering gedaan.

Leesbevordering is dus van groot belang. De laatste jaren zijn er kinderboekenfestivals waar steeds meer kinderen in schoolverband komen en waar ze ontdekken dat luisteren naar en creatief bezig zijn met verhalen leuk is. Ze worden er uitgedaagd tot lezen. En er zijn veel boeken te koop voor een betaalbare prijs. Maar als de activiteiten op school niet overgenomen worden, zakt het enthousiasme weer weg en komen de kinderen toch niet tot lezen.

Kinderboekenfestival 2005 ‘Nickerie’

Ouders en leerkrachten, opa's en oma's, bibliotheek- en buurtwerkers, breng kinderen op kindgerichte, speelse manieren in contact met verhalen en boeken. Boeiend voorlezen is al belangrijk! Dan levert u een positieve bijdrage aan de ontwikkeling van kinderen, en dus van Suriname!