Van Achilleus tot Zeus. Thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Nereus & Nereïden.

Nereus is een van de ‘grijsaards van de zee’ naast Phorkys en Proteus. Anders dan Poseidon, de Olympische zeegod, behoort hij tot de vóór-Olympische generaties, want hij is een zoon van de oer-personificatie van de zee, Pontos, en van Gaia, de aarde. Opnieuw in tegenstelling tot Poseidon heeft hij een vriendelijk, zij het schuw karakter. Zoals de andere godheden van zeeën, rivieren en meren kent hij de toekomst (volgens Horatius voorspelde Nereus de Trojaanse oorlog aan Paris) en bezit hij het vermogen een onbeperkte reeks transformaties te ondergaan. Op die wijze kan hij zich onttrekken aan hardnekkige vragenstellers. Herakles dwingt hem echter de weg te wijzen naar de tuin van de Hesperiden, aangezien hij erin slaagt zijn greep op Nereus te behouden, hoewel deze voortdurend van gedaante verandert. Ook »Triton wordt in dit verband genoemd als tegenstander van Herakles.

Nereus trouwde met een dochter van Okeanos, Doris. Uit hun huwelijk werden vijftig of meer dochters geboren, de Nereïden. Slechts enkelen van de Nereïden zijn als afzonderlijke persoonlijkheden bekend: Amphitrite, echtgenote van Poseidon; Thetis, echtgenote van de sterfelijke »Peleus en moeder van Achilleus, en »Galateia.

De Nereïden staan te boek als vriendelijke en charmante wezens en mooie vrouwen (afbeeldingen en beschrijvingen van de Nereïden als zeemeerminnen zijn schaars). Als ze opduiken uit het prachtige onderwaterpaleis van hun vader, dartelen ze, gezeten op zeepaarden of dolfijnen, over de golven.

Nereus is vanaf de archaïsche tijd voorgesteld als een waardige grijsaard, met het bovenlichaam van een man en het onderlijf van een vis, uitgerust met scepter en drietand. Het enige mythologische verhaal is zijn worsteling met Herakles. Hij figureert voorts met zijn vrouw in de Gigantomachie op de fries van het Pergamon-altaar midden 2e eeuw v.C., nu te Berlijn. De Nereïden zijn vaker voorgesteld dan hun vader. Het naar hen genoemde grafmonument van Xanthos (Turkije) uit ca. 410 v.C. bevat zeven levensgrote beelden van meisjes, gehuld in dunne gewaden, die op vissen, schildpadden en vogels over de zee lijken te worden gedragen. Beelden en fragmenten van het gebouw zijn nu in het British Museum in Londen. Vaak zijn de Nereïden toeschouwer bij de strijd tussen hun vader en Herakles of tussen Peleus en »Thetis, soms luisteren ze de bruiloft van Poseidon en Amphitrite met hun aanwezigheid op.

Vanaf de hellenistische tijd figureren de dan naakte meisjes slechts als onderdeel van de zeepopulatie en zien we ze vaak op vloermozaïeken met de zee als hoofdthema. Vooral in Syrië en Noord-Afrika zijn veel van dergelijke vloeren uit de 2e tot 5e eeuw n.C. gevonden. Soms omringen ze dan een van de genoemde figuren of Galateia, of verkeren ze in het gezelschap van hun mannelijke tegenhangers, de Tritonen. De combinatie Nereïden-Tritonen ontwikkelt zich op Romeinse sarkofagen vanaf de 2e eeuw v.C. tot een zelfstandig motief - mogelijk omdat men meende dat ze de zielen van de overledenen naar een wereld aan de andere kant van de oceaan brachten.

In de beeldende kunst van de nieuwe tijd keren ze, opnieuw in gezelschap van de Tritonen, vooral terug in relatie tot Galateia, verder in de triomf van Poseidon of bij diens

[p. 204]

huwelijk met Amphitrite. Op het schilderij dat de aankomst van Maria de Medici vereeuwigt in de Medici-cyclus van Rubens ca. 1622-25, treden de Nereïden als begeleidsters van de prinses op.

Clark 1955; Lattimore 1976; Rumpf 1939.