Nike
(Lat. victoria) is veeleer personificatie van de overwinning dan een godin ‘van vlees en bloed’. De godin beslist niet zelf over overwinning of nederlaag, maar brengt de door de goden verleende victorie over. Zij treedt dan ook nauwelijks op in mythologische verhalen. Hesiodos voert haar op als dochter van de Titaan Pallas en de Styx en plaatst haar daarmee in de voor-Olympische godengeneraties. De Atheners noemden Nike vooral in combinatie met Athena, of gaven Athena het epitheton ‘Nike’.
In de beeldende kunst van de oudheid is Nike een snelvoetige, in lang gewaad geklede gestalte met vleugels, soms doende met het uitreiken van een lauwerkrans of palmtak aan de zegevierende god, godin of held. In de archaïsche tijd wordt ze soms zonder vleugels en lopend in het zogenaamde knieloop-schema uitgebeeld. Ze draagt steeds een lang fladderend gewaad en moet door haar houding en de drapering van het gewaad als snelvoetig overkomen. We kennen enige beelden uit Delos (van Achermos, ca. 540), Syrakuse (ca. 490) en Athene (ca. 490), waar zij als wijgeschenk op de Akropolis opgesteld stond. Attributen zijn palmtak en lauwerkrans.
Paionios van Mende vervaardigde in 421 v.C. een beeld van Nike dat door de Messeniërs, als dank voor hun overwinning op de Spartanen, werd opgesteld in Olympia. De vrouw lijkt uit de hemel zwevend neer te dalen. Voor de komende eeuwen is deze wijze van uitbeelding uitermate belangrijk.
Soms zijn er enkele Nikai tegelijk op één voorstelling aanwezig. Zij kunnen dan worden gezien als uitdrukking van het Griekse idee dat iedere overwinnaar zijn eigen Nike bezit. De genoemde tempel op de Akropolis bevat voorstellingen in reliëf uit 409-406 v.C. van Nikai die een offerstier aanvoeren, een sandaal losmaken of met Athena spreken. Op het Pergamon-altaar midden 2e eeuw v.C. bekranst een Nike Athena die de Gigant Alkyoneus overwint. In de Romeinse tijd zijn de stier-offerende Nikai zeer populair in de terracotta reliëfs, gebruikt in tempels. De beroemde ‘Nike van Samothrake’ ca. 190 v.C. volgt Paionios.
Ook de Romeinse Victoria die met haar tenen een globe beroert, gaat wat houding en kleding betreft op Paionios' schepping terug. Vanwege haar band met Athena is zij voor de Romeinse keizers een belangrijke symbolische figuur. Zij verleent hun de zegekrans (bijv. op een reliëf van de Boog van Titus op het Forum Romanum). Ook in een symboliek die niet met de oorlog samenhangt, bevestigt zij de waardigheid van de keizer.
Op vroeg-christelijke sarkofagen hebben engelen de gedaante van Nike en dragen ze vaak een palmtak als attribuut. In de loop van de middeleeuwen krijgt de geslachtloze engel, die van bijbelse afkomst is, de overhand. Vaak door de Nike van Paionios geïnspireerd zijn de vele Victoria's op triomfbogen en erezuilen, bijv. die van Schadow 1793 op de Brandenburger Tor te Berlijn, waar Nike met Eirene (Vrede) gelijkgesteld is (de poort heette indertijd Friedenstor): de godin ment daar een vierspan. Ze doet dat ook in het Victoria-monument van Brock 1911 in Londen. Saint-Gaudens 1900 stelt een Nike-gestalte op voor een ruiterstandbeeld van Generaal Sherman in New York.
A. Beck 1936; Hölscher 1967.
Auteursrechtelijk beschermd
