Van Achilleus tot Zeus. Thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Agamemnon,

zoon van Atreus en Airope; telg uit het door bloedwraak en vervloekingen getroffen geslacht van de Tantaliden of Pelopiden (naar de voorvaderen Tantalos resp. Pelops).

Als Agamemnons neef Aigisthos Atreus vermoordt en zijn eigen vader Thyestes (de broer van Atreus) op de troon van Mykene installeert, nemen Agamemnon en zijn jongere broer Menelaos (samen aangeduid als de Atriden) de wijk naar het hof van de Spartaanse koning Tyndareos, die hen later in het verdrijven van de moordenaars van Atreus bijstaat en Agamemnon op de troon van Mykene helpt (soms ook Argos: in sommige overleveringen behoorden de twee steden tot één rijk). Tyndareos biedt hem zijn dochter Klytaimnestra als vrouw aan. Agamemnon vermoordt, om haar als vrouw te kunnen krijgen, haar eerste echtgenoot Tantalos en het pasgeboren kind van het echtpaar. Klytaimnestra schenkt Agamemnon drie dochters, Chrysothemis, »Elektra en »Iphigeneia (Homeros geeft echter andere namen) en één zoon, »Orestes.

Tyndareos heeft nog een dochter, »Helena. Naar haar hand wordt gedongen door een groot aantal Grieken van vorstelijken bloede. Agamemnon bewerkstelligt dat zijn broer Menelaos deze prinses mag huwen. Als zij later wordt geschaakt door de Trojaanse koningszoon Paris, maken de Griekse leiders, gebonden door een destijds afgelegde eed dat zij de rechten van de uiteindelijke echtgenoot van Helena zouden verdedigen, zich op voor de strijd met Troje. Als oudere broer van Menelaos, als instigator van de verbintenis tussen Helena en Menelaos en als vorst van het machtige Mykene - hij brengt het grootste contingent in, wel honderd schepen - is Agamemnon de overigens niet onbetwiste leider en drijvende kracht van de expeditie.

Niet in Homeros' Ilias, wel in andere teksten is het verhaal te vinden dat de Griekse vloot, gereed om uit te zeilen, bij Aulis wordt getroffen door een hardnekkige windstilte die teweeg is gebracht door Artemis vanwege haar grief jegens Agamemnon. In deze situatie is Agamemnon bereid in te gaan op Artemis' eis haar zijn dochter Iphigeneia te offeren zonder daarvan zijn vrouw in kennis te stellen.

Een van de centrale elementen in de Ilias is het voor de Griekse zaak bijna fatale conflict met »Achilleus betreffende het meisje Briseïs. Apollo had Agamemnon namelijk onder druk gezet door het kamp aan een epidemie bloot te stellen: hij moest Chryseïs, de dochter van een priester in Troje, vrijlaten. Agamemnon gaf aan dit bevel gehoor, maar eigende zich vervolgens Achilleus' bijslaap Briseïs toe. Nadat Achilleus zich daarom uit de strijd heeft teruggetrokken, wil Agamemnon, daartoe aangezet in een door Zeus gezonden bedrieglijke droom waarin hem de overwinning voorspeld wordt, prompt en zonder de hulp van Achilleus de beslissende slag met Troje leveren. Agamemnon toont zich in deze strijd moedig, maar kan niet voorkomen dat de Grieken, zonder steun toch van Achilleus, aan de verliezende hand raken; zelf wordt hij gewond. Uiteindelijk komt het tot een verzoening tussen de twee mannen en tot een ommekeer in de krachtsverhoudingen tussen de Grieken en de Trojanen.

In de meeste versies heeft Agamemnon na de val van Troje een betrekkelijk voorspoedige terugreis, met in zijn gezelschap de ziene-

[p. 26]

res en Trojaanse koningsdochter »Kassandra als deel van de hem toegevallen oorlogsbuit. Homeros verhaalt in de Odyssee dat de wegen van Agamemnon en Menelaos zich na de val van Troje scheiden. Menelaos vertrekt met een deel van het expeditieleger onverwijld; Agamemnon wenst de tijd te nemen om met offers de godin Athena gunstig te stemmen.

Alle tradities stemmen erin overeen dat Agamemnon wordt vermoord bij zijn terugkeer in Argos, waar zijn vrouw Klytaimnestra inmiddels in een overspelige verhouding leeft met Aigisthos, de moordenaar van Atreus. De meeste auteurs melden dat ook Kassandra wordt vermoord. Aigisthos nu wil zich niet laten verdringen door Agamemnon. En bij Klytaimnestra spelen wraakgevoelens vanwege de moord op haar eerste echtgenoot Tantalos en op het kind uit dit eerste huwelijk, alsook vanwege het offeren van Iphigeneia. Misschien moet daaraan nog de woede over de aanwezigheid van Kassandra, met wie Agamemnon inmiddels een liefdesverhouding heeft, worden toegevoegd. De moord op Agamemnon zal later worden gewroken door »Orestes.

Agamemnon wordt in de Ilias geportretteerd als een indrukwekkende figuur met een krachtig karakter, tegelijkertijd ook als een arrogante en enigszins hebzuchtige aanvoerder, die in zijn eigendunk niet altijd even doordacht handelt. Nog sterker spreekt zijn hooghartigheid uit zijn optreden in Sophokles' Aias (»Aias). In andere tragedies schikt hij zich vanwege zijn positie als aanvoerder, na aarzeling en vertwijfeling, naar de belangen van de expeditie naar Troje, de wil van de goden of de druk van de ‘rank and file’ van het Griekse leger: het centrale motief van Euripides' Iphigeneia in Aulis. In Euripides' Hekabe meent hij niets te kunnen ondernemen tegen de door de schim van Achilleus geëiste slachtoffering van de Trojaanse koningsdochter »Polyxena en evenmin is hij in staat »Hekabe, de hem als krijgsbuit toegewezen echtgenote van de Trojaanse koning Priamos, bij te staan in haar wraakactie tegen Polymestor, de perfide moordenaar van haar zoon Polydoros.

Het beeld van Agamemnon als hooghartig vorst en morele lafaard is niet alleen terug te vinden in latere bewerkingen van de tragedie Iphigeneia in Aulis, maar bijvoorbeeld ook in Vondels Palamedes 1625.

In het eerste deel van de Oresteia-trilogie van Aischylos, Agamemnon, voltrekt zich in een sfeer van onheil die slechts door Kassandra wordt aangevoeld, het noodlot aan Agamemnon: hij wordt omgebracht door Klytaimnestra - een gebeurtenis die ook centraal staat in Seneca's Agamemnon. Het verhaal van de moord op Agamemnon keert in de middeleeuwen terug in twee werken van Boccaccio ca. 1365-70, compendia omtrent illustere mannen en vrouwen: De casibus virorum illustrium en De mulieribus claris. De laatste tekst ligt ten grondslag aan een tragedie van Sachs over de bloeddorstige Klytaimnestra. De moord keert daarna talloze malen terug in de literatuur: tragedies van Matthieu 1589, Alfieri 1776 en Lemercier 1797 (geparodieerd door Desfontaines 1803); gedichten van Heywood 1609, Platen 1810, Hugo 1877 en Kavafis 1900. Veel toneelwerken zijn een adaptatie van het Agamemnon-stuk van Aischylos. Soms zijn zij het eerste deel van een meerdelige bewerking van Aischylos' Oresteia-trilogie. Dat geldt bijv. voor O'Neill (Homecoming, 1931), Hauptmann 1942 en Paul Claudel 1892 (in 1913-14 op muziek gezet door Milhaud).

In de beeldende kunst van de oudheid wordt Agamemnon minder afgebeeld dan men op grond van zijn positie in de Trojaanse expeditie zou verwachten. Hij figureert hier als een koninklijke en gebaarde gestalte, dikwijls met scepter, in scènes die samenhangen met de expeditie tegen Troje, zoals de slachtoffering van Iphigeneia, de twist met Achilleus en het teruggeven van Briseïs. Op Etruskische askisten is zijn gewelddadige dood voorgesteld.

In de beeldende kunst van de nieuwe tijd

[p. 27]

treedt hij pas weer op de voorgrond bij de heropleving in de 18e eeuw van de belangstelling voor de Ilias, bijv. in voorstellingen van de twist met »Achilleus; daarnaast ook in de (bijna) slachtoffering van »Iphigeneia (beide scènes bijv. bij G.B. Tiepolo in de Villa Valmarana bij Vicenza 1757). Wat later zijn er ook afbeeldingen van de door Klytaimnestra gepleegde moord of daarmee samenhangende taferelen, bijvoorbeeld P.-N. Guérin ca. 1817 (de moord), Haydon 1834 (Kassandra de moord voorspellend) en Leighton ca. 1874 (Klytaimnestra in afwachting van de terugkeer van haar man).

Brower 1947; Burian 1950; Busch 1951; Fuhrmann 1950; Scholtze 1949.