28 interviews

[p. 166]

Kees Willemen | Tekenaar van het studentenprotest

31.12.69

‘Een goede politieke prent ondergraaft de ideaalbeelden. De gedachten dat onderwijs een goed is, dat de Amerikanen ons hebben bevrijd, dat we in een welvaartsmaatschappij leven, dat de parlementaire democratie een goed is, dat onze vrouwen het zo best hebben (dat moet je eens omdraaien, alle mannen dat werk laten doen...) Als politiek tekenaar moet je aansluiten bij wat de mensen al weten en wat ze willen weten en dáár moet je dan de tegenstelling in aanbrengen: laten zien hoe de werkelijkheid is.’

Aldus vat politiek tekenaar Kees Willemen zijn taak op. Deze 26-jarige student (Nederlands) maakte in 1965 ‘rond de val van Soekarno’ zijn eerste politieke prenten voor het N.U.B. (‘Nijmeegs Universiteitsblad’). Daarna ontpopte hij zich als de tekenaar van het studentenprotest.

‘De grote doorbraak kwam voor mij met het rapport-Maris, dus zo in april-mei 1968. Ik heb getekend vanaf het moment dat ik bestond, maar altijd in de vrije sector. In het begin had ik weinig fiducie in cartoons, ik beschouwde het als iets grappigs zonder een duidelijke boodschap.’

Intussen heeft Kees Willemen zich ontwikkeld tot een van de felste tekenaars. In 1969 leverde hij 223 prenten af aan politieke en sociaal-culturele bladen als ‘Aktie’ (van de Nederlandse Studenten raad), het N.U.B., ‘De Kapitalist’, ‘Te elfder ure’, ‘Proces’, ‘Wereldvrede’.

Ongeveer een kwart van zijn produktie in het afgelopen jaar betreft problemen op universitair terrein.

De buitenlandse politiek krijgt in verhouding tot de binnenlandse problematiek van Willemen (nog) vrij weinig aandacht. Zijn prenten slaan vooral op buitenparlementaire acties in Nederland, op structurele vraagstukken zoals de vakbonden, het onderwijs, het cultuurbeleid, de N.A.T.O.

Willemen: ‘In Nederland zijn de politieke tekenaars meestal een soort columnisten, zelfstandige journalisten die met tekeningen hun eigen commentaar geven op de actualiteit. Hun prenten zijn zeer persoonlijk. De platen van Opland bijvoorbeeld zijn niet

[p. 167]

noodzakelijk gelijk aan het officiële “Volkskrant”-standpunt in de rubriek Ten Geleide.

Globaal genomen opereren de politieke tekenaars heel geïsoleerd. Ze zijn niet als groep bezig, het is niet duidelijk met welk standpunt ze zich vereenzelvigen, ze zijn niet in een groeps-strategie opgenomen om de maatschappij te veranderen. Het gevaar van veel politieke prenten is bovendien dat ze zijn opgehangen aan bepaalde figuren. Alsof het probleem zou zijn opgelost wanneer die figuren wegvielen...’

Tegen deze achtergrond schetst Willemen zijn eigen positie onder de Nederlandse cartoonisten: ‘Mijn prenten zijn een stellingname. Ik wil duidelijk maken wat er aan de hand is. Ik wil niet vrijblijvend en terzijde commentaar geven, maar het probleem laten zien. Ik zit midden in een groep die de ontwikkeling gaande houdt, die zelf méé verandert, acties voert en nadenkt over wat er moet gebeuren. Ik heb een rol binnen de ideeënvorming aan de universiteit.’

In een maatschappij waar veertig percent van alle afgestudeerden terechtkomt bij de vijf grootste Nederlandse bedrijven is voor Kees Willemen het onderwijs niet bij voorbaat een middel tot bevrijding.

‘Ik las en hoorde die dingen al eerder maar nu moet ik de feiten in een tekening omzetten. Hoe doe je dat? Ik ben anti-autoritair begonnen maar op het moment dat de hoogleraren uit mijn prenten verdwenen ging ik iets van het probleem begrijpen. Nu ga ik systematisch de tegenstelling - de andere werkelijkheid - laten zien.’

Hij citeert Luns, die in een voorwoord van een Opland-bundel in 1964 schreef: ‘...en ik zou met nadruk willen stellen dat de politieke karikatuur een essentieel onderdeel is van een gezond democratisch bestel.’

‘Een gezond democratisch bestel,’ smaalt Willemen. ‘Luns bedoelt met democratie het huidige parlementaire systeem, de geïnstitutionaliseerde respons van de bevolking op het overheidsbeleid. Ik vind, er is een grote kloof tussen de uitingsmogelijkheden van de bevolking en het parlementaire systeem; beslissingsbevoegdheid heeft de bevolking niet. Het parlement wordt niet gecontroleerd door de mensen die het kiezen, dat is het gevaarlijke.

[p. 168]

De vrijheid van meningsuiting wordt beschouwd als het hoogste goed, maar in feite is die vrijheid er niet voor de minderheidsgroepen die een werkelijk andere maatschappij-opvatting hebben. In de kranten is de vrijblijvende pluriformiteit terug te vinden: alle meningen en tegengeluiden moeten worden gedrukt, iedereen mag zijn mening zeggen en iedereen heeft gelijk. Het is eigenlijk puur liberalisme. In feite heeft niemand meer gelijk. Deze schijn-toestand betekent alleen maar een afbrokkeling van waarden.

De krant en het parlement zijn ongevaarlijk, de feitelijke beslissingsmacht ligt op economisch terrein,’ meent Willemen. ‘Als je wilt weten wat er werkelijk in Nederland aan de hand is, dan moet je saaie rapporten achterhalen en lezen. Dan kun je zien wat er achter losse berichten en vragen in de Kamer steekt. Wat de studenten hebben gedaan - verbanden aanwijzen - dat heb ik in de krant niet terug kunnen vinden. Wie leest nou de financiële pagina? Het is de saaiste rubriek, maar dáár staat het essentieelste.

Het moeilijke van kranten is dat ze “objectief” willen zijn. De werkelijkheid verdwijnt achter een “waarde-vrijheid” en angst voor gekleurde berichtgeving. De kranten schrijven wel over beslissingen en conflicten in de bedrijven, op de scholen, op de ministeries, maar ze geven de verbanden tussen die gebeurtenissen niet aan.

Waar zit de spil van de maatschappij in feite? Niet in het parlement, maar in het bedrijfsleven en in het onderwijs. De mensen zullen de maatschappij zelf in hun werksituatie moeten veranderen. Het parlement kan de maatschappij niet veranderen. Als je die opvatting in praktijk wilt brengen wordt het duidelijk dat de werksituatie helemaal niet zo liberaal en pluriform is. Wie in het bedrijfsleven of in het onderwijs zijn mond opendoet, krijgt rotzooi. Dan zeggen ze dat je de politiek buiten het bedrijf of buiten de school of buiten de universiteit moet houden. Dan blijkt dat alle meningen niet gelijk zijn, dat niet iedere stem meetelt.

Ik vind nog steeds dat de beste - de meeste primaire - politieke prent in de klas wordt getekend: het jongetje krijgt een lel om z'n oren omdat-ie de meester belachelijk heeft gemaakt. Daarom

[p. 169]

is het voor mij ook niet het hoogste om in een krant te publiceren, je prenten gaan ergens de menigte in, worden ongevaarlijk, het heeft in feite geen enkel effect. De verandering moet van onderaf komen. Mijn beste tekeningen verschijnen in het N.U.B. Ik werk vooral voor kleine, niet-geïnstitutionaliseerde, “buiten-parlementaire” bladen.

De politieke tekenaar van een krant is een voortdurende reactie-machine, hij volgt de wisselende actualiteit, tekent dan over dit, dan over dat, Vietnam, het Midden-Oosten, Luns, Klompé. Zo'n tekenaar brengt wel een zekere ethische lijn in zijn werk, maar hij heeft niet de kans een zaak uit te pluizen. Hij reageert steeds op dingen om hem heen en niet op zichzelf. Hij vindt dat hij persoonlijk moet protesteren en hoopt dat een paar mensen zullen luisteren. Verder is hij machteloos.

Zo omstreeks 1965 zongen Bob Dylan en Joan Baez over de oorlog in Vietnam. Als ze gezongen hadden gingen ze weer weg. De mensen luisterden en dan was het af. Er was geen sprake van georganiseerd verzet of onderzoek naar de oorzaken van de oorlog. De meeste Nederlandse tekenaars zitten in zo'n situatie, terwijl ik in een groepsstrategie ben opgenomen en een gezamenlijk verzet opbouw tegen reële punten die veranderd moeten worden.’

‘Het gekke is,’ zegt Willemen, ‘dat alles mag zolang je individueel en emotioneel en als kunstenaar tekeergaat. Als je rationeel en actief verzet toont, heet het geen protest meer maar opruiing. Je mag alles zeggen maar als je de straat opgaat ben je een links-fascist. Die term links-fascisme hebben ze in Duitsland bedacht.’

Voor het komende jaar heeft Kees Willemen een aantal onderwerpen in een bepaalde volgorde gezet; over die onderwerpen gaat hij tekenen na de zaken bestudeerd te hebben. De problemen rond de Nijmeegse universiteit zijn voor hem het belangrijkste. Dan volgen: het onderwijs, de werkende jeugd, de gastarbeid, de sanering van de landbouw en het midden- en kleinbedrijf, en tenslotte de E.E.G.

Over zijn eigen tekenstijl zegt hij: ‘Het image dat rond mijn prenten hangt - zeker in Nijmegen - is dat van half-pornografische, smerige en cynische tekeningen. Dat komt waarschijnlijk ook omdat ik bij het proces van het N.U.B. en het Appolinaire-

[p. 170]

nummer betrokken ben geweest. Toch is het aantal prenten met mooie en grote lullen helemaal niet zo groot. Ik schok dus ook op ander dan politiek terrein, en dat doe ik bewust: de politieke tik gaat vaak aan de mensen voorbij, terwijl dat kuisheidsschokje langer doorwerkt.’

Hij tekent realistisch, gedetailleerd, met een venijnige pen. De lijntjes die hij destijds met een fotografische precisie aanbracht in de toga's van de professoren, hebben hem goede uren bezorgd: ‘Het uitwerken van kleine dingen, daar hou ik van. Dat trekken van lijntjes is voor mij wat het spinnen is voor een poes.’

Over zijn collega Malsen zegt hij: ‘Malsen beschouw ik ongeveer als het eindpunt. Die geweldig gesimplificeerde tekeningen... Maar ik weet niet heel zeker of ze voor iedereen duidelijk zijn.’

Dat laatste is voor Willemen het belangrijkste. Zijn prenten zijn met gepaste grofheid regelrecht afgeschoten. ‘Ik hou ervan als er veel bloed vloeit.’ Wijzend op zijn stapel tekeningen zegt hij, toch een beetje geschrokken: ‘Er was hier iemand die zei: “Wat een háát spreekt daar uit... Begrijp je dat nou?’