28 interviews

[p. 161]

Rutger Kopland | De macht en onmacht van woorden

8.10.69

‘De dichter moet zich volgens mij bezighouden met de vanzelfsprekendheden in de dagelijkse realiteit. Poëzie moet die vanzelfsprekendheid doorbreken, de dingen als nieuw laten zien zodat de schellen je van de ogen vallen. Zodat je niet ziet wat je behóórt te zien, geleerd hebt te zien. Het zien gebeuren. Kunst zoekt net als wetenschap de momenten in de marge, waarop je je losmaakt van verwachtingen, rollen, sleur. Waarop je opnieuw begint: wat voel ik nu eigenlijk zelf?’

Rutger Kopland, auteur van de poëziebundels ‘Onder het vee’ en ‘Het orgeltje van Yesterday’, is bezig aan een derde bundel: ‘Alles op de fiets’ (verschenen in 1970). Rutger Kopland is het pseudoniem van de Groningse zenuwarts dr. R.H. van den Hoofdakker (35); in de medische wereld en ook daarbuiten heeft hij een discussie losgeslagen met een artikel tegen de zelfgenoegzaamheid van de artsen: ‘Het bolwerk van de beterweters’. In het tijdschrift ‘Wijsgerig Perspectief’ signaleerde hij de autoritaire rol die de arts nog steeds in de maatschappij wil/moet spelen en de magische sfeer die rond de medicijnman hangt.

Dezelfde magische sfeer hangt in de moderne maatschappij ook nog steeds rond de dichter. Hierover zegt Rutger Kopland: ‘De wolk rond de dichter is veel moeilijker zichtbaar te maken.’

‘De reactie in je omgeving is wel eens pijnlijk als je gedichten laat lezen. Die gedichten worden opgevat als een persoonlijke mededeling waar antwoord of kritiek op verwacht wordt, waarop ze moeten laten merken dat ze het mooi vinden en dat ze het begrepen hebben. De pijnlijke situatie van: hier is een dichter die zich uitspreekt, hij geeft zich meer bloot dan in het normale leven, hier moet meer dan normaal op worden gerageerd.’

Heeft hij het gevoel dat men de dichter op een voetstuk plaatst? Kan hij over zijn poëzie bijvoorbeeld praten zoals over zijn auto of zijn kinderen?

Kopland: ‘Eerlijk gezegd heb ik voor mijzelf het gevoel dat ik ermee op een voetstuk sta. Ik ben trots op een gedicht als het gemaakt is. Het feit dat ik poëzie maak voel ik toch als een soort

[p. 162]

meerwaarde, hoe kritisch ik daar tegelijkertijd ook tegenover sta en hoezeer mijn verstand ook zegt dat die trots onzin is.

Ik weet dat ik de schijn wek dat poëzie maken en poëzie lezen iets heel bijzonders is. Wat ik beweer is eigenlijk dat poëzie iets heel speciaals is en dat het dat ook helemaal niet is. Ik zal proberen dat duidelijk te maken. Wat er in de krant staat kan werken als een prachtig gedicht. Dat materiaal is goed te gebruiken. Dat is het onspecifieke van de zaak. Waarom zoiets als een gedicht werkt, is het specifieke eraan: dat het op een heel speciale manier heel geconcentreerd nieuws brengt. Dat nieuws kan gelegen zijn in het lullige, in het verrassende, het onthullende, in wat dan ook, als het maar als een eye-opener werkt.

Gedichten spelen zich niet af in de periferie van mijn bestaan. Er zijn duidelijk lijnen naar gesprekken met vrienden, kinderen, patiënten, mijn vrouw. Het gaat om momenten waarin je opeens ziet, weet: verdomme zo is het, wat we nu zien is een verband wat tot nu toe verborgen was, waar we niks mee konden. Dat zijn “bijzondere momenten”, maar helemaal niet individueel, exclusief, alleen voor gevoelige dichterzielen. Die momenten hebben we allemaal, dat heeft niets met vlucht of wereldvreemdheid te maken, maar alles met gerichtheid en ontdekking. Op zo'n manier kan ik me voorstellen dat er mensen zijn die zeggen: het hele leven zit vol poëzie. Voor mijn part, als er maar niets meligs mee bedoeld wordt. De poëzie legt dit vast, maakt het herhaalbaar en mededeelbaar.’

Ziet hij kunst als luxe en versiering? Of gelooft hij dat poëzie enig sociaal-psychologisch of politiek effect kan hebben?

Kopland: ‘Voor velen is kunst luxe, voor sommigen is poëzie meer dan versiering. Wat mij nog belangrijker lijkt: voor de meeste mensen bestaat kunst niet, niet eens in de vorm van luxe. Een gesprek over engagement in de kunst loopt daarmee altijd het gevaar een onderonsje te worden van goedwillende kunstminnaars of kunstenaars.

Voor de meeste poëzieminnaars is poëzie luxe en versiering en terecht, want de meeste poëzie kan ook niet meer verschaffen dan dat. Het is een soortgelijk element in het leven van deze mensen als de godsdienst: de gedachte dat er méér is dan de werkelijkheid van alle dag, dat er ook nog een Ander Aspect aan de

[p. 163]

dingen is, dat er ook momenten van rust, inkeer, vrede, stilte moeten zijn. De poëzie die deze mensen op hun wenken bedient (Ad den Besten en zijn kliek) verschaft de luxueuze mogelijkheid te denken dat ze in een werkelijkheid leven die de eigenlijke niet is.

Hoe gek het ook klinkt misschien, een dergelijke scheiding tussen de dagelijkse werkelijkheid en poëzie vinden we ook in veel hypermodern denken. Kunst in het algemeen en poëzie in het bijzonder krijgen een heel aparte, wat esoterische taak toegewezen in een maatschappelijk proces van revolutie, vooruitgang en doorbraak. Alsof de poëzie een soort oplossing zou zijn tegen een vertechnologiseerde samenleving, waarin de oude waarden niet meer meetellen, het primaire levensgevoel ontbreekt en de mens vervreemd is van zichzelf. Poëzie moet dan een terug naar de natuur verzorgen.

Vlak daarbij ligt de opvatting dat poëzie een slagwapen of een breekijzer zou zijn in dienst van de revolutie en de vooruitgang. Weten we nog niet dat poëzie in dienst van niets kan staan, wil het werkelijk werkzaam zijn? Poëzie in dienst van wat dan ook kan alleen maar motieven verdoezelen. Het worden psalmen en gezangen óf sociaal-realistische lofdichten óf lauwerkransen voor Beatrix en Wilhehmina.’

‘Iedere stap die wij verzetten heeft een politiek effect,’ zegt Rutger Kopland. ‘Politiek in de meest wijde betekenis, als resultante van al onze motieven. Effect in de meest wijde betekenis, niet alleen als verandering, maar ook in de zin van consolidering. Poëzie zal daar wel geen uitzondering op vormen, maar het effect lijkt me bijzonder indirect en onzichtbaar. Iedere klap die ik in de huiskamer uitdeel aan mijn kinderen zal wel een politiek effect hebben: ik prent hun immers een bepaalde verhouding tot de autoriteit in. Maar het politieke effect van één klap is onzichtbaar en zeer indirect. Een dichter die zich aan enig dogma houdt, zal zich geen illusies moeten maken over het effect van zijn poëzie.’

Hoe bedoelt hij zijn opmerking: ‘Engagement in de literatuur is in de beste vorm misschien wel dat je je nergens wat van aantrekt?’

Kopland: ‘Poëzie moet met het bewustzijn verweven zijn dat je in geen enkele rol, in geen enkel verwachtingspatroon gedrukt

[p. 164]

wilt worden. Dat je je poëzie voor geen enkel karretje laat spannen.’

Hij leest één van zijn nieuwe gedichten: ‘Een moeder’.

Een moeder, zoals bekend iemand
met de mooiste gevoelens die er zijn,
loopt langzaam naar haar kind
om het niet te laten schrikken,
pakt het heel voorzichtig op om het niet te beschadigen
en slaat het dan keihard.

‘Is dit geëngageerde poëzie? Een hopeloze en zinloze vraag,’ zegt hij. ‘Het houdt zich nergens met enige politieke werkelijkheid expliciet bezig. Maar het kan alleen geschreven worden als het met een heleboel vastgelegde opvattingen afrekent. (Een moeder is altijd lief voor haar kind.) Ik heb dit gezien. Deze waarneming kan alleen gedaan worden vanuit het besef dat het er niets toe doet wat je behóórt te zien.

Als men mij nu vraagt: wat wil je daar nou mee zeggen?, dan zeg ik: dát, wat er staat, dat heb ik gezien, verder niets. Niet dat de wereld slecht is, dat moeders slecht zijn, dat links beter is dan rechts, dat de autoriteit moet vallen, alleen maar: dit gebeurde. Dat daar op dat moment politiek gemaakt werd, is een tweede.

Mijn poëzie is meer een protest tegen de manier van kijken die we opgedrongen krijgen (van welke kant dan ook) dan een politiek protest. Het is meer het getuigenis van een fundamentele verwondering over wat je ziet, voelt en beleeft dan het getuigenis van een heel bepaalde manier van kijken. Het is waardevrij kijken, voor zover mogelijk. Het enig werkzame. Het is mijn vak - in de psychotherapie - te geloven én te twijfelen aan de macht van woorden. Woorden hebben alleen effect in de zin van verandering als ze uitspreken wat de ander had kunnen uitspreken als hij gedurfd had.’

‘Mijn bundels,’ zegt Rutger Kopland, ‘worden bijna verontrustend goed verkocht. Oppervlakkig gezien hebben mijn gedichten de tendens van: terug naar de natuur, terwijl ze in feite juist het echec van die romantische gevoelens laten zien. Het is eigenlijk heel gemeen, de vorm is geglazuurd, ik speel met de gedachte

[p. 165]

alsof er een mooiere en betere wereld zou zijn en prik dat dan dóór. Juist die momenten van rust en inkeer en vrede worden in mijn poëzie ongeldig verklaard.

Ik voer het leven van een wetenschapsman, word dagelijks grondig geconfronteerd met de ellende die mensen door deze maatschappij wordt aangedaan... Er zijn mensen die mij verwijten dat ik daarnaast vlucht in de poëzie. Dit is nu juist het spanningsveld waarin ik zit: het paradijs bestaat niet.’