28 interviews

[p. 108]

Michael Tophoff | De schrijver is een argusoog

8.3.69

‘De taal op zichzelf boeit me. Elk woord heeft ontelbare mogelijkheden. De taal als sociaal middel komt bij mij op de tweede plaats, de voertaal, de methode om mededelingen te doen. Dat is een conflict. Ik ervaar die twee kanten van de taal als problematisch. Je wilt óók gelezen worden. Je wilt communiceren. De lezers moeten kunnen deelnemen. Ik zie voor mijzelf een heel strikte vorm van engagement: ik open als schrijver een ruimte waarin anderen méé kunnen gaan; waarbij zij betrokken kunnen zijn. Dat is een eis die ik een lezer stel: de bereidheid om actief deel te nemen aan dit proces.’

Michael Tophoff is 31 jaar. Hij publiceerde drie ‘romans’: ‘De falende stad’ ('65), ‘Leeg te aanvaarden’ ('66) en ‘Vertrektijden’ ('68). Zijn experimenteel proza is niet te vergelijken met wat wij gewend zijn als een roman te beschouwen.

Tophoff: ‘Mijn boeken betekenen een onderneming. Boeken van Van het Reve, Hermans, weet ik veel, die leg je na lezing neer, maar ik wil dat er méér gebeurt. Dat kost moeite. Bij muziek van Berio kan ik ook geen krant lezen, dan moet ik zeer actief luisteren. In Berlijn is een concertgebouw met weinig ramen en een sobere foyer neergezet; de architect zei: je gaat naar een concertgebouw niet een avond uit, maar een avond er in.

De beste boeken intrigeren me. Daar kom ik moeilijk doorheen. “Ulysses” van Joyce bijvoorbeeld. Na vijf pagina's kan ik onmogelijk verder. Er wordt een appèl op je gedaan als lezer. Zo'n boek verwerk je beetje bij beetje. Je pakt het steeds weer op. Ik wil nu een echt leesboek gaan schrijven: je kunt het overal open slaan, je hoeft het niet achter elkaar uit te lezen, je kunt halverwege beginnen. Ik zet vrij associatieve dingen op, structuren en omkeringen (volgen en achtervolgd worden bijvoorbeeld) spelen een rol, maar het verhaaltje is van geen belang.’

Michael Tophoff is in Duitsland geboren. Sinds zijn veertiende jaar woont hij in Nederland. Hij is twee-talig. Tot nu toe geeft hij als schrijver de voorkeur aan het Nederlands. Van zijn zestiende tot zijn vierentwintigste beperkte Tophoff zich tot poëzie. Zijn ge-

[p. 109]

dichten verschenen in die jaren in literaire tijdschriften. Het radioprogramma ‘Vers in het gehoor’ wijdde een uitzending aan zijn poëzie.

‘Ik dacht vroeger helemaal niet aan proza. Wat ik van tijdgenoten las, boeide me niet erg. Vrij plotseling zág ik het. Ik maakte kennis met de Franse nouveau-roman-auteurs Robbe-Grillet en Claude Simon. Dat is een jaar of zeven geleden. Ik zag toen ook de film “Verleden jaar in Mariënbad”. Toen dacht ik. Ja, dit is wel iets. Sinds mijn vierentwintigste heb ik geen poëzie meer geschreven. Toch wil ik niet graag in de hoek van de nouveau-roman gedrukt worden. Zeker mijn laatste boek heeft zich helemaal uit die sfeer losgeschreven.’

Over zichzelf praat Tophoff met moeite en tegenzin: ‘De man achter de boeken, dat is de man in de boeken. Op die manier realiseer je een groot deel van je leven. Voor mij is schrijven zoiets als eten en drinken. Als ik een tijdje niet schrijf begin ik me beroerd te voelen. Toch is het niet zo dat ik zo nodig móet. Ik ben niet programmatisch, niet thematisch, ik breng geen bepaalde ideeën of strekkingen. De inhoud komt op de tweede plaats.’

Paul de Wispelaere, de Vlaamse criticus, formuleerde het eens zo: ‘...dat het hier niet gaat om de ontwikkeling van een “verhaal”, maar wel om de obsederende aanwezigheid van een argusoog dat een gebeuren herleidt tot een aantal beeldfragmenten die elkaar niet chronologisch opvolgen, maar de tijd stilleggen en de ruimte fixeren in een wereld die uitsluitend z'n bestaan dankt aan de taal en de schriftuur.’

De schrijver is een argusoog. Je kunt ook zeggen: een camera die registreert. Het verschil met de traditionele romanschrijver is de nadrukkelijke interpretatie van de beelden door de auteur. Tophoff: ‘Ja, maar ik ben geen camera die domweg aanstaat en wat voor de lens komt lukraak vastlegt. Die registratie is altijd een selectie. Ik maak een werkelijkheid. De dingen spelen een grote rol. Er zijn omgevingen, situaties, environments. Daar lopen ook mensen in rond. De mensen staan op hetzelfde vlak als de dingen.

Bij andere schrijvers gaat 't toch altijd om de mensen. Annie doet dit, Piet dat. Bij mij is het samengeweven. De dingen roepen elkaar op. En verder: ik wil me rekenschap geven van de taal

[p. 110]

zelf. Het gekke is dat in de kritieken altijd de inhoud wordt besproken; het verhaaltje wordt losgehaald, apart gezet. Maar het belangrijkste is de taal. Ik doe dingen met taal en dat stelt dan min of meer iets voor. Ze halen er allemaal hun eigen voorstelling uit. Iedere criticus geeft weer een ander verhaaltje. Dat vind ik dan wel weer leuk. Het betekent dat de tekst poly-interpretabel is, niet éénduidig. De lezer moet zelf werken, kan er zelf iets van maken.’

Michael Tophoff kan onmogelijk van het schrijfwerk leven. Hij heeft een halve baan (‘die levert wel wat op’) en daarnaast ontvangt hij sinds enkele jaren een stipendium van het Fonds der Letteren: ‘Ik zou een beetje willen rondkijken, reizen en schrijven. Ik vind, een schrijver moet goed zitten, zoals iedere wetenschapper in een goed verwarmd modern laboratorium kan werken. Ik stel dezelfde voorwaarden voor een schrijver. En dezelfde eisen: zijn werk moet goed zijn.

Ik werk uiterst regelmatig. Ik tik dagelijks twee folio-vellen vol. Er is geen ratelende schrijfmachine, geen associatieve stroom, breed, op z'n Russisch. Misschien ben ik er te kritisch voor. Ik begin en weet bij god niet wat er komt. Uiteindelijk schrijft het boek zichzelf. De ene pagina roept de andere op. Er ontstaan flarden en op een gegeven moment loopt het gewoon door. Ook de mensen komen er min of meer vanzelf in. Ik werk nooit met concepten of invuloefeningen. Ik bedenk nooit een plot. Na afloop ga ik die flarden monteren. Ieder boek herschrijf ik twee keer. Bij de montage gooi ik verschrikkelijk veel weg. Ongeveer de helft verdwijnt in de prullenmand.’

Tophoff maakt voor Radio Bremen een experimentele tekst. Hij is ook bezig met een tekst voor een Duits tijdschrift. De N.C.R.V. zond vorig jaar ‘Drie radiofonische fragmenten’ uit met muziek van drie jonge componisten (Joep Sträser, Jan Vriend, Jos Kunst) en brengt binnenkort de tekst (zonder muziek) ‘Verbofoniën 2’. Tophoff meent dat de radio meer experimenteermogelijkheden biedt dan de roman. Ook ziet hij veel in televisie.

‘Ik wil gewoon eens meelopen bij de tv. In Bremen kan dat meteen. Ik heb met Hans Otte, de componist, gesproken. Ze zijn daar erg happig op een schrijver die in tv-experimenten geïnteresseerd is. Hier in Nederland niet. Visuele en auditieve ele-

[p. 111]

menten op een nieuwe wijze samenvoegen... dat vinden ze veel te moeilijk. Ik heb de V.A.R.A. eens een voorstel gedaan, maar ze vonden het te experimenteel.

In Duitsland heeft de omroep geen leden. In Nederland zijn ze lui én bang voor hun leden. Het is hier toch treurig: “Peyton Place” en “Willem O. Duys”. Actief en serieus bezig zijn met dingen als beeld- en geluidprikkels, dat wordt hier systematisch uit de weg gegaan. Ze begrijpen er heel weinig van. De tv loopt vijftig jaar achter. Het moet gauw klaar zijn. Eventjes snel “Mutter Courage” op de beeldbuis brengen: gewoon de camera vóór het podium zetten, dan hebben ze televisie. Een giller.

Dat geldt voor alle zuilen. Het is dermate traditionalistisch. Er gebeurt niets op eigentijds gebied. Ze willen een lekker hoorspel met theekopjesgerinkel. Ik zou een totaliteit willen maken, die je overspoelt. Geluiden, geruis, kleuren, technieken, (versmelting van dat alles. Nu is het een kwestie van je tekst sturen en wachten tot ze het even uitzenden.

Je moet maken wat je wilt maken. Je kunt niet tegemoet komen aan de grootste gemene deler van het publiek. Het is hetzelfde als een bestseller schrijven. Mikken op de middelmaat. Dat kan ik wel, maar ik wil die vorm van prostitutie niet opbrengen.’