28 interviews

[p. 57]

Jacques Hamelink | ‘Ik schrijf mijn eigen inwendige geschiedenis.’

Hamelink (1939) debuteerde in 1964 met gedichten: ‘De eeuwige dag’ en verhalen: ‘Het plantaardig bewind’. In 1966 volgde de prozabundel ‘Horror vacui’, in 1967 de gedichtenbundel ‘Een koude onrust’, in 1968 de verhalenbundel ‘De Rudimentaire Mens’. Toen dit interview werd geschreven was Hamelink bezig met de (in 1969 verschenen) roman ‘Ranonkel’. In 1970 volgde ‘De betoverde bruidsnacht, een mysteriespel in verzen’

20.7.68

‘Ik lees minder dan vroeger. Het is langzamerhand onnodig geworden. Wat begin ik er mee? Ik moet het uiteindelijk zelf doen. Wanneer een boek slecht is, leg ik het na een paar pagina's weg; wanneer het goed is óók. Een boek is óf beter óf slechter dan wat ik zelf maak. Als het slechter is, word ik woedend; als het verschrikkelijk goed is, word ik enthousiast en tegelijk denk ik: alles moet nog gedaan worden.

Het allereerste heb ik geschreven toen ik twaalf was. Ik wist niet wat ik deed. Het resultaat leek op een gedicht. Op mijn veertiende wist ik wel wat er gebeurde en was er plezier aanwezig. Toen vocht ik duidelijk met een vorm waardoorheen een inhoud bij z'n staart gegrepen werd. Er was het besef van een deelhebben aan een niet op een andere manier te realiseren bestaan.’

Hamelink kijkt me strak en ernstig aan, met bruine, heel donkere ogen, een glad gezicht, kort haar en een ringbaardje. Hij bewoont een etage van een Amsterdams grachtenhuis. Binnenkort verhuist hij naar een Overijsels dorp. In zijn ordelijke kamer vallen een paar dingen op: een plaat met ‘Che Guevara vive’, twee bidstoelen, twee enorme plantenbakken en een zwarte doezelende poes. Welwillend zit Hamelink tegenover me: ‘De moeilijkheid bij dit soort gesprekken... Ik wil best wat zeggen, maar ik heb niets toe te voegen aan wat ik heb geschreven.’

Waarom heet uw laatste boek ‘De Rudimentaire Mens’?

‘Rudimentair betekent afgestompt, niet meer tot ontwikkeling

[p. 58]

komend. Rudimentair is voor mij een begrip dat thuishoort in de zoölogie en botanica. Het is geen psychologisch, maar een vitaal begrip.’ Hij zwijgt. ‘Ik heb er niet zo veel aan toe te voegen. Ik ben bang dat mijn werk nogal irrationeel is, wat niet wil zeggen dat ik mijn intelligentie uitsluit wanneer ik schrijf of herschrijf.’

Vindt u de zojuist gepubliceerde verhalen beter dan die in de vorige bundels ‘Het plantaardig bewind’ en ‘Horror Vacui’?

‘Enerzijds kan een schrijver zelf zijn werk niet beoordelen, anderzijds is hij de énige die het werk op zijn waarde kan schatten. Dat vooropgesteld wil ik zeggen dat in de laatste bundel zeker twee verhalen staan die tot de beste behoren die ik tot nog toe geschreven heb. “De huidaandoening” en “De boom Goliath”. Is het u opgevallen dat in het verhaal van de boom de sfeer geografisch niet precies is aangegeven? In elk geval speelt de geschiedenis niet in Nederland. Waarschijnlijk past het meer in Spanje. Het landschap líjkt op Spanje, maar het is tenslotte niet werkelijk Spanje. De heer Fens (in “De Tijd”) heeft moeite met “dat tijden plaatsloze”, “dat sprookjesachtige”, zoals hij het noemt. Men moet dat accepteren óf mij niet lezen. Het verhaal zou heel anders worden als er bijvoorbeeld Spaanse plaatsnamen in waren genoemd. Mijn proza is weinig lokaliseerbaar. Het gaat mij om inwendige landschappen.’

Fons Sarneel schreef in de ‘Volkskrant’ het tegenovergestelde. Hij vindt juist dat te veel uiterlijke bijkomstigheden de spanning verbreken. Letterlijk schreef hij: ‘Ik vind dat zijn mensen te rudimentair zijn om er de aardigheden over te verzinnen die leiden tot een vertelsel.’

‘Vier jaar geleden zou ik de vertelsels weggelaten hebben, alleen de kern gegeven hebben. Nu vind ik dat bijvoorbeeld “De boom Goliath”, sterker is geworden door die intrige, het verhaaltje. Uiteindelijk gaat het mij om het contact, seksueel praktisch, tussen de vrouw en de boom. Om het ontmenselijkingsproces sterker uit te laten komen laat ik kleine menselijke trekjes zien. Ik geef toe, ik zou die dingen kunnen kappen, drie of vier jaar geleden zou ik dat gedaan hebben. Maar nu vind ik dat ze zeker functioneel kunnen zijn, deze bespottelijke coïncidentietjes, deze dingen die er niets toe doen.’

Hoever kun je gaan met de verinnerlijking van een verhaal?

[p. 59]

‘Ik gebruik bepaalde uitwendige futiliteiten om die verinnerlijking aan te tonen, te verhevigen. Het gaat mij er steeds meer om binnen een smal, scherp weergegeven proces nog dwarsdoorsneden te laten zien, de adertjes, de zenuwvezels, die erbij hangen. Je zou kunnen zeggen dat ik nu minder “literair” schrijf. Ik heb het gevoel dat ik schijnbaar incongruente dingen intact moet laten doodgewoon om het waarheidsgehalte te vergroten.’

Dat is de ontwikkeling die u zelf binnen uw werk kunt aanwijzen?

‘Ja. Op het ogenblik ben ik met iets bezig waarin de elementen van de bestaande realiteit volstrekt worden opgelost. Ik ben eigenmachtig bezig een totaal nieuwe realiteit te creëren. Het wordt iets als een sprookje, waarin een generaal bijvoorbeeld rustig met een heel leger een bos te lijf kan gaan zonder krankzinnig te worden gevonden. Het wordt geen kort verhaal, maar je kunt het evenmin een roman noemen. Het gaat om hetzelfde als in de verhalen van “De Rudimentaire Mens”, alleen wordt het proces met veel grotere precisie bekeken - 200 à 300 pagina's lang - vanuit zeer veel gezichtshoeken. In compleetheid reikt het een stuk verder, de vertaktheid gaat naar alle kanten. Het verhaal wordt ingewikkelder: de mensen zitten niet meer in verschillende leeflagen, ze zitten in één grote bol bij elkaar. Ieder voor zich met zijn specifieke waanzin of zijn specifieke inzicht... Maar ik heb niet het recht veel te vertellen of de titel te geven van iets wat niet af is.’

Voelt u zich meer dichter dan prozaschrijver?

‘Die twee vechten met elkaar. Het komt erop neer dat ik een periode poëzie schrijf en daarna een periode proza. Bij proza kun je misschien wat meer afstand nemen, je zit als het ware een halve meter van je papier vandaan. Bij poëzie lig je met je hoofd bijna op het papier. Bij proza is de kleinste eenheid één zin, en dat kan een lange zin zijn, maar bij poëzie is die kleinste eenheid een woord of zelfs een lettergreep.’

Hoe werkt u? Ziet u bij het begin het hele verhaal al of voelt u er enkele momenten van en ontstaat het verhaal schrijvend? Wist u bijvoorbeeld dat ‘De huidaandoening’ op een totale verstening uit zou lopen?

‘De kern, een gebeurtenis, een kleine scène, zie ik plotseling

[p. 60]

bijna filmisch helder worden. Daaromheen ontstaat de rest. Eén van de moeilijkheden is het begin, de juiste toon te pakken te krijgen. Anderhalf jaar geleden had ik driekwart van “De huidaandoening” geschreven, aan het slot raakte ik vast, ik weet nog steeds niet waardoor. Anderhalf jaar later heb ik het slot totaal gewijzigd. En het hele verhaal was goed. Ik heb altijd het gevoel dat het allemaal al bestaat. Er is een taal die ik maar gedeeltelijk lezen kan en verder ontcijferen moet. Ik moet de leemtes vullen tussen bekende gebieden. Je bent de reparateur van een voor 60, 70, 80 percent onleesbaar geworden geschrift. Het moet tenslotte zo zijn dat de door jou opgevulde leemtes net zó geladen zijn als ze in het oorspronkelijke manuscript zijn geweest. Deze beeldspraak klopt natuurlijk niet helemaal. De werkelijkheid is simpeler en ingewikkelder tevens.’

Schrijft u om een verhaal te vertellen?

‘Ik schrijf om iets op te helderen waar ik de helft van vergeten ben, waar ik me slechts fragmenten van herinner. Ik schrijf uiteindelijk mijn eigen - inwendige - geschiedenis.’

U wilt wel dat anderen die geschiedenis lezen?

‘De drang om werk te laten zien aan anderen is langzamerhand miniem geworden.’

Waarom publiceert u dan?

‘Het is toch wel de rechtvaardiging van een bestaan. Schrijvenderwijs toon ik aan waarin ik uniek ben. Iedereen is op zijn eigen wijze uniek. En als anderen van mijn verhalen genieten is dat niet mijn zaak. De auteur kan verder gaan met zijn monoloog, dat wil zeggen met nieuw werk te maken. Eigenlijk is het onzin wat ik nu vertel: ik zou iedere vraag met een verhaal of gedicht moeten beantwoorden. Dit gepraat heeft er in feite niets mee te maken. Ik moet serieus genomen worden in wat ik schrijf - voor de rest ben ik gewoon een aap, net als iedereen.’

Het thema van de verstening komt ook voor bij Mulisch in ‘De versierde mens’. Ik zie in die verkalking in uw verhaal een dubbele beweging: teruggang naar de toestand van de foetus en tegelijk een afsterven, een overgang naar een bestaan als dode materie, kalk.

‘Het gaat om de terugkeer tot de kleinste kern van bewustzijn - ik noem dat overleven. Het verhaal “De huidaandoening” be-

[p. 61]

schrijft de regressie naar een onmogelijk ver begin, terwijl aan het eind de mogelijkheid open wordt gehouden om een nieuwe cyclus te beginnen. Het bewustzijn blijft intact en dat is geen hij of zij te noemen, dat is “het”. Dat verhaal is de uiting van een ontzettende onvrede met het bestaan. De mens wordt tot een overwonnen standpunt verklaard. “De huidaandoening” eindigt waar het boek Genesis begint: alles is nog ongevormd, God onderscheidt zich nog niet eens van de materie.’

Uw werk is een voortdurende variatie op één thema: de mens die wordt overweldigd door een natuurgebeuren.

‘Ik zie de mens als een zaadpluisje in de leegte, de geest waait het waarheen hij wil... Dat kan men irrationeel noemen, maar het is de waarheid. Er zijn ook andere waarheden. De nadruk zou door de critici niet zo eenzijdig op de natuur gelegd moeten worden. Het gaat mij uiteindelijk om een ontmenselijkingsproces en ik moet gebruik maken van de natuur omdat ik niets anders ter beschikking heb. Ik begin met de mens, kap er alles omheen weg en inventariseer wat overblijft. Dat is het meest essentiële. Aan de binnenkant van het verhaal blijft iets anders achter dan een brok natuur. Wanneer ik de mens al zijn bijkomstigheden heb afgenomen en wanneer ik dan nog iets wil zeggen, moet ik het doen in een soort hogere beeldtaal. Ik leg natuurlijk wel de nadruk op de nietigheid en de inwisselbaarheid van de mensen. Ik leg ook de nadruk op een contact niet tussen mensen onderling, maar tussen de mens en de elementen, die een spelletje met hem spelen terwijl hij dat amper vermoedt. Om het zo scherp mogelijk te zeggen: in mijn verhalen worden de mens al zijn ornamenten afgenomen, er lijkt zo ongeveer niets van hem over te blijven. Maar hij komt terug - als bos, als lucht, als steen.’