28 interviews

[p. 40]

Marnix Gijsen | ‘Ik ben een gecamoufleerde romanticus.’

25.5.68

‘Weet u het koninklijk paleis te vinden?’ vraagt Marnix Gijsen door de telefoon. ‘Nee? De Rue Royale dan?’ Ik zeg dat ik een vreemdeling in Brussel ben. Even blijft het stil in de hoorn. Dan zegt hij zacht: ‘Alice in Wonderland...’

Hij draagt een lichtblauwe trui, sportieve broek en witte Amerikaanse schoenen, kleren die een merkwaardig contrast vormen met de statige stijlmeubelen in de verduisterde suite. Het is drie uur, de gordijnen zijn bijna helemaal dicht, buiten raast het stadsverkeer, binnen loopt Marnix Gijsen enigszins voorovergebogen en gastvrije woorden mompelend door de flat. Hij knipt het licht aan.

Het gesprek kont moeizaam op gang. We zitten in een kring van lege fauteuils. Marnix Gijsen verwisselt de eerste vijf minuten drie keer van stoel. Dan zit hij met glazen whisky uiteindelijk recht tegenover me op de groene bank.

Als dr. Jan Albert Goris is hij 29 jaar in Amerika en Canada cultureel attaché van België geweest. In 1964 kwam hij terug uit de Verenigde Staten. Daarna heeft hij zich beziggehouden met het Belgische paviljoen op de Wereldtentoonstelling te Montreal. Sinds één jaar woont hij weer in België. ‘Het klimaat in de lage landen bevalt mij niet bijzonder. 't Is koud, 't is zeer onaangenaam, je kunt er niet staat op maken, terwijl in New York de zon zichtbaar is van tijd tot tijd. Er zijn dagen dat ik alleen 's avonds om zeven uur naar buiten ga om te eten. Ik werk en slaap. Veel van mijn vrienden zijn al verdwenen. Ik hoef mij gelukkig niet met de literaire keuken bezig te houden. Ik hou mij buiten de roddel, ik zie voornamelijk mensen die niets met literatuur te maken hebben.’

Marnix Gijsen (68) legt de laatste hand aan zijn eerste toneelstuk ‘Helena op Ithaka’. ‘Het is een praatstuk. Heel veel actie zit er niet in. Het is gesitueerd in de homerische tijd, maar het is erg modern van opvatting, geloof ik. Het begint op de dag na de thuiskomst van Odysseus, na twintig jaar zwerven. Na een tijdje hangt het ordelijke leven hem stierlijk de keel uit. Dan gaat hij

[p. 41]

weer weg en komt aan zijn einde. Het grote conflict in het stuk speelt zich af tussen de twee vrouwen, de ordelijke en de niet-ordelijke, Helena en Penelope, de een erotisch en de ander huiselijk ingesteld.’

Hij kijkt mij af en toe schuw aan. Praat voor zich uit, rookt aan één stuk, zit op de rand van de bank. Zijn gesloten gezicht heeft door de ruige baard iets gezelligs gekregen. ‘Iedereen maakt er opmerkingen over. Ik heb hem overgehouden van een vakantie aan de Côte d'Azur.’ Over twee weken vertrekt hij naar Japan. In december heeft hij een bezoek gebracht aan Israël. Ik vraag hem zijn mening over de Amerikanen.

‘Wel, ik hou veel van die mensen. Ze zijn open. Hier zijn het oesters, gesloten, dáár zijn het gekookte mosselen. Het menselijke contact is er makkelijk. En wat ik hier ook mis: het internationale karakter. Hier heb je maar één soort, althans er is niet veel onderscheid. Ik zat veel in de Verenigde Naties met zoiets als honderdendrie vertegenwoordigde volken. En de stad zelf. Er zijn drie miljoen joden in New York, niet waar, een paar miljoen Italianen, Polen, Tsjechen, weet ik allemaal... Buiten New York is het land erg provinciaal, iedereen kent elkaar in de kleine steden, je moet er conformist zijn, je gedragen zoals het hoort, terwijl de mensen in New York leven zoals ze willen.

De rassenkwestie zal nog jaren duren. Die negers zijn nu eindelijk opstandig geworden, daar is veel aanleiding toe gegeven. Ik ken het land sinds 1926, ik kan achteruit zien. Er zijn fantastische vooruitgangen. Zie wat er in Engeland nog voorkomt. Het hele probleem is niet zozeer aan de kleur te wijten. In New York had ik een huis in een internationale wijk met veel Scandinaviërs. Ineens kwam er een toevloed van Puertoricanen. Die leven 's nachts, wonen met zessen in één kamer, hebben een andere manier van zich te voeden, te kleden, en met elkaar om te gaan. Dat werd ook een conflict, hè.

Schrijvers? Ik heb er heel weinig gekend. Carson MacCullers, die onlangs is gestorven, is de enige met wie ik contact heb gehad. Ik beschouw haar trouwens als de grootste schrijver.’

Schuin naar de grond kijkend vertelt hij over zichzelf: ‘Schrijven betekent voor mij geen wérk. Dan zou ik het niet doen. Ik doe het voor mijn genoegen. Heel mijn ambtelijk bestaan

[p. 42]

moest ik dingen doen die niets met literatuur te maken hadden. Vandaar dat het schrijven voor mij een uitvlucht was, een verpozing veeleer. Ik heb een stuk of drie boeken ergens in een schuif liggen. Ik heb nu de tijd om daar aan te werken.’

Ik zeg dat zijn proza bijna altijd de weemoedige wereld van een onzekere, dromerige jongen oproept, en stel vast dat zijn werk voornamelijk autobiografisch is.

Marnix Gijsen glimlacht verlegen: ‘Heel veel fantasie heb ik niet. Het is allemaal vrij autobiografisch. Ik moet het van dichtbij bekeken hebben.’

Is het schrijven voor hem dan een vorm van verwerken?

‘Wel, hoe ouder je wordt, hoe meer je teruggaat. Het schrijven betekent voor mij zelfverweer en bestendig pro domo... Een zelfverdediging, enfin, een trachten te begrijpen waarom heb je die stommiteit gedaan en geen ander.’

Hij lacht voor het eerst recht in mijn gezicht.

Is hij het eens met professor Stuiveling, die tijdens de opening van de Nederlandse Dagen in Brussel zei niet te geloven in het protest van de kunstenaar? Aan een antwoord op die vraag komt hij niet toe, omdat de Anti-Censuur-Actie van de Vlaamse schrijvers hem hoger zit: ‘Ik vind dat ze de zaak verkeerd aanpakken. Het is gemolewiek. Als je iemand aanvalt, moet je toch weten wie. Die wetten zijn gemaakt, ja, honderd jaar geleden, toen was “Madame Bovary” een schandalig boek en nu is “Lady Chatterley” géén schandalig boek meer. De zeden zijn veranderd, maar waar je de grens gaat leggen van wat een pornografisch boek is en wat niet, tja, dat heeft nog niemand gekund, hè. Je moet weten wat je doet en wat je niet doet.

Hoever wil je gaan? De Romeinen bedrijven de coïtus in het openbaar langs de Seine. Willen ze zover gaan? Ik ben geen voyeur. Er zijn grenzen, dat is geen hypocrisie. Hoe die grenzen worden toegepast, hangt af van het individu. Onlangs zijn hier in Brussel tekeningen van Delvaux tentoongesteld, die duidelijk lesbische vrouwen voorstelden. Er heeft geen haan naar gekraaid: ze waren móói... Natuurlijk doe ik mee aan de Anti-Censuur-Actie. De wetten moeten worden veranderd. Het is begonnen met meneer Daele. Wat hij had geschreven was literair van weinig betekenis, maar goed, ze hebben zijn correspondentie in beslag

[p. 43]

genomen. De invasie in het privéleven, dat is toch ongehoord.

Laat er nou een meneer binnenkomen die zegt: ik ga in uw schuiven kijken en uw rommel meenemen, alleen maar omdat ik een zogezegd obsceen ding heb gepubliceerd. Dat is toch... Ik ben er zelf ook eens het slachtoffer van geworden. Dan was er een jury in Antwerpen die mij een prijs wilde geven, maar uiteindelijk is de prijs mij afgenomen omdat mijn werk niet in overeenstemming was met de gangbare opvattingen van de bevolking. Het is toch gek dat je moet schrijven zoals iedereen denkt. Die tijd is wel voorbij. Het protest van de schrijvers hier is niet praktisch. Ze zouden een juridische meneer moeten nemen, die weet hoe het in elkaar zit, op grond waarvan, enzovoort en dan kunnen de wetten gewijzigd worden. De moeilijkheid is, niemand kent die normen. Wat is nou onzedelijk, wat niet? Er zijn lange debatten geweest in Amerika, waar ze zo puriteins zijn. Niemand heeft het ooit opgelost.’

Wat vindt u van de ontwikkeling in de Vlaamse literatuur?

‘Die is zeer gunstig. Een groot aantal jonge mensen schrijft goed. Vroeger was het een heel klein groepje. Nu zijn ze niet meer te tellen. Er zijn wel twintig vrouwen die meedoen, vroeger had je er misschien één. Vijftig jaar geleden was het schrijven een bezigheid van intellectuelen. Nu zijn er verscheidene standpunten. Boon bijvoorbeeld schrijft vanuit de situatie van de proletariër. Ik schrijf helaas vanuit het standpunt van de gegoede burgerij, zullen we maar zeggen hè, van de intellectueel. Ik geloof dat de Zuidnederlandse literatuur toch wel wat levendiger is dan de Noordnederlandse op het ogenblik. Maar ik heb er geen duidelijk zicht op hoor, want ik lees niet alles. Vestdijk natuurlijk wel. Mijn lievelingsschrijver in Nederland is Willem van Maanen. Van der Veen en Mulisch vind ik ook goed.’

Hugo Raes vindt hij te verward: ‘Voor mij is een boek een meneer die zegt: ga nou eens zitten, dan zal ik je wat vertellen. Je moet beleefd zijn als schrijver, niet verward. Ik ben een classicus. Ik houd van eenvoud, het moet helder zijn. Mijn leesmeester is Benjamin Constant. Zijn “Adolphe”, dat is kristal. Ik herlees veel. Homerus, de Odyssee, lees ik elke dag. De vertaling van Bertus Aafjes is schitterend, schitterend. Ik vind, je moet de lezers niet vervelen met kunstgrepen.’

[p. 44]

Ik zeg dat hij vaak beschreven wordt als een stoïcijn. Hij lacht: ‘Ik tracht het te zijn. Ik doe mijn best. Ze noemen me ook wel een cynicus, maar dat is niet waar. Cynicus, dat komt van het Griekse woord voor “hond”... Ik ben een gecamoufleerde romanticus, mag je zeggen.’ En een atheïst? ‘Ik ben een agnosticus. Ik begrijp de religie niet. Ik ben er beleefd tegenover, nietwaar. Het heeft vele jaren geduurd. Ik ben in een rooms milieu opgevoed, maar het is stilaan geëvolueerd, grotendeels onder invloed van Amerika. Dat staat natuurlijk helemaal in “Joachim van Babylon”, niet zo direct, ach nee, maar dat is ook beter, hè.’

Hij zwijgt, praat nadenkend verder: ‘De toestand is eigenaardig. Ik behoor tot de laatste generatie die volledig onderwijs in het Frans heeft gehad. Ik heb moeten wachten tot ik 35 jaar was om in het Nederlands te kunnen doceren. Mijn ouders waren Nederlands-sprekenden. Mijn moeder was Antwerpse, mijn vader kwam uit Brasschaat, daar zit tien kilometer tussen, dat gaf een groot conflict.

Die atmosfeer, die gestadige strijd die nog aan de gang is, kunnen Noordnederlanders zich niet voorstellen. In Brussel ben je altijd op het defensief. Ik ben graag in een land met één taal, zij het in Nederland of in Frankrijk. Dan ben je op je gemak. In Canada heb je die moeilijkheid ook: je weet nooit hoe je iemand moet aanspreken. Een taxichauffeur is boos als-ie ontdekt dat je ook Frans spreekt, enzovoort.

Maar ik geloof dat het evolueert. De elite is Waals, ja, maar het zwaartepunt van België ligt in het Vlaamse gebied. Er zijn veranderingen te merken. Er is een heel aantal Waalse mensen dat Vlaams leert spreken.’ Snuivend laat hij een cartoon uit ‘de Standaard’ zien met het opschrift: ‘Prinses Paola leerde Nederlands op minifiets in Zuidlimburgs dorpje.’ Voor de tweede keer gaat de telefoon. Mopperend gaat Marnix Gijsen naar de andere kamer. Ik hoor hem ditmaal in het Frans een afspraak maken.

‘Ik heb nooit begrepen waarom ik in Nederland zo populair ben en hier niet,’ zegt hij even later. ‘Tachtig percent van mijn boeken is in Nederland verkocht. Je kunt niet zeggen dat ik zo calvinistisch ben ingesteld, en exotisch is het ook niet.’

Ik vertel hem wat mij in zijn werk altijd is opgevallen: de vrouwen zijn kuis, de mannen twijfelaars, buitenstaanders. Hij glim-

[p. 45]

lacht: ‘Elke man heeft - als-ie niet vreselijk ijdel is - een inferioriteitscomplex tegenover een vrouw. Hij moet zich excuseren. Hij is wel nodig maar heel nuttig is ie toch niet, wel? Er is een heel eenvoudig negerliedje dat zegt A woman is a sometime thing.’ Hij neuriet het en kijkt weemoedig met een spottend trekje om zijn mond. ‘Ik ben na 17 jaar door mijn vrouw eruit gezet, ze vond mij een onmogelijk mens. Ik heb dat gerespecteerd. Daarna heb ik met een vrouw geleefd en zij heeft mij na 14 jaar er uit gezet. Ze zei: ik kan niet leven met een monument. Jaja. Ik word er zo melancholiek van. Ik ben te veel op reis om een kat te houden en trouwens [spottend lachje] een kat tiranniseert nog meer dan een vrouw.’

Hij vertelt het verhaal van oudejaarsavond: ‘Ik was bij vrinden gevraagd, maar ik kende er weinig mensen. Ik ging bij de haard zitten, waar een andere man evenals ik melancholiek in het vuur keek. Ik vroeg hem wat hij van het leven vond. Hij zei me: ach meneer, ik heb veertig jaar mottenballen gemaakt, maar wat heeft het eigenlijk voor zin?’

Hij wijst op het portret van zijn moeder. Ik vraag of hij op haar lijkt (Gijsen is de naam van zijn moeder) en hij zegt snel: ‘Ik hoop het. Fysiek niet, verder wel.’

Bij de lift kust hij vluchtig mijn hand, steekt dan opeens plagerig zijn tong uit en zegt terwijl de lift al naar beneden zakt: ‘U mag alles vertellen wat u wilt.’