De declamatie of de kunst van declameren of reciteren

[p. 18]

Eerste hoofdstuk.
Over de Zuiverheid van Declamatie of van de kunstmatige Mondelijke Voordragt.

§ 11.
Wat men door de Zuiverheid der kunstmatige Mondelijke Voordragt, of door Orthoëpie verstaan moet.

Zuiverheid van Declamatie bestaat daarin, dat men aan de woorden en de lettergrepen en letters, waaruit ze gevormd zijn, die uitspraak geeft, welke zij naar den aard onzer taal, zoo als deze laatste door het beschaafdste deel onzer landgenooten wordt uitgesproken, hebben moeten. Gelijk namelijk de zuiverheid van stijl (styli castitas, oratio emendata sive pura) vereischt, dat men de woorden, zoo wel ieder derzelve afzonderlijk genomen, als in hunne vereeniging tot zinnen, volgens de regelen eener goede spelling en de voorschriften der Spraakleer in het algemeen, bezige, en daarbij ze niet buiten noodzaak verlenge, verkorte, of verandere, dat is, zonder noodelooze zoogenaamde metaplasmen of woordvervormingen, zoo vordert de zuiverheid van Declamatie strenge overeenkomst met de voorschriften der regte Uitspraakleer, en de spreker, die tegen deze orthoëpie zondigt, is even berispelijk, als de schrijver, die of de orthographie (spelkunst), of de syntaxis (woordvoeging) telkens met voeten trapt. - Hij, die b.v. den versregel uit helmers:

Wie houdt aan roovers, aan verraders ooit zijn woord?

aldus op het papier brengt:

Wien hout aen rovers, aen veraders oit zyn woort?

schrijft, en die hem reciteert, als of er stond:

[p. 19]

 

Wie haut an rovers, an verreders ooit zyn wort?

spreekt hem onzuiver.

Men gevoelt hierbij, dat een onzuivere stijl ligt eene onzuivere uitspraak na zich kan slepen, en zoo ook omgekeerd; schoon evenwel het eene niet altijd een gevolg van het andere is.

Aanmerkingen en Uitbreidingen.

1)

Door de uitspraak van het beschaafdste deel onzer landgenooten verstaan wij niet den spreektrant der beschaafden van eene enkele stad, als b.v. van Amsterdam, den Haag, Leyden, Groningen, Utrecht, maar die door heel het vaderland heen thans aangenomene pronuntiatie van het Hollandsch, welke alle welopgevoede lieden, als zij hardop lezen, of maar eenigzins deftig in het publiek spreken, volgen, en die zich allengskens uit de tongvallen der verschillende provinciën tot den beschaafden algemeenen tongval of de gekuischte algemeene wijze van de woorden te uiten gevormd heeft.

2)

Even als hij onzuiver schrijft, die of bloot gewestelijke, of wel hemzelven alleen eigene woorden (provincialismen en solécismen), of wel in een' zeer deftigen stijl vreemde, bastaardachtige, of geheel nieuwe woorden noodeloos bezigt, en zich aan andere dergelijke feilen schuldig maakt, zoo declameert hij onzuiver, die aan op zichzelf goede uitdrukkingen eene lompe provinciale uitspraak geeft, of de Nederlandsche woorden op zijn Fransch, Engelsch of Hoogduitsch koetert en verkromtongt, of wel willekeurig eene manier van recitéren najaagt, die van het gewone gebruik geheel afwijkt, enz.; kortom, men kan dezen zamenhang tusschen zuiverheid van stijl en van uitspraak in een aantal bijzonderheden doen opmerken^(*).

(*) Het zij mij vergund hier een paar woorden aan te halen uit mijne hierboven, bl. 4, vermelde Latijnsche oratie, waarin onder anderen gezegd wordt: Nonne aeque pertinet ad Pronuntiatiationis atque ad Elocutionis castitatem, ut nullam oleat peregrinam insolentiam, ut nulla in ea resonet rusticitas? Quod enim cicero in oratione pro archia narrat, metellum pium vel exteris poëtie, pingue quoddam sonantibus et peregrinum, aures dedidisse, modo suae ipsius laudes ab illis celebrarentur, haec metelli indulgentia cuique profecto non placebit. - Quis in Declamatorem stomachosior non sit, qui in Belgicis recitandis versibus non ad pronuntiandi usum, inter cultiores et urbanos patriae incolas receptum, sese conformet, sed dialecto utatur, qua Amstelodami v.c. ancillulae famulive in plateis uti solent? Quis Pronuntiatorem habeat probabilem, vocabula (qua in re, festinationis gratia, in sermone quotidiano et domestico connivetur) curtantem, eaque subinde suis literis, syllabis adeo, fraudantem? Quis, uti idem tullius inquit, ‘literas putidius exprimi velit, aut verba exiliter animata exire, aut inflata et anhelata gravius?’ Ecquisne obsoletam amet Actionem et barbaram, qui Stilum odio habeat, hisce vitiis inquinatum et turpiter deformem?

§ 12.
Gevolgtrekking uit het in de vorige § gezegde.

Uit het gezegde vloeit voort, dat men om zuiver of orthoëpisch in het Nederlandsch te declaméren, met de bovenge-

[p. 20]

melde algemeen aangenomene beschaafde uitspraak naauwkeurig bekend moet zijn; met andere woorden, dat men juist weten moet, hoe elke letter en lettergreep volgens haar wordt uitgesproken, of, zoo soms hierin nog eenig verschil heerscht, op gronden van overeenkomst, afleiding, welluidendheid en wat dies meer zij, uitgesproken worden moet. Wij zouden dus in de eerste plaats, terwijl wij al de klanken van ons alphabet doorliepen, dienen op te geven, hoedanig van elke letter, zoo op zich zelve als in verbinding met andere letters beschouwd, tegenwoordig de zuivere uitspraak zij. Ligt zouden wij evenwel indiervoege langdradig worden, en daarenboven een vrij nutteloos werk doen, daar dit ons boek niet geschreven wordt voor vreemden, die met onze taal geheel onbekend zijn, maar voor inboorlingen, van wie wij vertrouwen mogen, dat zij de regelen eener beschaafde uitspraak over het algemeen zich eigen gemaakt hebben. Wij willen dus alleen waarschuwen tegen deze en gene gebreken, die men in de deftige Mondelijke Voordragt ook geoefenden soms hoort begaan, en te dien einde zullen wij, deels over onze klinkers, deels over onze twee- en drieklanken, deels over onze medeklinkers, deels eindelijk over den woordaccent of klemtoon en nog een paar andere punten meer, blootelijk zoo veel zeggen, als genoeg is, om daaraan eenige korte wenken vast te knoopen, welke die gebreken kunnen doen vermijden.

§ 13.
Over de onzuivere of min zuivere Uitspraak, die somtijds aan onze Klinkers, Eén- of Enkelklanken of Vokalen gegeven wordt.

Met terzijdestelling van alle verschillende, niet zelden vrij uiteenloopende, spitsvondige en praktisch tot de uitspraak weinig afdoende gevoelens over den aard, het getal, de klankorde en soortgelijke hoedanigheden onzer vokalen, (waarover de heer kinker veel fraais heeft), nemen wij naar ouderwetschen trant eenvoudig aan, dat dezelve zijn a, e, i, o, u, en (voor het oog evenwel meer dan voor het oor) ij en y. Ten aanzien nu van hare tegenwoordige beschaafde uitspraak geve men acht op het volgende, dat wij hier, onder de rubriek van aanmerkingen en uitbreidingen, ter plaatsuitwinning in eene wat kleiner drukletter mede zullen deelen.

Aanmerkingen en Uitbreidingen.

Over de uitspraak der a.

Men zorge, om de lange a, b.v. in vader, wanen, daar, aal enz., die

[p. 21]

men, waar ze op een' medeklinker stuit, tegenwoordig bij ons met aa, of vroeger hier te lande - en ook thans weer regelmatig in België - met ae spelde, vooral noch als eene korte a, noch met den gemengden klank van oâ of aô uit te spreken. Menig een' op het spreekgestoelte (want over de taal van den dagelijkschen omgang handelt dit boek niet) heb ik aan dit eerste gebrek, inzonderheid wat het voorzetsel aan betreft, zich wel hooren schuldig maken, zoodat men b.v., vooral hier in Groningen, die praepositie aan deed klinken als an, en zeide: ‘ik heb er niet an gedacht; hij bleef an zijn' pligt getrouw enz.’ Anderen - en dit geldt het tweede gebrek - laten den langen a-klank zich eenigzins met dien der o vermengen, waardoor een zweem van de platte uitspraak der boeren in Gelderland, Groningen, Drenthe en meer andere provinciën ontstaat, waar op die wijze de aa wel wordt uitgesproken. Immers men doet daar woorden, als maar, daar, waar, laten enz., met een' tusschen a en o in zwevenden middelklank hooren, die uit onze beschaafde uitspraak geheel verbannen is, schoon hij in het Fransch, b.v. in mort, dort, sort, encore en honderd soortgelijke uitdrukkingen (en zoo ook in het Deensch en Zweedsch), eene voorname rol speelt. Zoo de lange a bij hare uitgalming al wat van toon veranderen moet, doe men ze niet naar de o, maar naar de e overhellen, dat evenwel, als het te sterk gedaan wordt, die gemaakte zoogenaamde Haagsche uitspraak te weeg brengt, welke voor veler oor in andere Nederlandsche gewesten eene ergernis is, en eenigzins trekt naar die der e en ai in het Fransche mer (zee), faire en soortgelijke woorden^(*).

Aan niets onderscheidt men bij ons méér den beschaafden van den min beschaafden redenaar, dan aan de zuivere en, mag ik het zoo eens noemen, Hollandsch-elegante uitspraak der lange a.

(*) Een bewijs, hoe conventioneel het zoogenaamde al of niet platte en boersche in de uitspraak van verschillende talen is. Waarom vinden wij, en, volgens grimm, ook de Hoogduitschers, dien oâ-klank, dien - had ik bijna gezegd - tusschen o en a in liggenden moltoon, bij ons gemeen en leelijk, en in het Fransch fatsoenlijk en fraai? En waarom is zoo ook een andere middel- of tusschenklank, die van de Grieksche η, of Fransche ai (in maître), of Hoogd. ä (in während), welke bij alle andere natiën van Europa in zwang en nog in onze volksdialekten overal te vinden is, thans, op een enkel woord na, geheel alleen aan die volkstongvallen overgelaten?

Over de e.

De e wordt hoofdzakelijk bij ons verdeeld in zacht-lang en in hard- of scherp-lang, in zacht-kort en in hard- of scherp-kort Over het onderscheid tusschen de lange en korte e in het algemeen valt hier niets bijzonders te zeggen. Men kan echter vragen, of men in eene beschaafde uitspraak het verschil tusschen de zacht- en scherp-lange e (voor 't oog door e of ee aangeduid) kan en moet doen hooren; b.v. of men in de versregels:

Waartoe zou 'k andren toch met mijn geklag vervelen?
'K wil helen heel mijn smart, want niemand kan ze heelen,

het zacht-lange helen (verbergen) anders uitspreken moet, dan het hard- of scherp-lange heelen (genezen), of wel, of men twee onderschei-

[p. 22]

dene klanken moet geven aan steenen (baksteenen, keijen enz.), en aan het werkwoord stenen (zuchten, kermen), beide welke woorden brandt bezigt, als hij van den gesteenigden stephanus zingt:

Trekt met mij naar de plaats, waar al de steenen stenen,
Waar al de steenigers, waar al de regters weenen.

Ik antwoord: dat aan het moeten niet te twijfelen zijn zoude, ware het kunnen mogelijk. Mogelijk is dit kunnen evenwel niet, ten zij men tot de eene of andere provinciale uitspraak de toevlugt neme, b.v. het scherp-lange heelen zoo wat op zijn Hoogduitsch als heilen, en het scherp-lange steenen, als stienen doe klinken, of wel het zacht-lange stenen als stennen of steunen uitspreke. Maar, eilieve, gaat dit aan? Kortom, wij houden het er voor, dat het onderscheid tusschen de hard- en zacht-lange e zonder platheid of gemaaktheid niet meer kan aangeduid worden, en hebben zulks ook van geen beschaafd redenaar ooit hooren doen, of hij verviel in provinciale klanken. - Wat integendeel het verschil tusschen de zacht- en scherp-korte e betreft, dit ook is in eene kiesche uitspraak wel degelijk hoorbaar, en geen redenaar mag het verwaarloozen; hoe vaak het ook in enkele woordklanken verwaarloosd worde, en ik er in mijne declamatorische lessen onophoudelijk tegen heb moeten waarschuwen. Dien ten gevolge onderscheide men b.v. tusschen el (ellemaat), en -el (achtervoegsel in woorden, als spiegel, lepel, klepel enz.). Men geve aan de zacht-korte e in het voor voegseltje ver-, b.v. in den regel:

Verhoor, ô God, verhoor mijn smeeken!

niet den klank van de e in het bijwoord of adverbium ver, verre, b.v.:

Maar, ach, geen trooster naakt en alle hulp is ver!

of make het gezegde voorvoegsel gelijk aan het scherper her- in herdoen, herinneren. Men onderscheide het koppelwoord en, oudtijds ende, dat een' hard-korten klank heeft, van het buigdeel -en in hooren, spreken, menschen, en zegge in 's Hemels naam niet met sommige kanselredenaren: ‘Heere, wij eerbiedigén en aanbiddén uwén heiligén wil!’ daar de e in deze slotsyllabe -en bijna niet gehoord moet worden. Zelfs behoeft men in den artikel of het lidwoord den niet eens sterk op die letter te drukken, als men b.v. 's dichters woorden leest:

Ik zag den edlen held, den roem van Nederland^(*).

Evenmin verwarre men den meer hard- of scherp-korten klank van er in ons adverbium er (afkorting van daar) met de terminatie of slotsyl-

(*) Dat lidwoord den heeft hier niet den vollen scherp-korten klank van den (denneboom) noodig, weshalve het, voor een deel ook uit dien hoofde, een gebrek is in verzen met zoogenaamde jambische voetmaten, als de tweede of lange syllabe van den jambus juist op dat lidwoord den, of wel op men en soortgelijke vlugtige woordjes valt; b.v.:

In den benaauwden strijd van tweemaal veertig jaren,

dat al niet veel minder stootend klinkt dan de regel:

En de doorluchte held zonk stervend op den grond.

[p. 23]

labe -er in hoorder, spreker, lezer, of spreke het zamengestelde woord dwaal-ster (planeet) in den regel:

De dwaal-stér blonk in 't west, die Venus wordt genoemd,

op dezelfde wijze uit, als het afgeleide dwaalster, d.i. omzwerfster, in den aanhef der romance:

Wat doolt ge, ô meisjen, om in 't woud!

Waar wilt ge, ô schoone dwaalster, heen?

kortom, men bega niet den maar al te gewonen misslag, om onze duizendmalen voorkomende zacht-korte en schier stomme e, waaraan wij geen minder overvloed of liever overdaad hebben dan de Franschen, als scherp-kort, of wel omgekeerd onze scherp-korte e als zacht-kort uit te spreken. Eene, mijne, zijne enz. moet daarom ook, vooral vóór eene volgende vokaal, schier als een, mijn, zijn klinken, gelijk men in de gewone omgangstaal de eind-e in soortgelijke woorden dan ook doorgaans inslikt, en zij in onze versmaten met den begin-klinker van een op haar volgend woord altijd zamensmelt. Zoo wordt ook eenen, mijnen, zijnen, uwen te regt als een', mijn', zijn' al dikwerf geschreven en uitgesproken, want het is, ten minste in een' luchtigen stijl, vervelend dat eenen, mijnen enz. telkens als kokinjes te zien rekken^(*). Bilderdijk heeft er met grond tegen geijverd, als hij in zijnen, van ongegronden taalijver anders niet overal even vrijen Perzius zingt:

Ik denk, dat háren, zi̋jnen, húnnen

Is zekerlijk een weddingschap.

Of zou mij dit bedriegen kunnen?

Gij doet het immers voor een grap?

Want wie zou de arme voornaamwoorden

Zoo zwaar met klatergoud omboorden,

Te schittrend voor hun knechtslivrei?

Dat goedtjen, kan men 't niet ontbeeren,

Schuilt best in schaduw van zijn Heeren,

En nooit voegt hun zoo'n luid geschrei!

Tegen de gerekte uitspraak van sommigen onzer kanselredenaren, die aan de e in werd (wierd) en soortgelijke woorden den klank der Grieksche η, of der Fransche ai of ê (b.v. in naître, être) geven, zij men ook op zijne hoede. In het woord wereld mag men intusschen dien

(*) Men kan dit eene verhoogduitschte uitspraak noemen, die evenwel in Duitschland natuurlijk is, wijl daar op de slotsyllaben van einer, eine, einen enz. meer gedrukt wordt dan bij ons, ook de sluitende e niet zoo stom en schier aan de Fransche e-muet gelijk is, als de onze, en b.v. eine, onder het volk vaak als einé (met eene eenigzins lange e) klinkt. Van daar, dat in de Hoogduitsche verzen de synaloepha of versmelting der eind-e van een woord met de begin-vokaal van een volgend geen zulk een volstrekt vereischte is als bij ons en bij de Franschen, en dat men in een' deftigen stijl eine, meinen, seinen tot ein', mein' enz. noch voor het oor, noch voor het oog verkort. Tevens is het de reden, dat de Duitschers de stomme slot-e der Franschen zelden zoo goed uitspreken als wij. Zij bijten haar of te veel, of te weinig af.

[p. 24]

anders, gelijk wij zoo straks zeiden, uit onze beschaafde uitspraak te goeder of kwader ure verbannen blatenden (bleetenden of blarenden) Franschen ai-klank wel doen hooren; want dit woord, zoo als sommigen thans doen, als wééreld met eene lange e, of als wareld met eene lange a, uit te spreken, strijdt tegen het eeuwen-oud gebruik. Insgelijks dient heer (heir, of heirleger) en meer (meir, zee) duidelijkheidshalve wel dien middelklank te ontvangen, om niet vaak met heer (meester) en meer (vergroottrap van veel) verward te worden.

Meer hier over gebreken in de uitspraak der e te zeggen is onnoodig. Wij bepalen ons toch, gelijk bl. 20 aangestipt is, blootelijk bij zulke feilen tegen de orthoëpie, waaraan ook zelfs bekwame redenaren zich wel eens schuldig maken.

Over de i.

De i, die van figuur en klank dunste en pieperigste onzer vokalen, hoezeer haar geluid soms eene heerlijke werking doet, is in echt Nederl. woorden tegenwoordig schier altijd kort, want de lange i, die in mine, zine, pine, schriven, begripen, en soortgelijke woorden bij onze voorvaderen gebruikt werd, en thans door het teeken ij wordt aangeduid, heeft in dat ij een' geheel anderen klank gekregen, welke bijkans van dien der diphthong ei niet meer te onderscheiden is. Eigenlijk moet men onze lange i dus tegenwoordig in ons ie zoeken^(*), dat, schoon oorspronkelijk, blijkens alle oud-Hoog- en Nederduitsche dialekten, een tweeklank zijnde, ja, dien veel-, of dubbelklank in onze tongvallen ook nog hier en daar hooren doende, in de beschaafde Mondelijke Voordragt weinig of niets gemengds meer, en zoo goed als hetzelfde geluid heeft, hetwelk wij aan de i geven, als wij haar onder de letters van ons alphabet opnoemen. 's Dichters woorden derhalve:

Wie beeft niet bij die taal, wiens ziel verscheurt zij niet?

klinken volkomen als:

Wi beeft niit bij di taal, wiins ziil verscheurt zij niit?

Wie, dien, niet enz. toch als wië, diën, niët, met een' duidelijken overgang van het geluid der i op dat der e, uit te spreken ware Friesch of Zeeuwsch.

Het gezegde, dat de enkele i tegenwoordig doorgaans kort is, en dat de dubbel-i of de ij bijna den klank van ei heeft gekregen, kan al mede tot bevestiging van het niet onbillijke der waarschuwing van bekwame taalkenners dienen, om namelijk de i in het achtervoegsel -ig, -ige, niet te lang, en dus b.v. heilig, heilige, bezig, bezige enz., als heilieg, heiliege, beziege enz. uit te spreken. De i moet hier kort, ja, ongeveer als eene zacht-korte e klinken. Men zegge dus bijna heileg, heilege (of heiligge), bezege (of bezigge) enz. En zoo ook met vlugtigen klank heile-

(*) Beweert men, dat de zoogenaamde tweeklank ie toch een' anderen klank heeft, dan dien eener lange of dubbele i (ii), en dat men b.v. in niet, ook in eene beschaafde uitspraak, altijd meer of min den overgang van i op e kan hooren, zoo antwoord ik: niet meer dan in de uitgalming der lange a (aa) een' overgang naar die zelfde e, hetwelk dan almede eene van de redenen is der vroegere spelling van ae in plaats van ons tegenwoordige aa (b.v. maer, daer, voor maar, daar).

[p. 25]

gen of heiliggen, vestegen, bezegen. Dit zelfde geldt, hoewel misschien niet in die sterke mate, van de uitspraak der ij in de terminatie lijk, waarin ook die ij naar de korte i en e moet trekken. B.v.:

Hoe heerlijk rijst de zon, hoe goddelijk in 't oost!

luide:

Hoe heerlik (of heerlek) rijst de zon, hoe goddelik in 't oost!

niet ten minste als heerleik, en vooral niet als heerlaik. Men vindt zelfs bij onze oudste schrijvers dat achtervoegsel lijk vaak als lek of lec geschreven.

Hoe men de korte i in ik, rigtig enz. ukspreekt, weet elk Hollander. Hollandsch sprekende Hoogduitschers zouden hier evenwel ligt tegen de uitspraak kunnen feilen. Vergelijk hier onder de noot^(*).

In het voorbijgaan zij nog aangemerkt, dat de lange i-klank in het Fransch eene groote rol speelt, en de Fransche Dichters haar soms zeer klank-nabootsend weten te bezigen. Zoo b.v. de oude ronsard, als hij niet onaardig van den hoog in de lucht zwierenden en tierelierenden leeuwerik zingt:

Elle, guindée du Zephyre,

Sublime en l'air vire et revire,

Et y déclique un joli cri

Qui rit, guérit et tire l'ire

Des esprits mieux que je n'écris.

(*) In het Hoogduitsch (waarin anders ook de lange i in ei is overgegaan, ja, men zelfs, voor het oude mine, sine enz. van vele dialekten, thans meine, seine enz. schrijft) heeft de enkele i in sommige woorden nog een' langen klank, b.v. in mir, dir, wir, ich enz., dat schier als mier, dier, wier, iech klinkt. Zoo ook in nicht (niet), hetwelk volstrekt niet als ons substantief nicht (broeders- of zusterskind), maar meer of min als niicht of niecht moet worden uitgesproken. Tegen het verzuim hiervan heb ik dikwerf, als er (vooral vroeger door Oostfriezen) wel eens Hoogduitsch op mijne lessen gedeclameerd werd, moeten waarschuwen. - Waardoor de lange i of ij bij onsen de Hoogd. schier tot ei geworden is, is mij wat duister. Misschien door invloed van 't Opperduitsch. In het Fransch intusschen treft men iets soortgelijks aan in den verschillenden klank, dien b.v. de i in het mannelijk adjectief fin, en in het vrouwelijke fine heeft; b.v. ce drap est fin, cette soye est fine. Ook het Engelsch geeft aan de lange i doorgaans den ei-klank; welke laatste te Groningen onder het volk aan den tweeklank ie gegeven wordt. Diep, lief b.v. luiden er als deip en leif.

Over de o.

Elk Hollander kent hare verschillende uitspraak. Wij vragen bloot, of men het in de spelling, door oo of o aangeduide onderscheid tusschen de hard- of scherp-lange en de zacht-lange o, ook in de Declamatie moet trachten te doen opmerken, b.v. of men in den versregel van loots:

De horen doet alom zijn vrolijk blazen hooren,

of in dien eens anderen dichters:

'k Min koolen op den disch, maar kolen aan mijn' haard,

horen anders dan hooren, koolen (bloem- of soortgelijke) anders dan kolen (vuur- of steenkolen) uitspreken moet. Het antwoord, even als dat

[p. 26]

op eene soortgelijke vraag hier boven over de e, luidt: ja, als het mogelijk is, doch dit is niet meer het geval, of men moet den een' of anderen provincialen, voor het beschaafde publiek niet geldenden tongslag te baat nemen, en b.v. op zijn Geldersch koolen (bloemkoolen) met den zuiveren langen o-klank, en kolen als koâlen met het tusschen a en o in zwevend geluid (waarvan hier boven, bl. 21) uitspreken; of wel men moet, wat nu de zacht-lange o betreft, volgens andere dialekten geuten in steê van goten, weuningen voor woningen zeggen. Al wat men poge, om het op eene andere wijze, en zoodat het een beschaafd publiek niet stuite, te doen, draait in de uitvoering op gemaaktheid en eene temerige rekking van klank uit; gelijk dit b.v. het geval zou zijn, als men (om zoo te spreken) hoo̅oren voor het scherp-lange hooren, en horen voor het zacht-lange horen, steee̅nen voor steenen, en het gewone stenen voor stenen, dat is zuchten, zeggen wilde. In zoo ver dus, dat is, naar den tegenwoordigen beschaafden spreektrant te rekenen, had men de zoogenaamde enkele en dubbele vokaalspelling ten aanzien der hard- en zacht-lange e en o gerust achterwege kunnen laten. - Wel integendeel zorge elk kiesch redenaar, om het verschil tusschen de hard- en zacht-korte o niet te verwaarloozen. Dat onderscheid toch, hoewel nu ongelukkig niet door eene onderscheidene spelling aangeduid, is niet alleen in onze volksdialekten, maar ook in de beschaafde uitspraak, allezins nog hoorbaar. Geheel anders klinkt de o in hol, tol, mol, rol, top, os enz. dan in op, bosch, dom, vol en dol, en in den versregel:

Mijn bód was dom en bot voor die zoo slechte bot,

of in:

Geheel het hól lag vol van beste schapenwol.

staat het geen redenaar vrij in bód (aanbod), bot (stomp) en bot (visch), of wel in hól, vol en wol hetzelfde geluid te doen hooren. Ik voeg er evenwel bij, dat niet in alle woorden het onderscheid tusschen het scherp- of zacht-korte der o nog vrij van weifeling is, want de beschaafde uitspraak heeft zich te dezen aanzien uit het chaotische der provinciale tongvallen nog niet overal op een vast standpunt verheven.

Over de u.

Ten aan zien der u vallen geene waarschuwingen te doen. In het onderscheiden van haar korten en langen klank, zoo als beiden b.v. in den versregel voorkomen:

Breng turf! de lucht is dun, en 't buldrend weer is guur,

zal geen beschaafd redenaar zondigen. Men bevlijtige zich evenwel, om de korte u voor de r, b.v. in burger, turf enz. iets anders uit te spreken, dan wanneer zij voor eene t, s, f en meer andere consonanten komt, b.v. in put, rus, dun; duf enz. Voor de r toch schijnt de u meer iets scherp-, voor andere medeklinkers meer iets zacht- of dofkorts te hebben. Staat ze voor de w, b.v. in schuw, is ze altijd lang.

Over de ij en y (i-grec).

De ij is oorspronkelijk eene lange of dubbele i (ii), en mijne, zijne, pijn enz. zou mine, zine, pine moeten luiden, zoo als dit bij onze oude schrijvers en nog in vele provinciale tongvallen van ons

[p. 27]

vaderland het geval is. Neem eens staring's boerepraat: De tuchtiging der Algerijnen, in de Graafschap-Zutphensche dialekt, b.v.:

Waterloo hef onze kriigshaer zien vechten - de stad
Algiers onze vloten! En meug ze andere prizen
Van onze provincies, wi durf op Gelderland wizen^(*).

Tegenwoordig echter heeft de ij, gelijk, bl. 24, is aangestipt, bijna geheel den klank der diphthong ei gekregen, en mijne, zijne, prijzen, enz. klinkt nagenoeg als stond er meine, zeine, preizen, weshalve de Hoogduitschers, bij wie dezelfde klankwisseling, schoon nog kennelijker, plaats heeft gegrepen, al die woorden zelfs met ei schrijven. Intusschen is in eene regt zuivere uitspraak onze dubbel-i of ij toch niet volkomen aan onzen tweeklank ei gelijk, en zoo een Declamator, zonder provinciaal te worden, in de ij nog iets van den ouden langen i-klank behouden kan, zoo hij op eene ongemaakte wijze pijlen, vijlen, Rijn enz. van peilen, veilen, rein voor het oor kan onderscheiden, des te beter. Gemakkelijker is dit zeker dan eenig verschil van uitspraak tusschen koolen en kolen, steenen en stenen te doen hooren, waarover hier boven, bl. 21 en 25, gesproken is^(†).

In allen gevalle zorge een redenaar om van mijne, pijp, Leydenaar, op zijn plat Hollandsch geen maine, paip, Laijenaar te maken, en b.v. te zeggen:

'k Rook graag een lekkre paip, Meneer!

En wain bevalt mai even zeer.

wat nog aanstootelijker klinkt dan het Geldersche:

'k Rook graag een lekkre piep, Miin haer!

En wien (of wiin) bevalt mi even zeer.

Tegen dat doen trekken soms der ij en ei naar ai mag men in Groningerland zelfs niet geheel ongekuischte lezers ook wel waarschuwen.

In sommige woorden van vreemden oorsprong, die wij met ij schrijven, b.v. poëzij, melodij, harmonij, muzijk, fabrijk^(§), januarij enz., spreke men haar noch geheel, noch ten deele als ij, (dat is, bijkans als ei) maar als eene oude lange i of tegenwoordige ie uit. Men zegge dus poëzie, melodie, harmonie, muziek, fabriek, want het zou pedant zijn en tegen het gewoon gebruik strijden, indien men met sommige redenaren, uit misverstand der spelling, die woorden nagenoeg als poëzei, melodei, muzeik enz. wilde doen luiden. Dit mag slechts dan geschieden, als in dichtmaat op gij, mij of dergelijke woorden gerijmd wordt, b.v.:

ô Godentelg, ô Poëzij,

Uw harmonij,

(*) Vergel. over dat geestig dichtstukje mijn leven van staring, bl. 183.

(†) Trouwens, het is dan ook aan onze dichters volkomen geoorloofd oo en ee op de zacht-laage o en e te doen rijmen, boomen b.v. op komen, steenen op stenen, ja, zelfs hol op vol, niet echter de ij op ei, b.v. niet zijn op rein.

(§) Dat poëzij, muzijk enz. nog veel met eene ij geschreven worden, is op grond er van, dat die klinker werkelijk niets dan eene lange of dubbele i is, hetgeen dan ook, gelijk wij bl. 24 zeiden, in zijn' oorsprong zeer waar mag zijn, schoon van lieverlede thans de uitspraak van ij in de meeste woorden schier in die van ei is overgegaan. Dit is echter met poëzij, muzijk enz. nog niet het geval, waarin men dus de ij hare volle oude kracht van lange i doe behouden. Misschien zou het evenwel het beste zijn maar altijd poëzie, harmonie, melodie, fabriek enz. te schrijven, gelijk trouwens dan ook al veel gedaan wordt.

[p. 28]

 

Uw melodij

 

Bezielt, verrukt, betoovert mij!

Hier kan men niet wel poëzie, harmonie enz. zeggen, of men zou ook mij als mi moeten uitspreken.

Hetgeen hier van de ij aangestipt is, make men ook op de y-grec toepasselijk, met welke letter de school van bilderdijk poëzy, harmony en andere woorden van dien uitheemschen stempel, gelijk ook gy, my enz. veelal gewoon is te schrijven. Ook die y klinke in dat gij nagenoeg als ei, en in poëzy enz., als i of ie. Voor zoo veel ze en bij hen, die de meest gewone tegenwoordige orthographie betrachten, en bij bilderdijk's heele of halve volgelingen, in woorden, als b.v. Egypte, Babylon, Cyrus en soortgelijke, de Grieksche u vervangt, spreke men heur daar, waar ze op eene volgende consonant stuit, als korte, en waar ze niet stuit, als lange i, (dat is, als ie) uit. Egypte luide dus als Egipte, Babylon als Babilon, cypres als cipres.

Dat in het achtervoegsel -lijk, b.v. goddelijk, de ij schier in eene korte i of e mag en moet overgaan, is hier boven, bl. 25, reeds aangemerkt. Men moet dat -lijk ten minste niet half en half als -laik uitkrijschen.

§ 14.
Over de Zuiverheid of Onzuiverheid van Uitspraak, met opzigt tot onze Twee- en Drieklanken (Diphthongen en Triphthongen).

Na, wat de zuiverheid der Mondelijke Voordragt aangaat, een paar woorden over onze klinkers gezegd te hebben, willen wij thans iets aanstippen over onze twee- en drieklanken. Ook hier bepalen wij ons evenwel bloot bij datgene, waarin zelfs door redenaren die eene beschaafde uitspraak bezitten, wel gefeild wordt, en treden ook niet in het onderzoek, welke van onze, als zoodanig uitgegevene twee- en drieklanken dit, of thans, of voorheen, al dan niet zijn of waren; met andere woorden, welke zulks bloot voor het oog, en niet voor het oor genoemd moeten worden. Men kan toch over dat punt lang twisten, en hebben er dergelijke geschillen, zoo wat onze eigene meer-, veel-, dubbel- of mengelklanken, als die in andere talen betreft, onder de geleerden plaats gehad. Genoeg, de lettervereenigingen ai, aai, au, aau, ei, eu, eeu, ie, ieu, oe, oei, ooi, ou en

[p. 29]

ui^(*) heeten bij ons in de wandeling te regt of onregt niet één-, maar veel-, dat is, deels twee-, deels drieklanken. Zij komen alle voor in het versje zonder eene enkele r er in, dat ik vóór jaren maakte, en hetwelk, van elders overgenomen, hier afwisselingshalve eene plaats moge vinden:

De avond zeeg van 's hemels bogen, en de dauw dekt beemd en weî;
't Koeltje speelt en stoeit, al zuizend, met de bloempjes aan de heî;
Zoele balsemluchtjes waaijen op zijn donzen wiekjes aan;
Lente tooide op nieuw de boomen, mild met bloesemsneeuw belaân.
Zachtkens nagebaauwd van de echo, klinkt, ô Philomele, uw fluit!
't Maantje lonkt in 't woud zoo kwijnend, bij dat boeijend maatgeluid.
Ach, aanminnig is deze avond van het jeugdig bloeisaizoen!
Liefde wijdt hem; kom, minona, laat ons in het bosckje spoên!
Laat ons minnen, laat ons kozen, laat me van uw' lieven mond
Duizend malsche zoentjes plukken! - Liefde, liefde wijdt deez' stond!

Hoe faalt men soms in hunne uitspraak? Laat ons daarover in de volgende aanmerkingen en uitbreidingen handelen.

(*) Men spreekt ook nog wel van een' drieklank iaau. Hij komt echter alleen in de onomatopée miaauwen voor, een woord van nieuwe fabrijk en waarvoor men op zijn goed oud-Hollandsch maauwen zegt. Ook is iaau geen regte veel-, of mengelklank, zoo min als b.v. ia in Italiaan, of ioe in krioelen, waarin de i en de a of oe twee op zich zelf staande klanken in twee syllaben vormen, terwijl een regte veel-, d.i. twee- of drieklank, altijd in ééne lettergreep bevat is. Eene niet zamenvloeijende opvolging van twee klinkers is aan echt Nederlandsche woorden vreemd, weshalve eene zoo ongemeen zangerige en welluidende afwisseling van toonen, als b.v. in den Franschen, door beethoven verheerlijkten naam adelaïde heerscht, nergens in onze taal te vinden is.

Aanmerkingen en Uitbreidingen.

Over ai.

Van deze, in de beschaafde taal en in echt Nederlandsche woorden, alleen, geloof ik, nog maar in den uitroep ai mij (verzachting van ach mij) voorkomende vokaalvereeniging valt niets bijzonders te zeggen. In de bastaardwoorden saizoen, faizant en soortgelijke (voor zoo veel men die niet liever sezoen, fezant enz. wil spellen) doen sommigen haar op zijn Fransch, anderen als eene zacht-korte of doffe e, anderen als ei klinken. Wij laten het aan de verkiezing des Declamérenden over.

Over aai.

Deze zangrijke verlenging van ai vindt men in honderden van woorden. Ik heb beschaafde redenaren nooit in hare uitspraak hooren zondigen. Evenwel houde men het over de lange a gezegde in het oog.

Over au en aau.

Au is schier even zeldzaam als ai. Men heeft dien dubbelklank slechts in dauw, vroeger doorgaans daauw geschreven, en ook nog

[p. 30]

vaak zoo uitgesproken, in klauteren, Paus, de eigennamen Paulus, Saulus enz. Zijne verlenging aau doet zich des te meer hooren, en ten aanzien van dit aau zij men ernstig op zijne hoede, om het niet met ou te verwarren, en dus flaauw, blaauw, raauw enz. uit te spreken, als flouw, blouw, rouw. Oude en jonge lieden hier in Groningen ontsieren er maar al te dikwerf hunne voordragt door. Ik heb er gedurende dertig jaren op mijne declameerlessen tegen moeten waarschuwen.

Over ei.

Bij deze diphthong zorge men haar niet naar ai te doen gelijken, hetgeen men echter regt beschaafde redenaren zelden zal hooren doen. Voor Duitschers zou dit voorschrift des te noodiger zijn^(*). Dat er tegenwoordig in de beschaafde uitspraak tusschen ei en ij nog wel eenig, maar geen zeer groot verschil bestaat, is, bl. 27, reeds opgemerkt.

(*) De Hoogduitsche ei trekt, ook in een' zuiveren Saksischen mond, altijd eenigzins naar ai, ja, grimm stelt zelfs ei aan ai in klank gelijk. Het wordt echter voor een gebrek gehouden dit naar Opperduitschen trant zoo sterk te doen, dat Theil, heilig enz. geheel tot Thail, hailig enz. wordt, gelijk men in schriften, die in Opperduitsche dialekten vervaardigd zijn, die woorden zelfs wel zoo geschreven vindt. Voorbeelden in mijne vóór lange jaren uitgegeven Schets van een Overzigt der Duitsche Taal.

Over eu.

Ook dezen tweeklank (ten minste voor het oog; want eigenlijk is het eene soort van middelgeluid, dat aan den Umlaut der Hoogduitschers ö in hörte, Göthe enz. gelijk is) dezen tweeklank, zeg ik, wiens uitspraak bij ons zich naar die der Fransche eu (in woorden b.v. als je veux, un peu) gerigt schijnt te hebben^(†), zal men zelden door een' eenigzins beschaafden mond hooren misvormen. Hoe zou men feith's versregel:

Wat glans van eer of goud den mensch op aard verheugde,
De deugd, de deugd alleen baart reine hemelvreugde.

anders dan goed kunnen uitspreken?

(†) De Fransche eu in veux, peu enz. klinkt geheel als de onze. Bij de Hoogd. integendeel heeft eu, b.v. in Freude, Leute enz. een' zweem van gelijkheid met ons ui. Vergelijk ons luiden (lieden) met het Hoogd. Leute. En zoo ons huilen, buidel, buit enz. met het Hoogd. heulen, Beutel, Beute.

Over eeu.

Hetzelfde geldt ook van dit eeu, verlenging en verscherping van eu. In de rijmen:

De woeste leeuw,

Wiens felle schreeuw,

In vroeger eeuw

Den circus deed weergalmen, enz.

zal een sierlijk redenaar niet ligt eene feil van uitspraak begaan, of het moest zijn, dat hij den langen e-klank vóór de u niet genoeg deed uitkomen en daardoor eeu van eu te weinig onderscheidde, of wel

[p. 31]

dat hij, de u te veel verzwijgende, onuitschreeuwelijk volkomen als onuitschreewelijk (zoo als huygens het wel schrijft) uitsprak.

Over ie.

Dat deze veel- of tweeklank (want oorspronkelijk is dezelve zulks buiten alle bedenking) tegenwoordig in de beschaafde uitspraak zoowel bij ons als, volgens grimm, bij de Hoogduitschers, niet of weinig anders dan als eene lange i wordt uitgesproken, heeft, na hetgeen daarover op bl. 24 gezegd is, geene herhaling noodig.

Over ieu.

Men zorge de u daarin te doen hooren. Hoe scherp voor het overige en weinig oorstreelend deze aan ons Nederlanders in het bijzonder eigene en slechts voor de w te vinden mengelklank in vele woorden ook zij, heeft hij toch somtijds iets oortreffends en geluidnabootsends. In:

Zijn nieuw scherpsnijdend zwaard hieuw 's monsters kieuwen door.

hoort men in dat hieuw enz. even duidelijk als gepast het sissende en fluitende geluid, hetwelk een zwaard maakt, dat bliksemsnel de lucht doorklieft.

Nieuw als nuw uit te spreken is platte volkspraat. In Groningen zegt het gemeen er nei (Hoogd. neu) tegen.

Over oe.

In de uitspraak van deze letterbinding, die in klank aan de Hoogd. vokaal u (in Blut, gut), en aan de Engelsche oo (in blood, good) gelijk of vrij gelijk is, zal geen Declamator ligt falen. Wij kunnen dit zelfde zeggen:

Over oei.

Een' der welluidendste en liefelijkste, den Hoogduitschers ontbrekende veelklanken in onze taal, en te regt den naam van euphoon verdienende, zoo als de Grieken een' tweeklank wel noemden. Hoe veel smeltende geven de oei-geluiden aan de volgende door mij, om dit te doen hooren, zamengeknutselde soort van éénrijmen of monorimes!

't Koeitje loeide,

't Beekje vloeide,

Aan welks boord het bloempje bloeide,

Dat reeds de avonddauw besproeide,

En waar Zefier zuisde en stoeide; -

Philomeles org'len boeide,

Toen ik in het schuitje roeide,

Mij betoovrend oor en hart.

En ofschoon een onweer broeide,

Dat al na en nader spoeide,

En gestaâg in felheid groeide,

En de lucht van hitte gloeide,

Die mij borst en longen schroeide,

En ter dood toe mij vermoeide,

Ik gevoelde leed noch smart.

Een Declamator trachte het zachte, dat oei in sommige woorden heeft, door eene zachte uitspraak nog te verhoogen; even als hij omgekeerd in eene zinsnede, gelijk b.v.: ‘de stormen bulderden,

[p. 32]

gierden en loeiden door het zwerk,’ dit loeijen met forschen galm doe klinken. Doch dit behoort tot de Juistheid der Mondelijke Voordragt, waarover in het vervolg nader.

Over ooi.

Ook dit ooi, verlenging van het in onze taal onbekende oi^(*), en in mooi, tooijen, strooijen enz. aan te treffen, zal zelden door beschaafde redenaars slecht worden uitgesproken. Even als oei, is ook deze vokaalmengeling aan de Hoogduitsche taal niet eigen, en mede een onzer meest streelende woordgeluiden. Zoo b.v. in de regels, waarin van een lief klein meisje gezongen wordt:

Bloemen te strooijen,

't Aanzigt tot minlijke lachjes te plooijen,

En zich met kwikjes en strikjes te tooijen,

Was steeds haar lust.

(*) Vroeger schreef men wel oi, maar of om er ons tegenwoordig ooi, of wel om er den langen klank der o in voor, door en soortgelijke woorden mede uit te drukken, en doet dit laatste, wat het woord oir (in den zin van erfgenaam) aangaat, nog wel eens, om het van oor (gehoorlid) te onderscheiden; doch dan is oi geen tweeklank.

Over ou.

Dat men dezen meer- of veelklank niet met dien van au, en nog minder met dien van aau moet verwarren, zoo als ongelukkig maar al te dikwerf plaats heeft, is, bl. 30, gezegd.

Over ui.

Een zuivere mond doe in deze, bij onze oudste schrijvers zelden voorkomende diphthong de beide vokalen u en i goed hooren, zoodat er altijd onderscheid blijve tusschen dit ui, b.v. in ons huis, kuisch, huilen enz. en het eu der Hoogduitschers in Freude, keusch, heulen, welk Hoogduitsche eu anders, (gelijk wij, bl. 30, zeiden) in de uitspraak vrij wat van ons ui heeft^(†).

Men kan bij de ware of schijnbare twee- en drieklanken, die in echt Nederlandsche woorden voorkomen, nog de ae, oe en eu in vreemde, uit het Grieksch en Latijn ontleende benamingen voegen. Dat de ae dan doorgaans als e, b.v. in Caesar, de oe ook als e, b.v. in Phoebus, de eu nagenoeg als ui, b.v. in euphonisch, Euclides, Europa, euangelisch uitgesproken wordt, heeft geene herinnering noodig.

(†) In zuizen, ruischen en dergelijke woorden heeft onze ui iets zeer liefelijks in vergelijking der diphthong au, die er in vele Hoogduitsche woorden tegenoverstaat. Vergelijk toch haus, maus, rauschen enz. bij ons huis, muis, ruischen. Moet men bij de Duitsche uitdrukkingen niet den mond, als een' bakoven, openspalken? Het Hoogduitsche brausen vind ik echter voor het begrip, dat het uitdrukken moet, krachtiger dan ons bruisen. Das Meer brauset (de zee bruist). Welk een martiale klank!

§ 15.
Over deze en gene feilen tegen de Zuiverheid der Mondelijke Voordragt, ten aanzien onzer Medeklinkers of Consonanten.

Wij maken ook over dit onderwerp in de volgende, met

[p. 33]

eene kleiner letter gedrukte aanmerkingen bloot van gebreken melding, die zelfs bij beschaafde redenaren wel voorkomen, en voegen soms in onze beschouwing de met elkander vermaagschapte consonanten maar bijeen.

Aanmerkingen en Uitbreidingen.
Over de met elkaâr vermaagschapte en zoogenaamde stomme lipconsonanten b en p.

Men verwarre in de Declamatie de b en p niet met elkander, gelijk op het slot der woorden ligt plaats kan hebben, en doe b.v., voor zoo veel zulks zonder hardheid en een onwelluidend drukken op de letters mogelijk is, het onderscheid hooren tusschen ep of eppe (veil, eiloof, klimop) in den versregel bij westerbaan:

En de ep met blinkend groen omslingert d'ouden toren,

en tusschen eb, ebbe (terugdeinzing van zeewater), tot welke huygens iemand, die, in ballingschap verkeerend, op het strand der zee zit en bedrukt aan zijn vaderland denkt, zeggen doet:

Zeg hun, eb, op mijn bevelen,

Hoe 't uw balling-borger gaat,

En er in zijn vochte schelen

Stâag het volle springtij staat!

Zelden evenwel anders dan bij verkorting is de b bij ons sluitend of uitluidend (auslautend), gelijk de Hoogduitschers het tegenwoordig, in navolging misschien van het Grieksche ἐκϕώνητικον, noemen. - Voor het overige, indien wij voor hen dit boek schreven, zouden wij hen raden zorg te dragen, om niet, gelijk sommigen hunner landslieden wel doen, aan de begin-p onzer woorden een' b-klank, en aan de begin-b een' p-klank te geven, b.v. pereboom als berepoom, bijl als pijl, bak als pak uit te spreken, of, zoo als bilderdijk hun ergens nageeft, op brieven naar Amsterdam het adres te zetten: op die preestraat bei die bapen- of babengracht^(*).

(*) De Hoogduitsche b trekt, volgens adelung, in den mond van min beschaafde Opperduitschers, dikwerf naar de p, gelijk omgekeerd de p wel voor de b genomen wordt. Wordt dit zeer sterk gedaan, dan geeft dit tot bespottelijke vergissingen aanleiding. Bekend is de uitroeping eener actrice in zeker treurspel: ‘ô, wie schrecklich muss ich für meine Schuld p-ssen!’ Zij wilde zeggen büssen, maar sprak de b geheel als p, en even gebrekkig de getittelde ü volkomen als i uit, zoo als men dit eene en andere hier en daar onder het volk in Oostenrijk, Beijeren enz. wel hoort doen. Alles schaterde van lagchen.

Over de c en ch.

De c komt tegenwoordig maar in eenige vreemde of bastaardwoorden voor, b.v. ceder, citer enz., waarin men haar voor e, i, ij en y

[p. 34]

als s, of enkel als z, en voor a, o en u als k uitspreken moet. Wat de ch betreft, het is een op zichzelf staande keelklank, zoo als wij hem in licht, trachten, ach, en honderd andere woorden aantreffen, en die zelden verkeerd wordt uitgesproken. Woordopenend of beginnend, komt hij niet voor dan in vreemde of bastaardwoorden, waarin men dan, des verkiezende, aan de ch soms wat van den k-klank geven kan, zoo als b.v. in Christus, Christenen, dat evenwel geen vereischte is. In chocolade spreke een sierlijk lezer haar geheel op zijn Fransch uit, dus nog wat anders dan sjokkolaat, en geheel niet als het platte sukelade. Dit geldt ook van machine, waarvoor men wel verkeerd maadjiene of maasjiene, ja, door geheel onkundigen zelfs magiene hoort zeggen. Elegante sprekers houden zich in zulke uitheemsche woorden liefst aan de uitspraak der taal, waaruit ze zijn overgenomen. Chinas-appel diende echter, tegen het zoogenaamde fatsoenlijke gebruik aan, wel Sinas-appel te luiden, want die gouden appelen of goudappelen hebben (zoo als men ten minste wil) hun naam niet van het verre China, maar van Messina, de bekende stad van Sicilië.

Over de g en k, schoon met de ch verwant, zullen wij hier onder afzonderlijk spreken.

Over de stomme tong- en tandletter d, en de met haar vermaagschapte t.

Ligt zou een Hoogduitscher ons dol als tol, ons dak als tak kunnen uitspreken, wijl hij in vele woorden (b.v. in Tod, Tag, That, tausend, Teufel, tief, Vater, Bote, enz) de t, of wel de th, in plaats van onze d bezigt, en wijl daarenboven de d zelfs in diegene, welke met eene d geschreven worden, bij Opperduitschers vaak een' bijklank van t heeft, zoodat de Franschen met onze Overrijnsche buren spotten, als sommigen van je fous tis atieu, Matame! spreken, of voor donner tonner, voor vendre ventre zeggen. Hollanders intusschen behoeft men tegen dit gebrek niet te waarschuwen. Geen beschaafd redenaar zal bij ons de d of t aan het begin of midden in de woorden ligt verwarren. - Dat de eind-d bij ons dikwerf den klank van t aanneemt, brood, lood b.v. soms als broot en loot klinkt, zullen wij straks nader aanstippen, als wij van eenige betrekkelijke afwijkingen van de natuurlijke uitspraak der letters gewag maken. Voor het overige weet elk net lezer, dat in enkele bastaardwoorden de t voor de i soms als ts, soms als s luidt; b.v. natie, provintie als naatsie, provinsie worden uitgesproken.

Over de verwante lip- en blaasletters f en v.

Wat deze consonanten betreft, zij men ernstig op zijne hoede tegen de provinciale feil van sommige Friesche en ook wel andere redenaren, die het fraaije onderscheid tusschen den zachteren v- en scherperen f-klank (met name aan het begin der woorden of syllaben) over het hoofd zien, en van friend, van ‘onze fader, die in de Hemelen zijt’ enz. spreken. Wel is het waar, dat bij vele, zoo niet bij de meeste Germaansche stammen, de begin-v sterk naar de f trekt, of f of bijna f is, ja, dat ik vóór eenigen tijd in een Duitsch boek den voorslag zelfs vond, om het geheele lettertee-

[p. 35]

ken v, daar het toch als f klonk, af te schaffen^(*); doch zoo ook al deze verwarring van v met f elders gelden moge, onze beschaafde Hollandsche, naar het Fransch zich gevormd hebbende uitspraak duldt haar niet, en een zuiver declamérend redenaar zal zoo min feilen (gebreken) met veilen (waschdoeken), als dak met tak, of tam met dam verwarren. Wij loopen dus ook, Fransch sprekende, geen gevaar om als sommige Hoogduitschers uitgelagchen te worden, die je foutrais fous tire voor je voudrais vous dire zeggen; integendeel, door aan de f en v elk haar regt te geven, zetten wij onzer taal een groot sieraad te meer bij. Of is klankverscheidenheid, is afwisseling van forscher en zachter geluiden in dezelfde soort van letters niet bevorderlijk voor de welluidendheid of euphonie? Is het geen voorregt, dat wij op zijn' tijd zoo wel versregels kunnen maken, die, in overeenstemming met hetgeen zij uitdrukken moeten, door de v-klanken iets malschs en molligs voor het oor hebben, gelijk de volgende:

Vriendlijk en aanvallig meisje, van wier lippen honig vloeit,

Dat al vleijend en al kozend 't oor van vriend en vijand boeit!

als anderen, die door de f-klanken krachtig luiden, gelijk de regel:

Fier, terwijl hem de oogen flonkeren, zegt de Frank op forschen toon.

Van de zinsonderscheiding, die, door het scherpere of zachtere f- en v-geluid, in woorden, als fel en vel, fier en vier, feilen en veilen, enz., te weeg wordt gebragt, behoeven wij niet eens melding te maken.

(*) Adelung zegt ook in zijn Lehrgebäude, I, bl. 174. Man bemerke daher nur noch, dass das v da, wo es gebraucht wird, dem f völlig gleich lautet, es mag zu Anfange eines Wortes, oder in der Mitte, oder am Ende stehen. Slechts tusschen twee klinkers, zegt hij verder, wordt de v, even als de f, dikwerf bijna zoo zacht als eene w uitgesproken. Vergelijk ook grimm. - Voor het overige geven wij Hollanders, door onze zachte uitspraak der v, en zoo ook der d, aan Hoogduitsche woorden, waarin die letters voorkomen, vaak eene malschheid, die ze in den mond van geborene Duitschers missen. Sie sprechen das Deutsch so ganz weich aus, hoort men zich daarom van hen wel eens beleefdelijk toevoegen. In andere opzigten radbraken vele Hollanders het Hoogduitsch maar al te zeer, en maken er eene barbaarsch harde taal van, dat het anders waarlijk niet is. Voor mijne ooren zelfs heeft het over het algemeen veel welluidendheid, en, na het Italiaansch, de meeste geschiktheid voor den zang.

Over onze g.

De g, zoo als zij woord- of syllabe-openend in groot, God, goed, gegrond, het krijschende gij en honderd andere woorden voorkomt, is een onzer moeijelijkste letterklanken, en een waar struikelblok voor elken Franschman, Engelschman of Hoogduitscher, die, hoe lang zij dikwerf in ons vaderland verkeerd hebben, toch de wijze, waarop wij die g achter uit de keel gorgelen, maar niet leeren kunnen. Laat hen anders eens beproeven de twee volgende, met vele g^s alliterérende versregels zuiver uit te spreken:

Hoort ge? afgrijslijk giegaauwt de ezel; ganzen gagg'len gaarne in 't gras;
's Paards gegrinnik galmt in 't ronde; 't geitje graast langs gindschen plas.

[p. 36]

En bij de Franschen, en bij de Duitschers trekt de g in woorden, als grand, goût, gut, gross, Gott enz., meer naar de k, of zweeft tusschen onze g en k in, terwijl zij daarenboven in het Fransch voor de e en i in eene soort van j overgaat, welke j zich ook wel eens in het Hoogduitsch doet hooren. Het Duitsche guten morgen toch b.v. klinkt meer of min als koeten morgjen^(*). - Voorts vermanen wij hier alleen nog den Nederlandschen redenaar, om de uitspraak onzer g dáár zoo veel mogelijk te verzachten, waar de Declamatie bijzondere zachtheid vereischt, want in sommige woorden strookt het scherpe onzer g zeer goed met de hardheid van hetgeen ze uitdrukken. Men neme b.v. grimmig, gruwelijk, afgrijsselijk, grof, toegraauwen enz. - Sluitend wordt de g, maar vooral de gt, in klank doorgaans gelijk aan ch. Dag, ligt (niet zwaar), mogt enz. klinkt als dach, licht, mocht, weshalve het ook oudtijds (en gt nog wel) veel zoo gespeld werd. - In lagchen, ligchaam enz. doe men de g schier niet hooren, want ze dient hier bloot om aan te duiden, dat men niet lachen als la-chen uitspreke, of lichaam als li-chaam. - Genie en soortgelijke vreemde woorden moeten, op enkele uitzonderingen na, op zijn Fransch luiden.

(*) Ik zeg wel uitdrukkelijk: meer of min, want niets wordt voor leelijker bij kiesche Hoogduitschers gehouden, dan van Gott, Garten, glauben, Morgen, ganz, gut volkomen Kott, Karten, klauben, Morjen, janz, jut te maken, gelijk het eene en andere hier en daar onder het volk plaats heeft.

Over de h

valt niets bijzonders te waarschuwen. Een eenigzins beschaafd Declamator zal zich toch wel niet aan de feil van sommige Zeeuwen, Groningerlanders en andere Provincialen schuldig maken, om de h weg te laten, waar zij voorgevoegd, en voor te voegen, waar zij weggelaten moest worden, kortom, van hondvanger en emelsche hengelen voor ontvanger en hemelsche engelen te spreken. - Dat men haar in vreemde of bastaardwoorden, als rhetorica, thee, Theodorus enz. zoo goed als niet laat hooren, behoeft niet gezegd. Zoo verzwijgt men haar ook in het Nederlandsche woord thans, dat uit het oude te hands of te hant is zamengetrokken, en oorspronkelijk zoo veel te kennen geeft als hetgeen voor of bij de hand, en dus, op den tijd toegepast, op dit tijdstip of oogenblik daar is.

Over de j.

Hoe zij in ja, jammer, jegens, paveljoen enz. wordt uitgesproken, weet elk. In majesteit geven sommige lezers en redenaren haar wel eens eene te Fransche uitspraak, als ware het maadsjesteit of ma-zjesteit. Dit stuit. Minder doet het zulks b.v. in jasmijn (bloem), waarin de verfransching der j door beschaafde monden schijnt aangenomen. Ook de terminatie aadje, b.v. in vrijaadje, timmeraadje, boschaadje, stoffaadje, die wij aan onze Gallische buren te danken hebben (want de Hoogduitschers kennen haar niet achter echt Duitsche woorden), dient men wel geheel op zijn Fransch, als -age in voy-age, plum-age, boc-age uit te spreken. Met uiteenscheuring toch der d en j vrijaad-je te zeggen, en aan dat je daarbij den klank van ons je (verzachting van ge of gij) bij te zetten, klinkt boersch. In hooft's versje dus:

[p. 37]

 

Het vinnig steken van de zon

 

Ontschuil ik in 't boschaadje:

 

Indien dit boschje klappen kon,

 

Wat meldde 't al vrijaadje!

zegge men bosch-age, vrij-age naar Franschen trant. - Voorts zij hier nog gewaarschuwd tegen de fout van sommige, zelfs zeer beschaafde Declamatoren, om den diminutief-uitgang je (verzachting van ke, che of ge) na eene s met een' allerleelijksten draai te doen hooren, en van meisje^(*), reisje enz. schier meisije of meiszje, reisije of reidsje te maken. Dit is niet minder aanstootelijk, dan wanneer men het Hoogd. Mädchen, dat bijna als Mädchjen moet klinken, op eene harde wijze als Mäd-gen uitspreekt.

In boeijen, vloeijen enz., waarin de j slechts bindmiddel is der i aan de volgende e (boei-j-en), moet ze geheel niet gehoord worden.

(*) In ons zoetvloeijend woord meisje klinke de j op dezelfde wijze, als bij de Franschen in hun que vois-je? of als de Fransche g in page.

Over de k.

Lieden, met gezonde spraakorganen begaafd, heb ik deze keelletter nooit anders dan goed hooren uitspreken. Men moge echter, in groote gebouwen het woord voerende, oppassen, dat zij, ten gevolge van te zacht spreken, niet met de g (klimmen b.v. met glimmen) verward kunne worden. Doch hierover bij de duidelijkheid van Declamatie nader.

Over de l.

Voor gebrekkige organen is deze zachtste der smelt-consonanten (liquidae), even als de k wel eens een struikelblok. Men kent het relletje van den predikant, die altijd van ‘God, den Heere van nicht en neven,’ in steê van ‘licht en leven’, sprak. Op zulke gebrekkige spraakwerktuigen hebben wij hier echter geen acht te slaan, en waarschuwen alleen tegen de fout, waarvan ook beschaafde Declamatoren niet altijd vrij zijn, om op zijn Amsterdamsch aan de ll in willen, stillen enz. iets vets en brijachtigs van klank te geven, dat voor kiesche ooren aanstootelijk en walgelijk is.

Over de m.

Ook tegen de zuiverheid van uitspraak dezer smeltende lipletter wordt door een' beschaafden mond zelden gezondigd. - Wat hare buurzuster in het alphabeth, de n, betreft,

Over de n.

deze smelt- en neusconsonant (liquida nasalis) wordt op het einde van de flectiedeelen der woorden, vooral der werkwoorden, in de provincie Holland al zeer veel, ook door de bekwaamste redenaren, weggelaten, die hoore, zinge, make enz. in plaats van hooren, zingen, maken zeggen, even als of het geene Nederlandsche, maar Deensche of Engelsche woorden waren; kortom, die de taal dus verdeenschen en verengelschen^(†). Luttel te verdedigen aanwendsel, wat men ook zeggen

(†) De Denen schrijven voor ons vinden, leggen, bidden, binden enz., finde, laegge, bede, binde enz., gelijk zoo de Engelschen make, give enz. voor maken, geven. 't Friesch-boersch laat ook veel de n glippen.

[p. 38]

moge, dat het eene zekere zoetvloeiendheid aan de uitspraak bijzet, op welken grond reeds ten kate deze letter-inslikking poogde te vergoelijken, hoezeer hij haar anders taalkundig afkeurde. En dit laatste te regt! Men verminkt er toch de woorden door, berooft ze van een wezenlijk bestanddeel, en misvormt hunne gedaante. Ook heeft dit verzwijgen der sluitende n, wanneer het zeer sterk gedreven wordt, voor Geldersche, Groningsche en meer andere Nederlandsche ooren eer iets lafs en verwijfds dan zoetvloeijends. Intusschen wil ik omgekeerd een te sterk drukken op de sluitende n en haar toetellen, als 't ware, mede van hardheid en onwelluidendheid, vooral in sommige gevallen, niet vrijpleiten. De middelmaat is de beste straat. - Over het toetellen der letters hier onder nader.

Over de ng.

Terwijl wij hier van de n reppen, zij een woordje ten aanzien der ng ingelascht, voor welke wij wel een afzonderlijk letterteeken in ons a, b, c mogten hebben, daar het veeleer een enkele, dan een dubbele letterklank is. Wij moeten hier met onze bekwaamste vroegere en latere taalkundigen en orthoëpisten ten kate, bilderdijk, kinker, siegenbeek, weiland, bogaers, boskoop en anderen elken declamérenden bidden en bezweren, om toch die ng, als zij etymologisch tot ééne en dezelfde syllabe behoort, niet, als of het twee elk op zich zelf staande letters waren, uit te spreken, en zin-gen, konin-gen, jongelin-gen, dwan-g, gan-g enz. te zeggen, in plaats van die n en g zacht in keel en neus te doen zamensmelten en als een' enkelen, uit n en g ineengevloeiden klank te uiten. Door toch de n van de g af te scheuren, en die g dan op de gewone wijze achter uit de keel te worgen, (zooals hooft zeggen zou) zet men aan onze Hollandsche uitspraak eene schorheid bij, die elk gevoelig oor kwetst en verscheurt. 't Best wordt men dit ontwaar, wanneer een rijmpje, als het volgende, waarin telkens die ng voorkomt, op die harde wijze gelezen wordt:

Moed, moed, ô stervelingen!
Wat neevlen u omringen,
Wat rampen u bespringen,
Wat zielsmart u verscheurt,
Hoopt! - 't licht zal eenmaal dringen
Door nacht en schemeringen;
Eens valt in zaalger kringen
U eeuwig heil te beurt^(*).

(*) Onophoudelijk intusschen heb ik gedurende dertig jaren op mijne declameerlessen tegen die barbaarsche uitspraak der ng het harnas aan moeten schieten. Min kundige schoolonderwijzers, wanende den kinderen toch wel in te moeten stampen, dat ieder letter duidelijk moet uitgesproken worden, brengen der jeugd dit euvel bij, en later is het bijna niet weer uit te roeijen. Ik herhaal: men zegge niet zin-gen, spring-en enz., maar zing-en, spring-en, zoodat de g in de n als wegsmelt. Iets anders is het, wanneer in zamenstellingen de g tot het volgend woord of de volgende syllabe behoort, b.v. in aangenaam. Hier vormen n en g twee, en niet maar éénen letterklank.

[p. 39]

Bij onze Hoogduitsche en Engelsche Germaansche stamgenooten, wier g anders zachter is dan de onze, waarschuwt men tegen dit gebrek evenzeer. - Hetgeen hier van de ng gezegd is, geldt ook, hoewel in geringere mate, van de nk, die echter maar zelden voorkomt.

Over de p.

Van deze wat strengere lipletter is bij hare min stugge zuster, de b, reeds gesproken. - Dat de ph, die men alleen maar in bastaard- of vreemde woorden, b.v. philosoof, physisch enz. aantreft, als f moet worden uitgesproken, behoeft hier niet herinnerd.

Over de q.

Men vindt haar slechts in vreemde, of bastaardwoorden, b.v. Quinctilianus, request, liquidéren, liqueur, equipage, waarvoor men thans wel likwidéren, likweur, ekwipaadje zou willen schrijven. Kwasterij der kwasterijen! Het pikwére niemand, dat ik dit zoo ongezouten zeg. Wil men in dergelijke bastaarduitdrukkingen geene q dulden, zoo schrijve men rekest, likidéren, likeur. In allen gevalle moet het zoo uitgesproken worden. De spelling ekipaadje heeft evenwel voor mij iets stuitends.

Over de r.

Deze smelt-consonant (liquida) wordt door den Griek dionysius van Halicarnassus de meest forsch geaarde der half-klinkers genoemd (τῶν ἡμιϕώνων γενναιότατον), en ook bij ons is zij eene onzer krachtigste en fraaiste consonanten. Ongelukkig derhalve de taal, die, gelijk het Chineesch, (zoo als men zegt ) haar mist! Voor zoo veel men niet brouwt, of een ander soortgelijk organisch gebrek heeft, zal men in de zuivere uitspraak der r wel niet feilen. Wij behoeven dus bij haar niet stil te staan. Hoe men, door haar zachter of sterker te doen ratelen, de fraaiheid van declaméren kan bevorderen, daarover hieronder nader. - Rh, in enkele bastaardwoorden voorkomende, b.v. rhetorisch, rhythmisch, klinkt bloot als r. Vergelijk hier boven het gezegde over de h.

Over de s en de met haar vermaagschapte z.

Wij moeten dringend verzoeken deze sis- en zuisletters niet met elkâar te verwarren, en, gelijk soms Friesche redenaren wel doen, aan de zoo, zachte, bij ons volkomen op de wijze der Franschen en geheel anders dan in het Hoogduitsch uitgesprokene z denzelfden klank als aan de scherper s te geven, b.v.: ‘En de Soon des menschen seide’ voor: ‘en de Zoon des menschen zeide.’ Dit is evenzeer en op dezelfde gronden laakbaar, als wanneer men de v gelijk eene f uitspreekt, waarover hier boven gehandeld is. Slechts in enkele woorden, die tegenwoordig met eene z gespeld worden, b.v. zamen, te zamen (niet evenwel in verzamelen), zestig, zeventig en een paar andere, schijnt de meest gewone uitspraak nog den harderen s-klank te vorderen. Misschien wel ten gevolge van hetgeen men assimilatie noemt, waarover hier onder nader. Suizen, ofschoon wel met eene s gespeld, dient als zuizen uitgesproken te worden. Zoo ook Asia en soortgelijke uitheemsche namen.

[p. 40]

Over de sch.

Ook deze harde, voor den zang ongeschikte, uit s en ch zamengesmolten sissende verhemelte- en keelklank is, even als onze g, waar ze woord- of sylbe-openend is, een schibboleth voor vreemden. Regels, als:

Schor geschreeuw van kikkergorgels schalt en schatert in het rond,

tart ik een Franschman, Duitscher of Engelschman zuiver uit te spreken. En hoewel de sch in sommige onzer woorden, gelijk b.v. in dat schor, gansch niet kwalijk strookt met het harde der begrippen of voorstellingen, in die woorden uitgedrukt, ja, in een' versregel, als:

Schriklijk rolt het schor gerommel van den donder door het zwerk,

regt klanknabootsend is^(*), vermanen wij echter met onze bekwaamste taalkundigen elk redenaar, om ons, als de sch in het midden of op het einde der woorden, als uitgang voorkomt, niet noodeloos op haar geluid te vergasten, en (zoo men ten minste niet opzettelijk schor van klank zijn moet) menschen, visschen, bosschen, heerschen, als mensen, vissen, bossen, heersen uit te spreken, even gelijk men aan visch, bosch, mensch, ik heersch die uitspraak eener bloote s, en niet die van visg, bosg, mensg, enz. geeft. Dit vordert de welluidendheid, al is het ook misschien niet de oorspronkelijke geaardheid der sch, die in de meeste Germaansche dialekten, en nog bij de Denen en Zweden, gelijk ook hier en daar in Groningerland, als sk, of op eene soortgelijke wijze luidde.

(*) Veel meer zelfs, dan wanneer ik die sch in schrikkelijk en schor eens op zijn Hoogduitsch of Engelsch als sj ging uitspreken. - Welke uitspraak de Grieken aan hunne σχ gaven, is misschien moeijelijk met volkomen zekerheid te bepalen. Hebben zij haar echter, gelijk de Hoogduitschers hun sch, als sj uitgesproken, zoo verliest de klanknabootsende anderhalve versregel bij homerus (Odyss. IX):

- - - - ἰςἰα δέ σϕιν

τριχθὰ τε κὰι τετραχθὰ διέσχισεν ἲς ἀνέμοιο,

(d.i., hunne zeilen verscheurde drie- en viervoudig de kracht des winds), buiten kijf veel van het schilderachtige, dat zij voor het oor heeft, als men de σχ (of de sch-klank) in διέσχισεν op zijn Hollandsch doet hooren. Het ware even verwijfd, alsof men in plaats van ons uiteenscheurde, uiteensjeurde zeide. Zoo kan dus hardheid op zijn' tijd eene deugd zijn. Vergelijk het, bl. 35, aangestipte over de g, en zie nader over de sch mijne Kakographie, bl. 116.

Over de t.

Dat zij vooral van hare zachtere tweelingzuster, de d, onderscheiden moet worden, is hier boven aangestipt. Elk beschaafd redenaar weet tevens, dat in sommige bastaardwoorden, b.v. natie, provintie, de t tot ts of wel tot s wordt. De onhollandsche th, die dan ook meest alleen in vreemde of bastaardwoorden, als thee, theologie enz. zich zien laat, moet als eene bloote t klinken. Vergelijk, bl. 36, het gezegde over de h. - Voorts zij hier te velde getrokken tegen het gebrek, ook wel van nette redenaren, om in woorden, als staatsdienaar, godsdienst en soortgelijke, de t of d voor de s te verzwijgen, en ze als staasdienaar, gosdienst enz. uit te spreken. Platte, leelijke Amsterdamsche volkspraat! - In

[p. 41]

geestdrift echter, in ontdekken en soortgelijke woorden kan men zonder hardheid de t moeijelijk voor de d doen hooren.

Over de v en w.

Vooral is de v niet te verwisselen met hare bloedverwante, de f, gelijk hier boven, bl. 34, gezegd is. Ook in de regten van hare buurvrouw in het alphabet, de w, late men de v niet treden, en volge de predikers en lezers niet na, die van uve liefde voor uwe liefde spreken, of voor vermurwen, wrang, wringen enz., vermurven, vrang en vringen zeggen, of wel in den versregel:

Wraak! riep geheel het land: den Spanjaards eeuw'ge wraak!

vraak en eeuv'ge lezen. - In vrouwen, leeuwen en soortgelijke woorden, waarin de gemelde w (die wij nu hier met één maar afdoen) bloot tot een' overgang van de u op de e dient, even als de j in boeijen de i aan de e knoopt, worde die w zoo goed als niet vernomen.

Over de x.

Van deze thans bij ons slechts in vreemde woorden te vinden, en daarin (gelijk vroeger in het echt Hollandsche blixem enz.) als ks luidende letter (b.v. Xerxes, Xenophon) valt niets bijzonders op te merken. In Spaansche woorden kan een wat pedant lezer haar als onze ch of k uitspreken.

Over de z.

Is reeds bij de s gehandeld.

§ 16.
Over de veranderingen, die de Zuivere Uitspraak van sommige medeklinkers of consonanten ondergaan moet, ten gevolge van plaatsing, assimilatie, of in het algemeen van de eischen der Welluidendheid.

Hetgeen wij in de vorige § over de Zuiverheid van Declamatie met opzigt tot de consonanten gezegd hebben, betreft de uitspraak dier medeklinkers, voor zoo veel wij elk van hen meer als op zichzelf staande en afzonderlijk beschouwen. Nu kan echter, of uit hoofde der plaats, waar eene consonant in een woord staat, of uit hoofde van een' anderen medeklinker of klinker, die haar voorafgaat of volgt, haar klank eenigzins veranderen moeten, opdat de gemakkelijkheid, vloeijendheid en bevalligheid der uitspraak hierdoor bevorderd worden. En schoon dit punt voor een deel mede tot de Fraaiheid der Mondelijke Voordragt behoort, kunnen wij het echter, daar het ook de Zuiverheid raakt, gevoegelijk reeds hier behandelen. - Het geldt hier vooral de zoogenaamde vermaagschapte consonanten b en p, ch en g, d en t, f en v, s en z, waarvan b, g, d, v en z de

[p. 42]

zachtere, p, t, ch, f en s de hardere uitspraak van bijna dezelfde letterklanken zijn. Deze absolute zacht- en hardheid verandert echter wel eens relatief. Zoo neemt

1)

de b, een woord sluitend, (dat echter in het Hollandsch maar zelden, en niet dan bij verkorting plaats heeft), om eene volgende scherpe consonant, en als men ras en in éénen adem de woorden uitspreekt, den klank van p aan, b.v. ‘te tien uren is het eb (spreek uit ep) te Scheveningen.’ ‘'k heb (lees als hep) praal en pracht. Ik heb (hep) tien kinderen.’ Zoo klinkt abt, ambt als apt, ampt. - Eene volgende vokaal of zachte consonant kan haar echter hare zachtheid doen behouden. B.v. in:

't Is weer eb en zachtkens deinzen weer de golven van het strand,

	moet eb met het volgende en geheel als zamensmelten en daarmede ebben luiden, om dezelfde reden als men uitspreekt en schrijft: ‘zij hebben,’ niet: zij heppen tien kinderen,’ en als: ‘'k heb brood genoeg’, 'k hebbrood, niet 'k hepprood klinkt. In hoe ver zoo iets ook plaats kan hebben, als andere weeke consonanten volgen, willen wij thans, als nog te onzeker ter beslissing ons voorkomende, daarlaten.
2)	De eind-p of sluitende p kan omgekeerd bij eene schielijke uitspraak, om de begin-b van een volgend woord, soms b moeten worden; met andere woorden: zich in klank aan die volgende b gelijk maken of assimiléren. B.v. de woorden ‘zij klommen nieuwsgierig op banken en tafels,’ kunnen in éénen adem zonder stroefheid niet wel anders uitgesproken worden, dan alsof er stond: ‘zij klommen enz. obbanken.’ Zoo verzachten zich in eene zuivere vloeijende uitspraak loopbaan, knipbeurs en soortgelijke woorden tot loobbaan, knibbeurs, en het zou in de declamatie een alleronwelluidendst toetellen (gelijk men het noemt) van letters zijn, wanneer men hier met angstvallig opeengeperste lippen de p bij loop, in tegenoverstelling der b in baan, wilde doen hooren. In woorden, als dampkring en soortgelijke, waarin de k op de p volgt, verliest zich de klank der p bijna geheelenal; dampkring luidt schier als damkring. Van meer andere, of minder noodige, of minder uitgemaakte verzachtingen der sluitende p zwijgen wij.
3)	De sluitende d moet als t klinken, wanneer een volgend woord met eene t begint, en beide woorden in éénen adem en zonder de geringste tusschenwijl elkaâr volgen. Zoo klinke b.v.: ‘God te dienen is elks pligt,’ als Gotte dienen enz. Zoo luide brandtoorts als branttoorts of liever brantoorts. Ook bij eene volgende g geldt zulks; landgenoot wordt in de uitspraak lantgenoot, ja, in het algemeen gaat de zachtere d, sluitend, dat is uitluidend of ekphonetisch, meermalen in de hardere t over. In:

Brood! - schreeuwde de arme vrouw: - ik sterf van honger; brood!

dient brood weinig anders dan als broot te klinken. Daarom gaf men ook oudtijds in de spelling zelden aan een woord de d tot sluitletter,

[p. 43]

	of wel men bezigde de dt, en trouwens wie kan ook voor het oor veel onderscheid bemerken tusschen ons tegenwoordig ik vind (eersten persoon), en gij vindt (tweeden)? Volgt evenwel op de eind-d een klinker, zoo mag ze haar zachten klank behonden ‘God is groot,’ luide: (ten zij men om redenen soms eene pauze achter God wil maken) als ‘Goddis groot’ en niet als ‘Gottisch groot.’ Of dit ook soms plaats moet grijpen, als de eene of andere weeke consonant volgt, willen wij niet verder uitpluizen; want men moet met deze leer der verzachting of verharding van sommige letters zeer omzigtig zijn. Overdrijven zouden er groot misbruik van kunnen maken.
4)	De openende of een woord of syllabe beginnende d wordt ook t, als eene t, sluitend, voorafgaat. Met der daad, met der tijd, uit der mate (aloude zeer regelmatige taalvormen, waarvoor betweters het nieuwerwetsche en wanluidende met de daad enz. thans schrijven) klinke als metterdaad, mettertijd, uittermate of uitermate, zoo als het laatste zelfs zoo gespeld wordt, en uit dienzelfden hoofde onze oude schrijvers ook mettien, metten, voor met dien, met den spelden en aaneengeknoopt schreven. Men noemt dit assimilatie, klankgelijkmaking van de eene consonant aan de andere, eene eigenaardigheid in de talen, die ook over de etymologie of afleiding van vele woorden licht verspreidt.
5)	De g moet vaak als ch luiden, naar de plaats, waar ze staat, en naar de letters, die haar voorafgaan of volgen. Sluitend namelijk, wordt de g, alsmede vooral de gt of gd, doorgaans ch; b.v. dag, mag, ligt (gemakkelijk), regt, jeugd, klinkt als dach, mach, licht, recht, jeucht, en werd ook oudtijds, toen het oor en niet de etymologie regter was, meest zoo gespeld, gelijk met gt sommigen 't nog doen. Intusschen kan de begin-vokaal of wel de zachte begin-consonant van een volgend woord dien regel eenigzins wijzigen. In ‘zij lag schier naakt op het stroo’ klinkt lag schier, zoo men niet pauzeert, geheel als lachschier, maar in den regel:

Daar lag ze, op rozen neergevlijd,

Door 't zuizend west gestreeld.

	zal lag ze in een' welluidenden mond niet als lachse, maar als lagze blijven klinken.
6)	Ook woord- of syllabe-openend gaat de g wel in ch over, als eene scherpe consonant het voorafgaande woord sluit, en dit b.v. een lidwoord of artikel is, dat volstrekt niet door eene pauze van het volgende gescheiden mag worden. Zoo b.v. klinkt de versregel:

't Geluk ontvliedt den mensch hier eeuwig op deze aard,

	in eene welluidende uitspraak, en zoo men den mond om 't anders te doen niet pijnlijk verdraaijen wil, volkomen als 't cheluk enz. Men moet dit gezegde hier echter niet te ver uitbreiden, en over het algemeen de begin-g of openende g zorgvuldig van de ch, die nooit bij ons een echt Hollandsch woord opent, trachten te onderscheiden. Vergelijk hier boven bl. 33 en 35.
7)	In heugelijk, dragelijk, behagelijk enz. (gelijk die woorden thans

[p. 44]

	gespeld worden) dient de g, ten minste naar de meest aangenomene uitspraak, ook in de regten der ch te treden, als stond er heuchelijk, drachelijk. De g toch is hier eigenlijk woord-sluitend, want heugelijk, of zonder scheva heuglijk, is uit heug en lijk gevormd, welk achtervoegsel lijk (hetzelfde als gelijk) oorspronkelijk een op zich zelf staand woord en geen bloot suffix is.
8)	Enkel moet omgekeerd de ch den g-klank, of iets van den g-klank aannemen, b.v. als een vokaal volgt:

Spottend riep de kleine guit:

Meisje, 'k lach u helder uit!

Hier klinke 'k lach u bijna als 'k laggu. Misschien mag dit ook plaats hebben, als eene zachte b of d het volgende woord of de volgende syllabe begint. Ik durf dit evenwel, uit vrees voor misbruik, volstrekt niet te veel of te onbepaald als regel voorschrijven.

9)

De v sluit bij ons geene woorden. Niet eens zelfs spellen wij de graav, de briev, ik leev enz., schoon wij in het meervoud de graven, de brieven, wij leven, spellen. Hoe zacht op zichzelve de v dus zij, verkeert haar klank, sluitend, in dien der scherpere f, gelijk wij die f dan ook schrijven, want b.v. ik geloove wordt bij verkorting niet ik geloov, maar ik geloof gespeld, en doorgaans ook zoo uitgesproken. Doorgaans, herhaal ik, en niet altijd. Dan toch moet zulk eene eind-f den v-klank weer aannemen, als een volgend woord (of soms maar eene volgende syllabe) met eene vokaal begint, en beide woorden zonder eenige pauzéring in éénen adem zich hooren doen. Bij voorbeeld: ik geloof in God, luide, bij eene onverpoosde en beide die woorden, geloof en in, niet scheidende uitspraak, op eene zoetvloeijende wijze als: ik geloovin God. Iets anders is het, als de sluitende f niet uit v bij verkorting ontsprongen, maar eene verdubbelde f is, b.v. in den imperatief stof (zoo veel als stoff van stoffen). De versregel toch:

Stof op uw wijsheid niet, kortzigtig sterveling!

dient niet te luiden als: stovvop, maar als stoffop.

10)

Eene woord- of sylb-beginnende v erlangt soms, uit kracht eener voorafgaande t of eener soortgelijke wat harde consonant, door assimilatie de scherper uitspraak der f. Van daar, dat we, schoon wij ontvangen, jufvrouw enz. spellen, die woorden toch niet wel anders dan als ontfangen, juffrouw kunnen uitspreken. Hetzelfde geldt van ontvonken, ja, misschien is er de Siegenbeeksche schrijfwijze van fonkelen voor vonkelen (zoo als het eigenlijk etymologisch zou moeten zijn), die aan bilderdijk een doorn in het oog was, door toe te lichten en eenigzins te verdedigen. Werkelijk toch klinkt vonkelen dikwerf als fonkelen. B.v. in den versregel:

En 't vuur van ed'len moed, dat vonkelde in zijn oog,

zijn wij, zoo wij den mond niet half scheef trekken en achter de aphaeresis 't (voor het) eene pauze, hoe klein dan ook, maken willen, wel gedwongen te zeggen: En 't fuur - dat fonkelde. Zoo ook kunnen in de verzen uit eene vertaling van ossian door bilderdijk:

[p. 45]

 

Een menigte akligheên, in dampen opgeheven,

 

Schijnt vonklend om hem heen de steilte langs te streven.

de woorden schijnt vonklend niet wel anders dan schijnt fonklend luiden, wijl de sluitende t in schijnt de openende of beginnende v in vonklend verhardt en in scherpheid aan zich assimileert. Ja, laten zich in de regels uit hetzelfde gedicht deszelfden dichters, waarin hij van zekere spookgedaante zingt:

Zijn voorhoofd schuilt in mist, die 't vormloos hoofd omwaart,
Een halfvervonkeld licht verstrekt hem tot een zwaard,

de woorden 't vormloos hoofd en halfvervonkeld licht zonder letter-toe-telling wel veel anders uitspreken dan 't formloos hoofd, het halfferfonkeld licht?

11)

De zacht zuizende z gaat, woord-sluitend, bij ons in de scherper sissende s over. Huizen, dwazen enz. wordt in het enkelvoud als huis en dwaas uitgesproken, ja, ook zelfs zoo gespeld. Een volgende beginklinker hergeeft evenwel in de uitspraak aan de z haar regt, ‘hij ging het huis uit’ b.v. klinke voor het oor als: ‘hij ging het huizuit, kortom, even als huis klinkt in: ‘hij ging ten huize uit, en het ware barbaarsch hier de eind-s of sluitende s met sommige predikanten, die ons die letter op de onwelluidendste wijze toetellen, als eene slang te doen sissen, en te dien einde achter huis eene rust te maken. Zelfs als eene zachte d volgt, kan die verzachting der s tot z meer of min plaats dienen te hebben. In den versregel b.v.:

Hoos de booten leêg van water; blaas de wind dan vrij in 't zeil!

moet hoos de, blaas de bij het uitspreken naar hoozde, blaazde, en volstrekt niet naar hoossde, blaassde zweemen.

12)

Eene openende z kan in de uitspraak den s-klank vorderen, wanneer de s het voorafgaande woord sluit. In: ‘hij is zeer te vrede’ klinkt, bij eene in éénen adem voortgaande pronuntiatie, is zeer als isseer, en men kan zonder lastige drukking op de letters de zachte z in het laatste niet van de scherpe s in het eerste woord voor het oor onderscheiden. Zoo luidt ook landzaat als lantsaat, te zamen of t' zamen als te samen, wijl de t (of de in het woord land als t geldende d) hare hardere geaardheid op de zachte z (zoo als zij in verzamelen te hooren is) in zaat en zamen overbrengt. Van daar, dat wij doorgaans zestig, zeventig als sestig, seventig uitspreken, ten gevolge van het vroeger gebruik misschien, om wel eens tsestig, tseventig te schrijven, en daarbij den zuisklank z tot den sisklank s door de t te doen verharden^(*).

Met deze wenken over de klankwisseling, die sommige consonanten in eene aaneengeschakelde, ongedwongens en naar onze spraakwerktuigen zich plooijende uitspraak ondergaan moeten, moge men het hier voor lief nemen. Wij willen door te groote uitvoerigheid niet vervelend worden. Ook komen verscheidene andere voorschriften, die

(*) Meer vreemd misschien, dat wij ook veertig en vijftig doorgaans scherp, als ware het feertig en fijftig, uitspreken.

[p. 46]

men nog over dit onderwerp zou kunnen geven, of gegeven heeft, ons niet even uitgemaakt zeker voor, en zijn ligt voor overdrijving en misbruik vatbaar. Ongelukkig voor het overige, dat men op onze lagere scholen de jeugd maar te dikwerf leert, om, met verkrachting van alle zoetvloeijendheid, in ieder woord letter voor letter naar haar' individuélen klank uit te spreken, zonder er eenigzins acht op te slaan, of die klank ook door eene voorafgaande of volgende letter eene meer of minder verschillende geaardheid erlangt! Daardoor, en vooral dan ook door - gelijk wij nogmaals herhalen - niet in het oog te houden, dat de ng niet uiteengescheurd, maar steeds als een zamengesmolten geluid uitgesproken moet worden, dat de uitgang sch, hetzij in het midden der woorden, hetzij ze sluitend, den klank eener bloote s vereischt, dat de doffe of zacht-korte e vaak naauw hoorbaar luiden, en men over woordjes, als ze, men, er en soortgelijke, zonder eenigen nadruk soms heenglijden moet^(*), dat men, wat de v en f, de d en t enz. betreft, onze taal niet naar den Hoogduitschen tongslag moet verwringen, dat men in adellijk, hemellingen, halsstarrig, moorddadig, thans en dergelijke woorden, schoon te regt aldus gespeld wordende, toch buiten noodzaak niet meer dan ééne l, s en d, en in het laatste geene h moet doen hooren, en wat dies meer zij, krijgen wij die harde uitspraak van het Hollandsch, welke, van kansel en spreekgestoelte ons hier en daar toegekrijscht, een beschaafd oor martelt en verscheurt, en die zoo grootelijks verschilt van den gladden mond (het os rotundum) onzer voorvaderen. Zuiverheid van Declamatie moet steeds door welluidendheid gewijzigd worden, en de letters, lettergrepen en woorden dienen, behoudens de scheidingen, die de zinteekenen, de pauzen en de duidelijkheid in het algemeen vorderen, als door fluweelen koorden met elkaâr verbonden te zijn.

Aan het slot voorts van het stuk over de Zuiverheid van uitspraak onzer letteren, kan men nog vragen: hoe moet een lezende en declamérende het maken met vreemde eigennamen? moet hij de letteren in die namen naar ons Hollandsch taalgebruik, dan wel naar het uitheemsche uitspreken, b.v. Newton en Cook op zijn Hollandsch, dan wel als Njoeton en Coek op zijn Engelsch, Kotzebue of Kotseboe, Schiller, of Sjiller, Juan, of op zijn Spaansch Choean, Giovanni, of naar der Italianen wijze Djiovanni? Ik antwoord: men geve, lettende op de plaats, waar, en op de toehoorders, voor welke men spreekt, aan het vreemde zijn regt, voor zoo veel dit 1) zonder duisterheid, 2)

(*) Bij v. de woorden: Weten ze er dan niet, dat men de menschen, door ze te streng te behandelen, vaak tot weerspannigheid en eene volslagene oproerige gezindheid aanzet? moeten luiden, als of er stond: Wetenzer dan niet, datmen de mensen, doorze te streng te behandelen, vaak tot weerspannigheid en een volslagen oproerige gezindheid aanzet? - Dit was dan ook de reden, dat men vroeger zulke kleine toonlooze woordjes, als men, ze enz. met het voorafgaande woord aaneen schreef, b.v. datmen, datze enz., op dezelfde wijze als de Italianen iets dergelijks doen, als zij per farlo, abbracciamoci, andatevi enz. schrijven.

[p. 47]

zonder pedanterie en gemaaktheid, en 3) zonder onwelluidenheid geschieden kan. Niemand b.v. zal ligt Schiller (Sgiller) voor Sjiller zeggen, maar door Don Choean voor Don Juan te bezigen, zou men zeer ligt aan eene of meer dezer feilen zich schuldig kunnen maken, en voor velen even onverstaanbaar als grillig schijnen.

§ 17.
Over de Zuiverheid van Uitspraak, wat de scheiding der lettergrepen in de woorden betreft.

Tot eene zuivere Uitspraak in de Declamatie behoort ook, dat men, bij het uiten der woorden, deze laatsten zóó in lettergrepen afdeele, als het meest met het gebruik en de welluidendheid overeenstemt. Het tweelettergrepige substantief landen b.v. uitsprekende, zijn wij gewoon deszelfs twee syllaben voor het oor te splitsen tot lan-den, en niet tot land-ën; ofschoon dit anders etymologisch de ware uitspraak zijn zou, daar landen uit het enkelvoud land en het daaraan gehechte meervoudsteeken -en gevormd is. Zoo zeggen wij looper, die-naar, sleu-tel enz., hoezeer dan ook de vorming dezer woorden uit de wortels der werkwoorden (ik) loop, dien, sluit en de achtervoegselen -er, -aar en -el, eigenlijk vorderen zou, dat men ze meer als loop-ër, dien-äar, sleut-ël uitsprak; hetgeen echter stroef en onwelluidend zou wezen. Beschaafde Nederlanders nu zullen zich wel, noch hierin, noch wat de juiste scheiding van composita of zamengestelde woorden betreft, ligt vergissen. Nog minder zullen zij b.v. schoenge-spen, in plaats van schoenges-pen, beddekwa-sten voor beddekwas-ten, lo-kaas voor lok-aas, mi-streden voor mis-treden enz. zeggen, en het zal dus voldoende zijn, dat wij op dit stuk hier in het algemeen opmerkzaam gemaakt hebben.

In sommige zamengestelde woorden, als b.v. dorps-looper (looper of bode van het dorp), zeep-aard (zeepachtige aarde) en soortgelijke, dient men intusschen wel wat sterk en met eene soort van pauze de scheiding tusschen dorps en looper, zeep en aard of aarde te doen hooren, opdat ze niet met dorp-slooper (vernietiger van een dorp) zee-paard (paard, in zee zich ophoudend, en uit de Arabische nachtvertellingen ons bekend) verward worden. Dit geldt blootelijk echter dáár, waar men van zulk eene verwarring gevaar zou kunnen loopen. Onnoodig is het voorts te herhalen, dat in woorden, als zingen, koningen, wier lettergrepen men doorgaans voor het oog aldus splitst: zin-

[p. 48]

gen, konin-gen, de n daarom volstrekt niet als van de g afgescheiden moet worden uitgesproken, maar met de g geheel ineensmelten. Anders ontstaat er die barbaarsche uitspraak der ng, waartegen hier boven, bl. 38 en 46, op het nadrukkelijkst gewaarschuwd is, en van welke bilderdijk in zijn' Perzius te regt zingt:

Ik zwijg van din-gen, en van menschen, en lig-hamen,
Die in eens stalboks boel en anders niet betamen.

§ 18.
Over de Zuiverheid van Declamatie met opzigt tot den Woordaccent, of over de grammatikale Orthotonie.

Men spreekt in de Mondelijke Voordragt, èn van den Woordaccent, Woordklem, Woordtoon of Woordklemtoon, èn van den Redeaccent, twee dingen, die men volstrekt niet met elkaâr verwarren moet, daar dit tot groot misverstand aanleiding kan geven. Immers de Redeaccent (waarover in het vervolg nader) heeft tot één of meer geheele woorden in een' zin betrekking, en is veranderlijk, ja, in een zeker opzigt willekeurig, daar hij ten eenen male afhangt van de plaats, waar zulk een woord of woorden staan, en van de stemming des sprekers; de Woordaccent (of wil men liever Sylb-accent?) integendeel treft hoofdzakelijk slechts eene enkele syllabe^(*) in ieder, ook op zichzelf staand, meerlettergrepig woord, is onveranderlijk door de taal zelve vastgesteld en boven de willekeur des sprekenden verheven. Met dezen laatsten klemtoon hebben wij hier op dit oogenblik te doen. Hij bestaat in den nadruk, dat is, in den hoogeren of wat langeren toon, die in ieder woord ééne syllabe boven de overige lettergrepen heeft, waaruit zulk een woord gevormd is. In geluk b.v. valt de klem, de toon, of accent op de lettergreep luk, en het woord klinkt gelúk, in looper integendeel trekt de eerste syllabe loop dien nadruk naar zich; wij drukken in het spreken op loop, en niet op het achtervoegsel -er, en zeggen lóoper. In tuiniér

(*) Voor zoo veel de Woordaccent meer dan ééne sylbe (om met ten kate die verkorting te bezigen) in een woord schijnt te treffen, gelijk men dus wel van heele en halve accenten spreekt, geldt zulks blootelijk lange en veellettergrepige zamengestelde, of ten minste oorspronkelijk zamengestelde woorden, waarvan ieder deel dus nog meer of min op een' accent aanspraak kan maken. Neem eens ávondgestárnte, jóngelíngen, waarin starn en ling een' halven toon erlangen. De hoofdtoon is evenwel slechts één, ook in het langste woord.

[p. 49]

integendeel, in Godés enz. wordt -ier of -es weer door den accent uitgekipt, en wij spreken die bastaardterminatiën -ier en -es (of wel de syllaben nier en des, gelijk men ze voor het oog afbreekt en voor het oor hooren doet, zie § 17) met wat sterker, of wel wat hooger en gerekter toon uit, dan de syllaben go (God) en tui (tuin). - Tot eene zuivere uitspraak nu van het Nederlandsch behoort, dat men in het leggen van dezen klemtoon niet feile, te meer daar dit, behalve dat het ongebruikelijk en daardoor aanstootelijk is, ook zeer nadeelig kan zijn voor de duidelijkheid. Naar de verschillende wijze toch, waarop de accent in een woord valt, is ook de beteekenis van zulk een woord verschillend, want iets anders b.v. is volmáken (voltooijen), en vólmaken (vullen), óverwinnen (b.v. geld), en overwínnen (den vijand), béving (siddering), en bevíng (van bevangen), bálletje (kleine bal), en ballétje (kleine danspartij), misbáar (jammerklagt), en mísbaar (te missen), bezíe (beschouw), en bézie (bes) enz. enz. En ofschoon geboren en beschaafd opgevoede Nederlanders (voor wie dit boek geschreven is) zich over het algemeen in de regte plaatsing van den accent wel niet vergissen zullen, wordt zulks in enkele gevallen door hen nog wel eens gedaan. Niet veel derhalve, maar toch iets dient er hier over dit onderwerp opgemerkt te worden. Wij willen dus kortelijk de hoofdregels der Nederlandsche accentuatie opgeven, met bijgevoegde waarschuwing tegen deze en gene gebreken, waaraan ook bekwame sprekers zich in dit opzigt wel eens schuldig maken. Geleidelijkheidshalve onderscheide men hierbij tusschen enkelvoudige primitieve en enkelvoudige derivate of met behulp van achtervoegsels afgeleide woorden; voorts tusschen half afgeleide, half zamengestelde woorden, als daar zijn, die met lijk, loos, achtig, haftig enz. gevormd worden; al verder tusschen, met aangehechte voorvoegselen of partikelen afgeleide, of - wil men liever? - zamengestelde woorden; eindelijk tusschen volkomen duidelijk zamengestelde woorden en de zoodanige, die daarvan weer zijn afgeleid.

Aanmerkingen en Uitbreidingen.

a)	In alle echt Nederlandsche enkelvoudige stamwoorden (vocabula simplicia primitiva) geldt de regel, dat ze steeds den klemtoon op hun zoogenaamd zakelijk deel hebben. In léven, bóeken, hóoren, gróoter, hébbend, sprékend valt de accent niet op de laatste syllabe,

[p. 50]

	die slechts een zoogenaamd buig- of flectiedeel des woords is, maar op de eerste, waarin de wortel en het wezen des woords liggen opgesloten. Nimmer zal een Hollander of Hoogduitscher dus b.v. hebbénd zeggen, gelijk de Franschman ayánt (met de klem op ant) zegt^(*).
b)	Deze regel is ook toepasselijk op die enkelvoudige, maar afgeleide woorden (vocabula simplicia derivata), die met echt Nederlandsche achtervoegselen gederiveerd zijn. In lóoper, lézer, sléutel, léeraar, vóeding enz. geven wij steeds den nadruk of hoogeren toon aan de eerste syllabe, en slechts een Franschman, die in zijn couréur, danséur, doctéur op de laatste drukt, zou in het hoofd kunnen krijgen van een loopér, dansér, leeraár te spreken.
c)	Zijn evenwel in zulke derivata of afgeleide woorden de achtervoegselen bastaardachtig, dat is, uit het Fransch of Latijn overgenomen, zoo overschreeuwen die terminatiën den accent van het zakelijke deel des woords en verraden daardoor juist haar vreemden oorsprong. Wij zeggen dus tuiniér, lezerés, voogdíj, dreigemént, vrijáadje, toonéel, trompét, fluitíst, met den klemtoon op de laatste greep, wijl ier, es, ij, ment, aadje, ist en meer andere soortgelijke achtervoegsels der zoogenaamde derde klasse bij ten kate, eerst in later eeuw uit het Latijn en de Romanische talen de onze zijn binnengeslopen^(†).
d)	In de woorden, die met achtig en haftig (beiden zoo veel als hebbend beteekenend) afgeleid heeten, doch eigenlijk meer, wat men noemt, gecomponeerd dan gederiveerd zijn, trekken die met haftig de klem naar dat zoogenaamde achtervoegsel, en men zegge dus manháftig, krijgsháftig enz. Ook die met achtig eischen denzelfden nadruk, als dit achtig, even als haftig, het begrip van een volkomen hebben of bezitten aanduidt, b.v. in waaráchtig, d.i. het waar zijn, het ware volkomen hebbend. Drukt achtig bloot een gedeeltelijk hebben uit, zoo eischt het den hoofdaccent niet. B.v. geelachtig, roodachtig, kinderachtig, schrikachtig spreke men uit géelachtig, róodachtig enz. (niet geeláchtig, roodáchtig). Deze adjectieven toch zijn eene soort van diminutieven. Eene géelachtige kleur is eene gele kleur, in eene kleinere mate gedacht, eene kleur, iets van het gele bezittende.
e)	In de met loos, schap, lijk, baar, zaam, dom enz. afgeleide adjectieven of substantieven, die echter ook al meer composita dan derivata zijn, geldt dezelfde regel, welke in de meeste onbetwistbare koppelingen van toepassing is, dat het eerste of omschrijvende gedeelte de klem van uitspraak heeft. Zoo zeggen wij éerloos, tróuwloos, vriéndschap, ríjkdom, góddelijk, éerzaam, áchtbaar enz. In de hiervan echter weer stammende woorden eerelóosheid, goddelóosheid, roekelóosheid,

(*) Met andere woorden, alle echt Nederlandsche flectiedeelen van declinatie, comparatie en conjugatie zijn bij ons toonloos.

(†) Min zeker is het bastaardachtige van de terminatie -in, schoon wij daaraan in godín, vriendín enz. ook den nadruk geven. Niet evenwel de Hoogduitschers, die Göttinn, Fréundinn (meer met de klem op de eerste greep) zeggen. Het zij mij vergund over dat suffix -in en over onze overige voor- en achtervoegsels van afleiding, gelijk mede over geheel onze wijze, zoo van derivatie, als van koppeling of compositie, te verwijzen tot mijne, voor minkundigen geschrevene Gronden van Nederl. Woordafleiding of Woordvorming.

[p. 51]

vriendscháppelijk enz. schijnt de accent weer meer op dat loos en schap te verspringen^(*). Dit laatste is evenwel niet met lijk, baar, zaam en ling het geval. Wij zeggen nooit goddelìjkheid, eerzáamheid, achtbáarheid, jongelíngschap. Zonder evenwel uit openbáar, openbáren, openbáarheid. In eigendómmelijk krijgt dom den toon.

f)

In de woorden, die met de voorvoegselen of partikelen be-, ge-, ver-, er-, her-, ont- enz. zijn afgeleid, of, gelijk anderen het noemen, zamengekoppeld of zamengesteld, laten deze voorvoegselen doorgaans bescheiden den nadruk over aan het woord, aan welks hoofd zij gehecht zijn en waarin het zakelijke deel ligt opgesloten. Wij zeggen dus gelúk, getroúw, erváren, begríp, verráad, veráchten, ontzág, ontzíen, herdoén enz. On- echter is niet zoo bescheiden, ten minste niet in óngeluk, ónheil, ónrust, óntrouw (als substantief), ónspoed en soortgelijke. Dit geldt ook van wan- en mis- in wándaad, mísdaad, en van het in ántwoord voorkomende ant-. In misdóen, misvórmen, misbáar (gejammer) laat echter mis- den accent glippen. En zoo, ofschoon we ónmagt, hérkomst, óntucht, mísdaad met de klem op het voorvoegsel zeggen, drukken wij in misdádig, onmágtig, herkómstig, ontúchtig, ongelúkkig op de volgende syllabe, b.v.:

Zoo deugd geen mísdaad is, hoe zou 'k misdádig wezen?

g)

In voor elkeen duidelijke zamenstellingen, dat is, die uit twee, ieder ook afzonderlijk nog gebruikte woorden gekoppeld zijn, valt de nadruk doorgaans op het eerste woord, b.v. ráadsheer, blóeddorst, héerschzucht, gódsvrucht, hóogeschool, píkzwart, vóordeel, nádeel enz. Met dat al, in de daarvan afgeleide raadshéerlijk, bloeddórstig, godvrúchtig, voordéelig, nadéelig, eendrágtig, zelfzúchtig, heerschzúchtig verspringt weer de accent. - Wat de decomposita of zamenstellingen uit drie of meer woorden betreft, schikt zich de accent naar hunne beteekenis. In bilderdijk's versregels b.v. uit zijn dichtstukje, Minerva getiteld: Wat zong zy? Van den bergsneeuw-leeuw? Dien Hercules vertoon, En hoe hy by een meisjen spon, Hy, monsterschrik der eeuw! rust de toon op bergsneeuw, en in dat bergsneeuw weer op berg. De zin toch is leeuw, zich in de sneeuw van het Neméische gebergte ophou-

(*) Intusschen, wat zulke vormingen met de terminatie loosheid betreft, dobbert de klemtoon eenigermate. Schrijft men b.v. soms, zonder ingelaschte e, eerloosheid, godloosheid, zoo wordt de accent weifelend, en ik zou met bilderdijk, luidens zijne Spraakleer, geen zwarigheid maken, om, zoo de versmaat dit vereischte, zoowel éerloosheid enz. te zeggen, b.v.:

En de éerloosheid diens schelms was nu ten top gerezen,

als eerlóosheid (met de klem op loos), b.v.:

Eerlóosheid heeft van ouds op uwen naam gekleefd.

welk laatste in scansie gelijk is aan een' dichtregel, als:

's Mans bóosheid overtrof zijns vaders boosheid nog.

[p. 52]

	dend. Bedoelde men echter een' leeuw, uit sneeuw zamengekneed en op een' berg geplaatst, zou men meer drukken op sneeuw. In dergelijke lange koppelingen weifelt de accentplaatsing, of liever men kan, gelijk wij bl. 48 zeiden, van een' hoofd- en van bijtoonen of halve accenten spreken, ofschoon evenwel de hoofdtoon, die doorgaans op eene syllabe van het eerste of omschrijvende deel der compositie valt, in eene zekere mate al de overige overgalmt. Zoo b.v. wàteróorlogsléeuwen (bij antonides), àvondzónnelicht, artsenìjméngkundig, nàchtgevógelte, hèmelvaártsdag, bankètbakkerswinkel, tuinièrsgereédschappen, slàvendwingelandìj (in welk laatste wel een sterke toon op ìj valt, maar nog sterker op sla in slaven).
h)	In werkwoorden, die met eene vooraangehechte praepositie zamengesteld zijn, en in woorden, die daarvan weer afstammen, maakt het een groot onderscheid, of zulk een voorzetsel in de conjugatie of tijdvoeging des werkwoords scheidbaar, dan wel onscheidbaar is. In het eerste geval heeft de praepositie, in het tweede het werkwoord of verbum den nadruk. Zoo spreken wij van het óndergaan der zon, maar van het ondergáan eener straf, van schatten óverwinnen, maar van den vijand overwínnen, van met zijne ooren áanhooren, maar met zijne oogen aanschoúwen, van geld óverleggen, maar eene zaak overléggen enz. In de verbale substantieven óverwinst en overwínning, óverleg en overlég, áanhooring en aanschoúwing heerscht dezelfde regel. Dat echter in adjectieven en participiën, die van die substantieven, of van de werkwoorden, waaruit deze ontspruiten, afgeleid worden, de toon vaak weer verspringt, zien wij in aandáchtig van áandacht, dat van áandenken komt. En zoo zeggen wij aandóenlijk, uitmúntend, uitstékend, uitnémend enz., niettegenstaande wij áandoen, úitmunten, úitsteken, úitnemen zeggen.
i)	Wordt een werkwoord met een vooraangeplaatst adjectief zamengesteld, zoo hangt ook de klemtoon af van de scheidbaarheid of onscheidbaarheid van dit laatste. Zoo beklemtoonen wij anders het onscheidbare volmáken (voltooijen), en het scheidbare vólmaken, ik maak vol, (d.i. ik vul, b.v. een glas). In de werkwoorden, die met substantieven zamengesteld zijn, heeft echter dit onderscheid geen plaats. Het onscheidbare dágdieven, kíelhalen, plúimstrijken enz. heeft zoo wel den nadruk op de eerste syllabe, als het scheidbare stórmloopen.
k)	Zamenstellingen, als b.v. alwétend, algóedheid, grootáchtbaar, tienjárig, hartínnig, vrijwíllig enz. hebben veel den toon op de tweede greep. In zamengekoppelde adverbiën en conjunctiën, als opwaarts, namaals, aldaar, alhier, omdat, bijkans, ofschoon enz. drukt men bij eenigen op de eerste, bij anderen op de tweede syllabe. Wat daarvan, hierdoor en soortgelijke betreft, schikt zich de toon naar den zin.

Dit zijn eenige hoofdregels, die men omtrent de plaatsing van den Woordaccent of Woordtoon in eene zuivere Declamatie volgen moet. De meesten worden door elk beschaafd redenaar betracht. Laat ons even zien, hoe men echter in enkele woorden tegen dit of dat dier voorschriften wel eens zondigt.

Tegen den regel onder a) zondigt men, door b.v. ordéntelijk, in plaats van órdentlijk, of liever órdenlijk of órdelijk te zeggen en te schrij-

[p. 53]

ven. Men legt hier, lijnregt tegen den aard der taal aan, den accent op een toonloos buigingsdeel, en handelt even verkeerd, als wanneer de Hoogduitschers lebéndig voor lêbendig (levendig) zeggen^(*). Met dat al heeft het gebruik bij ons eene eenigzins gelijke fout gewettigd in vijándig, vijándelijk, waarvoor wij vìjandig, even als vìjanden^(†) met den toon op de eerste greep moesten doen hooren.

Tegen den regel onder b) feilen wel eens kanselredenaren, die in de woorden van het Onze Vader: ‘vergeef ons onze schulden, gelijk wij vergeven onzen schuldenaren,’ schuldenáren voor schúldenaren zeggen. Het woord is niet schuldenaár, maar schúldenaar (met den hoofdtoon op de eerste greep), even als léeraar, mákelaar enz.

Tegen het voorschrift onder c) handelen sprekers, die van máatschappij, in plaats van maatschappìj (met de hoofdklem op de laatste syllabe) spreken. Dit ij is eene bastaardterminatie, die (ofschoon niet altijd in een' Hoogduitschen mond) bij ons overal den accent geheel naar zich trekt. Vergelijk razernìj, huichelarìj, babbelarìj, voogdìj enz.

Tegen het onder d) gezegde feilt men, door, wat niet zelden geschiedt, déelachtig, wóonachtig te zeggen. Zeg liever deeláchtig, woonáchtig, want achtig drukt, dunkt mij, hier een volkomen hebben uit. In schríkachtig en vréesachtig integendeel dient de nadruk meer op schrik en vrees te vallen. Zij geven toch bloot eene geneigdheid tot schrik en vrees te kennen, gelijk, wanneer men wáarachtig in plaats van waaráchtig zeide, dit slechts naar waarheid zweemend zou beteekenen.

Huigens zinspeelt boertend op dit laatste in het puntdicht:

Het is wáarachtig, Jan!

Gij zijt een eerlijk man.

Wáarachtig is het, maar

Dat is wat min dan waar.

In zulke vormingen met achtig is evenwel, beken ik, de hoofddruk wel eens wat dobberend.

Aan den regel onder f) vergrijpt men zich, door, gelijk vele Hoogduitschers in hun óhnmächtig doen, ónmagtig, in stêe van onmágtig, te zeggen en op on-, in plaats van op magtig te drukken. Over het algemeen leggen

(*) Deze uitspraak van lebéndig (als of wij zeiden levéndig, is intusschen door het gebruik volkomen geijkt in het Hoogduitsch, en schiller zingt diensvolgens in zijne Ballade die Burgschaft onberispelijk:

Und sieh, aus dem Felsen, geschwätzig, schnell,

Springt murmelnd hervor ein lebéndiger Quell.

(†) Gelijk vondel volkomen goed doet in den regel uit Gysbrecht:

Ons vìjanden bespîen en letten, hoe men 't maakte.

En helmers:

En 't vìjandlijke bloed druipt van zijn glinstrend staal.

Intusschen, alles zamengenomen, mag men den toon in die derivaten van vijand wel anceps of tweevoudig noemen. Vergelijk hier mijne Kakographie, bl. 132; en merk dat onzekere ook op in het woord sieraad, dat bij onze dichters nu eens oxytonisch sieráad, dan paroxytonisch síeraad luidt.

[p. 54]

in zulke zamenstellingen, even als in sommige afleidingen, onze Duitsche buren meer den accent op de eerste lettergreep of op het eerste woord, dan wij. Zoo zeggen ze b.v. (ten minste velen onder hen) vórnehm (aanzienlijk), waar wij voornáam, góttinn, freúndinn, fúrstinn, waar wij godín, vriendín, wáhrscheinlich, waar wij waarschìjnlijk (meer op schijn, minder op waar, klemmend), éntwurf, waar wij ontwérp, ráserei, waar wij razernìj zeggen. Hollandsche redenaren, maar van Duitsche afkomst of opvoeding, brengen die uitheemsche accentplaatsing ligt in hunne uitspraak van het Nederlandsch over.

Tegen het voorschrift onder g) druischt men aan, wanneer men met vele redenaren verkeerd van Hoogeschóol, Hoogepríester in steê van Hóogeschool, Hóogepriester spreekt, en den toon op het tweede of omschrevene deel der koppeling laat vallen. Iets anders toch is eene Hóogeschool dan eene hooge schóol, iets anders een Gróot-schilder (tegen een Miniatuurschilder overgesteld), dan een groot schílder; gelijk daarom ook een lúipaard (leopardus) niet een lui páard is, waarvan huygens zingt:

Frits noemt zijn paard een lúipaard,

Omdat het luipaardswijs gemarmerd is van vel;

Mij dunkt, hij noemt het wel,

Want zeker 't is een lui páard.

Zoo is het eigenlijk ook verkeerd, wanneer men stadhúis (met de klem op huis), in plaats van stádhuis zegt. Men zegt toch niet gasthúis, raadhúis, ambtshúis enz.? Intusschen het gebruik, de opperste wetgever in de taal, heeft de uitspraak van stadhúis geijkt, misschien wel om het stads huis, bij uitstekendheid aldus geheeten, van een gewoon stads- of stedelijk huis te onderscheiden. Vondel zingt dus metrisch onberispelijk in zijne klagt op het verbranden van het (oude) stadhuis te Amsterdam:

Aloud Stadhúis, verminkt Stéehúis,

Gewoon van ouderdom te bukken,

En onderstut met jonge krukken,

Hoe stort ge in 't graf met dit gedruisch! enz.

Met den regel onder h) raakt menigeen op het spreekgestoelte droevig in botsing, wanneer hij van ‘met óverleg’, in plaats van ‘met overlég’ iets doen, spreekt; want overlég, in den zin van beraad of beraming, komt niet van óverleggen (over leggen), dat is, oversparen, ter zijde leggen, maar van overléggen, dat is, beramen. Zoo ook omgekeerd zondigen vele acteurs grootelijks, die in de dichterlijke plaats uit den Gysbrecht van Aemstel, waarin Bisschop gozewijn aan zijne verontwaardiging bot viert tegen den nonnenmoorder haamstede, wien hij als een' bastaardzoon van Graaf floris V (den verkrachter, zoo als het heette, van machteld van velzen) uitkrijt:

Uw vader lei de hand wel eerloos aan een vrouw,
Maar zoop nooit vrouwenbloed, of is daarom gelasterd;
Dus blijkt het, dat ge zijt een óverwonnen basterd
Naar ligchaam en naar geest, daar gij uw' aard betoont
Aan nonnen, die altijd in 't woeden zijn verschoond.

[p. 55]

die, herhaal ik, in die plaats van vondel overwónnen in stêe van óverwonnen zeggen, als ware het een deelwoord van overwínnen (zegevieren) en niet van óverwinnen, dat is hier, kinderen buiten den echt winnen of telen^(*). Nog erger maken zij het, die van aanhóoren, te aanhóoren, in plaats van áanhooren, áan te hooren spreken. En over het algemeen zijn feilen tegen de uitspraak der zamengestelde werkwoorden, zelfs bij beschaafde redenaren, niet zoo heel zeldzaam.

Doch genoeg, wat de Zuiverheid van Declamatie betreft, met opzigt tot den Woordaccent en deze en gene fouten, die daarin wel begaan worden. Het onderwerp is niet overal nog even regelvast. Laat mij alleen nog aanstippen, dat de klemtoon enkel wel eens wat verandert in antithetische of regtstreeks tegen elkâar over gestelde uitdrukkingen. Zoo b.v. ‘het is niet vóor-^(†), maar nádeelig;’ ‘Dat heet ik geen bè- maar óntkennen;’ ‘niet ónt-, maar bèzet is de stad;’ ‘niet gè-, maar óntrouw is hij aan zijn vaderland’ enz. - Voor het overige is het heerschende en door onzen grooten ten kate reeds helder, schoon wat te min bepaald, in het licht gestelde grondbeginsel van den Woordtoon in onze en de meeste onvermengde, en piet, gelijk het Engelsch, volslagen geromanizeerde Duitsche talen dit, dat in woorden, die noch geheel, noch ten deele zamengesteld, noch door middel van bastaard-achtervoegselen afgeleid zijn, de nadruk doorgaans op de wortel- en stamsyllabe, of op het zakelijke deel valt, en dus op dat gedeelte dier woorden, hetwelk er de meeste aanspraak op kan maken^(§). Misschien valt echter dit beginsel tegenwoordig in die talen nog meer in het oog, dan wel vroeger, toen de buigings- en afleidingssyllaben helderder vokalen, zoo als a, o, u enz., bezaten, en die klinkers nog niet tegen de doffe, toonlooze e verruild hadden.

(*) Overwonnen staat hier namelijk bij vondel met eene bij hem zeer gewone dichterlijke vrijheid syncopisch voor overgewonnen, een deelwoord of participium van het scheidbare werkwoord: ik win over, b.v. geld, kinderen enz.

(†) Anders zegt men toch niet vóordeelig, nádeelig, maar eer voordéelig, nadéelig. Zoo drukke men op her- in herkust bij helmers, in de versregels uit zijn' Jezus van Nazareth, als hij van de moeder des Verlossers zingt:

Waar heeft die zalige u, verloren in haar lust,
Getroeteld aan haar hart, gekust en weer hérkust?

(§) Waar dit niet schijnt door te gaan, is a) òf het woord primitief meer een compositum dan een derivatum, òf b) het achtervoegsel, òf wel c) het geheele woord uit den vreemden. In het eerste geval nu moet natuurlijk de toon weifelend zijn, daar ieder woord van zulk eene zamenstelling op dien accent even veel regt heeft, en alles hier dus van het gebruik, de welluidendheid enz. afhangt. En in het tweede geval, in woorden namelijk, door middel van bastaard-achtervoegsels afgeleid, heeft het vreemde element de oorspronkelijke natuur des woords bedorven; terwijl eindelijk van afkomst geheel vreemde woorden, b.v. barón, soldáat, barbáar, kapitein, kalés, karónje, kanón enz. met den voorgaanden regel der toonplaatsing in echt Nederlandsche niets te maken en veelal den accent op een onzakelijk deel hebben.